90

Jeremi T. Królikowski *

ARCHITEKTURA W KRAJOBRAZIE MIASTA.

STUDIUM PRZYPADKU

ARCHITECTURE IN URBAN LANDSCAPE. CASE STUDY

Przypadkiem, który jest tematem tego tekstu, stała się ekspozycja w pawilonie polskim na XI Biennale Architektury w Wenecji w 2008 nosząca tytuł „Hotel Polonia”. Jest to wypowiedź, którą można zaklasyfiko-wać jako formę krytyki architektonicznej. Zaprezentowana w Wenecji analiza krytycznego podejścia do współczesnej architektury w Polsce została przebadana metodami fenomenologii i semiologii. Tutaj przedstawione są tylko zwięzłe rezultaty badań.

Słowa kluczowe: krajobraz miasta, Biennale Architektury w Wenecji, kicz, krytyka architektoniczna, architektura współczesna

Case study analyzed in this text is exposition in Polish pavilion on XI Biennale of Architecture in Venice named „Polonia Hotel”. This utterance can be classified as a form of architectural criticism. Presented in Venice, critical analyze of contemporary architecture in Poland, was investigated with methods of phenome-nology and semiology. Here are presented no more than summarized result of investigations.

Keywords: urban landscape, Venice Biennale of Architecture, kitsch, architectural criticism, contemporary architecture

Przypadkiem, który jest tematem tego tekstu sta-Mimo to możliwe jest weryfikowanie jej rezulta-

ła się ekspozycja w pawilonie polskim na Biennale tów za pomocą metod badawczych. Pozwala to na Architektury w Wenecji w 2008 nosząca tytuł „Hotel stawianie hipotez opartych na rozumowaniu logicz-Polonia”. Jest to wypowiedź, którą można zaklasyfi-nym, które jest warunkiem każdej metody. Pozwala kować jako formę krytyki architektonicznej.

stawiać tezy, które mogą być obalone przez falsyfi-Krytyka architektury jest określana jako działal-kację a dopóki nie zostanie ona przeprowadzona ność intelektualna polegająca na dyskusji, ocenianiu powinny być uważane za prawdziwe. Krytyczne po-i interpretacji dzieł literackich i ogólnie architektury.

dejście do rzeczywistości pozwala na objęcie peł-

Krytyka z założenia nie jest wyrazem metody nauko-niejszego zakresu rzeczywistości niż przy użyciu spe-wo-badawczej, lecz przekonań ideowo-artystycznych.

cjalistycznych metod badawczych ograniczonych

* Królikowski Jeremi T., dr hab. inż. arch., Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Samodzielny Zakład Sztuki Krajobrazu.

91

przede wszystkim ich aktualnością. Mogą to być je-my, czy wręcz przeciwnie – zbuduje jeszcze większe dynie pozory.

zasieki? Nie opieramy się na żadnych badaniach na-Zaprezentowana w Wenecji analiza krytycznego ukowych, snujemy śmiałe, niczym nieskrępowane podejścia do współczesnej architektury w Polsce wizje – dodaje [1]. O stworzenie tych wizji kuratorzy została w tym tekście przebadana metodami feno-polskiego pawilonu poprosili Kobasa Laksę, artystę menologii i semiologii. Głównym założeniem było znanego z monumentalnych futurystycznych kolaży ujęcie całości tego fenomenu abstrahując od nagro-przedstawiających posklejaną z różnych dziwnych dy, która zaciemnia obiektywność spojrzenia, a tak-elementów Warszawę. W Wenecji zamienił on biuro-

że badanie pól znaczeniowych. Ze względu na obję-

wiec Rondo 1 w kolumbarium, Licheń w park wod-tość przedstawione są tutaj tylko zwięzłe rezultaty ny, BUW w centrum handlowe, a Metropolitan w wię-

badań.

zienie. – To oczywiście prowokacja, ale może dzięki Już od dłuższego czasu, a szczególnie dziś, wie-niej uda nam się spuścić trochę powietrza z tych mo-lu architektów przestało widzieć miasto. Istnieje uza-numentalnych budynków i wywołać dyskusję o archi-sadniony pogląd, że architektura odwraca się od tekturze, która w dzisiejszych czasach nie może być miasta. Wydziera fragmenty tkanki, by na niej paso-tak sztywna. Architekci muszą brać pod uwagę zmie-

żytować. Najśmielsze dzieła architektury ożywiały niające się warunki społeczne i ekonomiczne – mówił

przestrzeń miasta, kreowały jego krajobraz, panora-w wywiadzie Jarosław Trybuś [2].

my, widoki, tworzyły dominanty. Znajdowały relacje Autorzy tej ekspozycji nie wzięli pod uwagę pod-z otoczeniem nawet przekraczając dotychczas ist-stawowych dla architektury warunków czyli warun-niejące zasady. Najbardziej dramatyczne zmiany do-ków przestrzennych.

konują się nie przez realizacje lecz poprzez korupcję 1. Biblioteka UW. Fotografia nie zniszczyła malar-

świadomości i wyobraźni.

stwa, a film nie spowodował zaniku teatru, telewizja Ostatnio ogłoszono wielki sukces. Pawilon polski zachwiała egzystencją kin, ale nie doprowadziła do na Biennale w Wenecji uzyskał nagrodę Złotego Lwa całkowitego ich zamknięcia. Zbiory starodruków są za ekspozycję zatytułowaną „Hotel Polonia”. Nicolas niezwykle cenne, a możliwość obcowania z książką Grospierre sfotografował sześć zbudowanych w Pol-wydrukowaną na papierze nie będzie zapewne tak sce obiektów, które wybrali kuratorzy Grzegorz Pią-

powszechna jak dzisiaj, ale ze względu na rzadkość tek i Jarosław Trybuś. Pięć z nich to budynki war-może być bardzo pożądana. Biblioteka poza funkcją szawskie: Biblioteka UW na Powiślu, strzeżone Ma-dostępu do książek pełni niesłychanie istotną rolę rina Mokotów, biurowce Metropolitan na pl. Piłsud-jako miejsce spotkania. Często chodzi się do biblio-skiego, Rondo 1 przy rondzie ONZ oraz Terminal 2

teki, by kogoś spotkać bądź zobaczyć. Tego przy lotniska Okęcie. Szóstym obiektem jest sanktuarium Internecie nie można zrobić. Porównując z innymi w Licheniu. Budynki może nie najlepsze, ale najbar-bibliotekami, nawet warszawskimi, BUW ma silę przy-dziej reprezentatywne dla naszych czasów – tłuma-ciągania nie tylko ze względu na wiedzę zawartą czy Grzegorz Piątek. – Pokazujemy, jak wyglądają w książkach, lecz także ze względu na swoją przedziś i jak mogą wyglądać w przyszłości. Zastanawia-strzeń tworzącą niezwykle sugestywną tożsamość my się, co może stać się np. z monumentalnym BUW-miejsca. Architektura BUW przekracza tradycyjne em, kiedy wszystkie książki zostaną zdigitalizowane?

rozumienie budynku. Jest architekturą tworzącą kra-Albo z Metropolitanem, gdy zmieni się model pracy jobraz nie tylko w ogrodach wchodzących na dach biurowej? Czy Marina Mokotów otworzy kiedyś bra-lecz również tworzy krajobraz wnętrza.

92

2. Marina Mokotów. Nie należę do fanów te-

rzają się lecz powstają z wielkiej wyobraźni jednak go osiedla i tej architektury. Słyszałem kilka razy, iż nie jest to ten przypadek. Po Terminalu 2 sądzę, nikt w przeciągu kilku, kilkunastu lat zespół ten zamieni by nie płakał. Bardziej opłacałoby się całkowicie ro-się w slumsy. Warto jednak przyjrzeć się transforma-zebrać ten budynek niż go adaptować w jakikolwiek cjom, jakie dokonują się w zespołach mieszkanio-sposób. Autorzy wmawiają, że dziś jest to symbol wych zwanych blokowiskami. Można przypuszczać, pogoni za Europą, za globalnym standardem. Ci, iż fakt zainwestowania prywatnych pieniędzy sprawi, którzy z tego terminalu korzystają znają standardy iż miejsce to nie będzie zdegradowane, lecz ulegnie europejskie i światowe.

transformacji pozytywnej.

6. Sanktuarium w Licheniu. Woda w przedziwny 3. Metropolitan. Więzienie w tym biurowcu igno-sposób związana jest z obiektami sakralnymi. Za-ruje zupełnie jego położenie przy najważniejszym mieniano je często na stajnie, magazyny, fabryki.

placu stolicy Polski. Powstaje pytanie jak wielkie Patrząc na akwapark w licheńskim sanktuarium nie zmiany musiały zajść w strukturze miasta, by w tym sposób przywołać basenu, który powstał na miejscu miejscu zlokalizować więzienie. Autorzy ekspozycji po zburzonym przez bolszewików soborze Chrystu-nie zastanawiają się nad najprostszym rozwiązaniem sa Zbawiciela w Moskwie czy zamienionej przez hi-polegającym na rozebraniu budynku, stworzeniu tlerowców na pływalnię synagogi w Poznaniu. Pa-przestrzeni publicznej, zasianiu trawy czy zboża, urzą-

trząc na fenomen licheńskiej bazyliki nie można nie dzenia parku, posadzeniu lasu.

wiedzieć, że powstała ona jako wynik wielkiego zało-4. Rondo 1. Największe dzieła architektury świa-

żenia składającego się z wielu obiektów o okre-towej, jakimi są piramidy, mówią o śmierci i zmar-

ślonym charakterze zwanym stylem licheńskim [4].

twychwstaniu. Propozycje Piątka i Trybusia trywiali-Mówiąc o kontekście nie należy zapominać, iż po-zują jeden z najważniejszych momentów ludzkiej mimo niemiejskiego położenia energia przyciąga-egzystencji poprzez przedstawienie cmentarza jako nia może doprowadzić do przekształcenia Lichenia śmietnika. Studiując historię architektury amerykań-

w miasto. Zakładając trend laicyzacji nie dostrzeżo-skiej można stwierdzić jak wiele biurowców wybitych no innego trendu – rozprzestrzeniania się zasięgu architektów zostało rozebranych, jak choćby Franka religijności islamskiej.

Lloyda Wrighta. Dzięki wymianie obiektów dzieł ar-Powyższe analizy odwołują się do podstawowych chitektury w przestrzeni miasta, chicagowski Art In-skojarzeń i odniesień, jednak nawet tak prosta analiza stiute ma bardzo bogate zbiory znakomitych detali nie została dokonana przez autorów polskiego pawi-architektonicznych.

lonu w Wenecji. Powierzchowność spojrzenia jest nie 5. Terminal 2. Nie wszystko można zrzucać na tylko ich udziałem, lecz także udziałem jury. Jest to karb młodości nie znającej historii architektury. Pią-

bardzo przykre, że grono osób wydających werdykt tek i Trybuś aspirując do narzucania swoich poglą-

ma tak niski poziom wrażliwości estetycznej. Propo-dów powinni jednak znać na tyle historię najnowszą, zycje Piątka i Trybusia są kiczowate, a ich forma świad-

że poprzedni terminal istniejący w miejscu, w którym czy o ubóstwie języka wyrazu artystycznego, kryjące-powstał terminal 1 uważany za wybitne dzieło archi-go się pod pozorami ekspresji [5]. Jednostronność, tektury modernistycznej został po prostu rozebrany brak szerszego spojrzenia świadczy o tym, że pod pomimo wielu protestów [3]. Lotnisko jest przede rozmydloną i pozornie naiwną formą, kryją się dobrze wszystkim funkcją, a w tym przypadku bardziej niż zakamuflowane tendencje totalitarne prowadzące do w innych architektura idzie za nią. Wielkie dzieła zda-dokładnie zaplanowanej przyszłości.

93

Wniosek jest jeszcze jeden. Nie trzeba się wiele psychikę, niekoniecznie zgodne z ideologiami lub wysilać, aby zdobyć Złotego Lwa w Wenecji. Często obranymi przez daną osobę zasadami [8]. Prowoka-brak sukcesów wynika z nadmiernego wysiłku.

cja wykorzystuje techniki manipulacji. Unicestwia podstawowe pojęcia architektury, które trudno defi-W konkluzji należy stwierdzić:

niowalne wymagały wielu wysiłków nagle stają się 1. Błędne jest założenie autorów, iż projektanci nieważne. Można pominąć tę wystawę milczeniem nie myślą co się stanie z ich obiektami. Przemiany bowiem czy należy do dziedziny architektury? Nie funkcji są udziałem najwybitniejszych dzieł od tysiąc-należy ale usiłuje manipulować jej pojęciami. Jeśli leci. Dziś poczucie zmienności i ograniczeń czasu, krytyk sztuki oznajmia: (…) Lenin nie miał racji, upie-w których istnieje budynek jest trwałym elementem rając się, że najważniejszą ze sztuk jest kino. Jest nią świadomości społecznej.

architektura (…) [9] architekt może być zadowolony, 2. Jednostronność obscenicznych rozwiązań jest jednak gdy czyta w tym samym tekście, że powsta-

żenująca. Można i należy kreować wiele scenariuszy jąca dziś w Polsce architektura narzuca modele spo-przyszłości, z których żaden się nie spełni. Będą one łeczne, a polska ekspozycja na 11. Międzynarodo-bardziej twórcze i inspirujące niż jednoznaczność wym Biennale Architektury w Wenecji jest polemiką weneckich propozycji Piątka i Trybusia. Jednoznacz-z tymi modelami, można tylko zamyślić się nad ność jest przyczyną, dla której tę prezentację można sprawczą mocą dzieła architektury.

zakwalifikować jako zwyczajny kicz.

Odnosząc się do pytań o rolę idei dzieła architek-3. Tym propozycjom brak przestrzenności. Są to tonicznego w przestrzeni współczesnego miasta, rozwiązania antyarchitektoniczne. Negują istnienie kontekstu przestrzeni współczesnego miasta wobec kontekstu miasta czy krajobrazu. Nawet go nie igno-dzieła architektonicznego i o użyteczność dzieła ar-rują. Ignorowanie oznacza świadomość istnienia cze-chitektonicznego dla przestrzeni współczesnego mia-goś. Nie przeciwstawiają się. Przeciwstawianie ozna-sta trzeba stwierdzić co następuje:

cza aktywne relacje, próbę dominacji, przestrzeni 1. Autorzy weneckiej ekspozycji w polskim Bien-walki. Tym bardziej nie wchodzą w dialog, który two-nale posłużyli się płaskimi scenariuszami podobny-rzy przestrzeń racji i argumentów.

mi do futurologii modnej także w architekturze i my-4. Negując istnienie kontekstu, miasta, przestrze-

śleniu o mieście na przełomie lat 60. i 70. XX wieku.

ni, znaku, Piątek i Trybuś wchodzą w stan nicości Futurologia odgrywała wówczas rolę nauki o przy-odrzucający możliwość definiowania przestrzeni ar-szłości. Książki, które opisywały świat w roku 2000, chitektonicznej.

projekty pokazujące miasta i mieszkania przyszłości Architektura pojawia się tam, gdzie można coś są w większości dzisiaj zapomnianą makulaturą. To gloryfikować mówił Ludwig Wittgenstein [6]. Kogo tu czego dotknęli najbardziej to idea świętości miejsca chwalić? W wielu wywiadach Grzegorz Piątek twier-i formy. Architektura powstaje w miejscu mającym dzi, że najważniejsza jest prowokacja [7]. W słow-swoistą energię lub ją w tym miejscu uzupełnia czy niku prowokacja jest określeniem opisującym uzyska-wręcz tworzy. Energia ma otaczające ją pole – krajo-nie informacji lub wymuszenie zachowania ofiary przez braz czy miasto. W mieście tworzy z innymi obiekta-podstępne i celowe działanie osoby trzeciej. W psy-mi sieć. Świętość formy odnosi się nie tylko do form chologii prowokacja jest świadomym wymuszeniem sakralnych, lecz oznacza nienaruszalność opierającą określonych zachowań, reakcji lub działań, często się nie tyko na trwaniu lecz także na odnawianiu nie agresywnych i nagłych, poprzez oddziaływanie na wykluczającym choć nie zakładającym modyfikacji.

94

Upływ czasu ujawnia wiele warstw znaczeniowych do funkcji utylitarnej. Prawdziwa architektura jest zna-dzieła, a tak stosowana futurologia jest daleko idą-

kiem w przestrzeni miasta i jest czytana w kontek-cym redukcjonizmem.

ście innych mniej lub bardziej wyraźnych znaków.

2. Kontekst przestrzeni kontekstu przestrzeni współ-

Omawiany przypadek kreuje pod względem znacze-czesnego miasta wobec dzieła architektonicznego jest niowym przestrzeń rozmytą. Wszystkie formy, które nieraz i często kwestionowany. Dzieło architektury nie cokolwiek przypominają są wypróżnione z jakichkol-istnieje bez kontekstu nawet gdy się od niego odwra-wiek znaczeń i odniesień.

ca jak Złote Tarasy z Warszawy. Wewnętrzne i czę-

Najstarszy hieroglif egipski o kształcie krzyża ściowo zewnętrzne życie tego obiektu zapewnione wpisanego w koło oznacza miasto jako obwiedzione jest dzięki położeniu w śródmieściu obok Dworca Cen-murami miejsce spotkania. Architektura także tworzy tralnego. Radykalne unicestwienie kontekstu w oma-się dzięki spotkaniu się ludzi i dla spotkania się. Lu-wianej ekspozycji pokazuje charakterystyczną cechę dzie przedstawieni w polskiej ekspozycji na 11. Mię-

współczesnej świadomości deweloperskej ogranicza-dzynarodowym Biennale Architektury w Wenecji peł-

jącej widzenie do własnej działki, widzenie które abs-nią rolę gadżetów. Nagroda spowodowała euforię.

trahuje od sekwencji widokowych spektaklu przestrze-Euforia zamyka możliwość analitycznego spojrzenia.

ni miejskiej – prowadzenia, zamknięcia, zatrzymania, Badając z punktu widzenia semiotyki pragmatykę otwarcia, wyprowadzenia, oddziaływania dominant, znaku czyli relacje pomiędzy znakiem a odbiorcą punktów charakterystycznych, bliskich i dalekich wi-

[10], można stwierdzić, że pojrzenie bez zachwytu doków, definiowania granic i obszarów. Poszcze-doprowadza do konstatacji jeszcze innej możliwości gólne interpretacje przypominają reklamę nierucho-relacji pomiędzy tą ekspozycja a widzem. Jest nią mości mającą jednoznaczny, najczęściej modny ide-przerażenie i wstręt. Dlaczego więc o tym pisać. Do ologiczne przekaz ekologiczny, tutaj zaś jest to prze-napisania tego tekstu zachęciły mnie miedzy innymi kaz anachronicznie turpistyczny.

słowa Tomasza Mertona: Jest też zdrowa reakcja na 3. Użyteczność dzieła architektonicznego dla złą sztukę: odrzucić ją. Zamiast biernie przyjmować, przestrzeni współczesnego miasta nie ogranicza się nauczmy się aktywnie pozbywać się jej [11].

PRZYPISY

[1] Gazeta Stołeczna, 14.09.2008.

[6] Wg Ch. Norberg-Schulz, Architektura jako obraz świata,

[2] Ibidem.

Arche, vol 2, 1991.

[3] Autorzy projektu międzynarodowego portu lotniczego

[7] „Najważniejsza jest prowokacja” z Grzegorzem Piątkiem na Okęciu w Warszawie.: Jan Dobrowolski, (ur. 1920) i Kry-rozmawia Malwina Wapińska, Dziennik 16.09.2008, s. 21.

styna Król-Dobrowolska (ur. 1924) małżeństwo architektów;

[8] http://pl.wikipedia.org/wiki/Prowokacja

wspólne projekty obiektów związanych z komunikacją lot-

[9] S. Szabłowski, Budynki stały się grobem architektury, niczą i samochodową. Zaprojektowany i zrealizowany przez Dziennik 16.09.2008, s. 20–21.

nich terminal istniał od lat 60. do lat 90. XX wieku.

[10] por. J. T. Królikowski, Elementy semiotyczne dzieła ar-

[4] Por. „Golgota Świętokrzyska”, „Arche” vol. 7, 1994.

chitektury, Studia semiotyczne VII, Ossolineum, 1978.

[5] Pełna dowolność przy ograniczonym repertuarze form

[11] T. Merton, Sztuka sakralna a życie duchowe; T. Merton, i znaczeń świadczy o rozwolnieniu wyobraźni autorów.

Szukanie Boga, Wydawnictwo oo. Karmelitów Bosych, Kra-ków 1988, s. 316.