G. Stachówna „Pięćdziesiąt cztery lata oglądania

Casablanki” [w:] „Dialog” 1996, nr 7

„Casablanca” 1942, reż. Michael Curtiz (Węgier, wł. Mihály Kertész); realizowana z kłopotami

(nie wiadomo jaka obsada, brak pieniędzy, niedokończony scenariusz). W „Casablankę”, realizowaną jako

melodramat, z konsekwencją wpisano ideologię panującą w USA w 1942 r.: wywołanie poparcia Amerykanów

dla udziału USA w II wojnie światowej.

Akcja dzieje się daleko od Paryża – centrum Europy – i Nowego Jorku – centrum Ameryki, a jednak w

filmowym opowiadaniu Casablanca zmienia się – jak w westernie – w miasto pograniczne, w którym rozgrywają

się sprawy niezwykle ważne dla obu stolic. Leży ona na terytorium francuskiego (wówczas) Maroka, pod

protektoratem kolaborującego z Niemcami Vichy. Zwykli obywatele odnoszą się do Niemców z nienawiścią

(„Marsylianka” w lokalu Ricka zagłuszająca niemiecką pieśń marszową). Rick Blane, żyjący w „oku cyklonu”

konsekwentnie zachowuje neutralność i wyniosłą izolację. Ma za sobą heroiczną przeszłość (wojna w Abisynii

i Hiszpanii), ale obecne niezaangażowanie budzi zaufanie i szacunek. Nic więc dziwnego, że przeciwstawiono

mu Victora Laszlo, Europejczyka zaangażowanego w wojnę z Niemcami, ofiarę obozu koncentracyjnego. Rick

darzy go sympatią i szanuje jego walkę z wrogiem. Powoli uświadamia sobie, że własne niezaangażowanie było

błędem, a walka z Niemcami staje się wspólną koniecznością. Rick odrzuca neutralność, zabija majora Stassera,

pomaga Victorowi zbiec do USA i przystępuje do oddziałów walczących z Niemcami.

„Casablanca” gatunkowo wpisuje się w melodramat, realizuje filmową fantazję na temat wielkiej,

nieszczęśliwej miłości – Victora (męża, który wie, że utracił miłość ukochanej żony), Ilsy (żony, która

kocha Ricka, ale nie może z nim wyjechać) i Ricka (kochanka Ilsy, której nie może zatrzymać dla

siebie). „Casablanka” zrywa z konwencją melodramatyczną (stawiającą w centrum kobietę, która jest jednak

manipulowana przez mężczyzn) i w centrum opowiadania stawia Ricka. Jemu miłość zastąpiła wszystkie

inne uczucia; jest wypalony wewnętrznie, stoi na progu autodestrukcji, gdyż nie może zapomnieć o miłości

do kobiety, która go kiedyś zdradziła. Amerykańscy interpretatorzy dostrzegają w „Casablance” cechy

westernu (Rick niezależnym „wyjętym spod prawa” indywidualistą, Victor typem szeryfa – klasycznego

bohatera pozytywnego; finałowy pojedynek Ricka i majora Strassera), a także musicalu i „czarnego” filmu

(charakterystyczny styl wizualny).

„Casablanca” staje się idealnym wykładem wskazującym na wyższość obowiązku nad miłością.

Klasyczny melodramat ostro podkreśla ten konflikt, na straży ideologii stoi religia chrześcijańska i purytańska

moralność. Zadaniem bohaterów jest zasada poświęcenia dla wyższych celów – ale tym wspanialsze jest

późniejsze zwycięstwo i presja wywierana przez film na widzów.

●

Victor Laszlo poświęcił całe swoje życie trosce o sprawy innych, dlatego jego miłość do żony jest skazą

– przeszkadza w pełnieniu misji. Victor ma do niej pełne zaufanie, wyłączając ją jednak w ten sposób

ze swojego życia

●

Ilsa jako młoda żona przyjęła zasady Victora, ale wystarczyła pogłoska o jego śmierci, by wdała się

w Paryżu w romans z Rickiem. Jednak powrót męża przywraca jej rozsądek i rezygnuje z wyjazdu z

Paryża przy boku Ricka. Ponowne spotkanie w Casablance uświadamia jej, że źle wybrała, bo chce być

kochaną i nie przejmować się dalej innymi. Nie ma jednak odwagi odejść od Victora, odpowiedzialność

przenosi na Ricka – chce, by to on ją uwolnił.

● Rick Blaine – zamknięty w sobie po zdradzie ukochanej, która pozbawiła go altruistycznych

odruchów. Pod maską cynizmu kryje się jednak romantyk: w chwili próby przedłoży obowiązek wobec

światowego pokoju nad miłość do Ilsy. Zrezygnuje z własnego szczęścia, zmusi Ilsę do przyjęcia roli

człowieka idei i wyśle małżonków do USA, a sam pójdzie walczyć o wolność

Rick budzi sympatię pomimo pozornego egoizmu: „jedyną sprawą, jaka się dla mnie liczy, jestem ja sam”. Rick

jest prawdziwym, twardym mężczyzną, stylizowanym na wzór hemingwayowskiego mitu: maniery światowca,

chłód outsidera, dominująca osobowość, rozczarowanie życiem, alkohol i papierosy – ale równocześnie jest też

człowiekiem wrażliwym, dobrym i sentymentalnym, który jednak potrafi zapanować nad uczuciami i złożyć je

w ofierze po męsku przyjmowanego obowiązku. Rolę tę zagrał Humprey Bogart, tworzący typ bohatera z gorzką

świadomością klęski, ale mimo tej wiedzy podejmującego walkę o coś lub za kogoś, przezwyciężającego własną

słabość i gorycz. W „Casablance” Bogart wzbogacił swojego bohatera – „losera” – o romantyczność.

Różnie opisywano „Casablankę” jako wcielenie filmu kultowego. Umberto Eco: „zawiera w sobie

wszystkie archetypy, każdy z aktorów powtarza rolę graną przy innej okazji, a bohaterowie żyją życiem

stereotypowo sportretowanym w zrealizowanych wcześniej filmach”.

Przełom lat 70/80 przyniósł odkrywczą analizę feministyczną Alicji Helman: „Casablanca” tworzy

perswazyjny przekaz o ukaraniu kobiety, która odważyła się zagrozić mężczyźnie i przekroczyć prawo

podporządkowujące ją męskiej dominacji. Ilsa Lund podczas paryskiego romansu z Rickiem zachowuje

anonimowość i tajemniczoś, ukrywając fakt posiadania wcześniej innego mężczyzny; nie prosi Ricka o

przebaczenie i nie dopuszcza się nowego występku (wyjazd z Rickiem z Paryża). Spotkanie w Casablance

podkreśla jej winę – nie przyznaje się mężowi do romansu, spędza z Rickiem noc, wciąż upewniając męża o

swoim oddaniu. Mizoginizm Ilsy podkreśla fakt wzajemnej sympatii obu mężczyzn, zdradzanych przez tę samą

kobietę. Ostatnia partia filmu przynosi wreszcie karę, Rick może wymierzyć Ilsie sprawiedliwość, odpłacić za

zdradę: od czasu wspólnej nocy mami Ilsę obietnicą wyprawienia Victora do USA i zatrzymania jej przy sobie,

dopiero na lotnisku porzuca ją, oddając mężowi, usprawiedliwiając się równie zdawkowo i obłudnie jak niegdyś

Ilsa w Paryżu. Symetria rozstań została jednak zaburzona ich wydźwiękiem: w Paryżu Ilsa zostawiła Ricka

podstępnie, zaś w Casablance Rick porzucił ją szlachetnie, dba o jej oczyszczenie w oczach męża. Widzowie

zostają utrwaleni w tradycyjnym, patriarchalnym systemie wartości.

W latach 80-tych do kina wkroczył komputer. W 1983 r. Douglas Williams zrealizował film sci-

fi: „Overdrawn at the Memory Bank”, łącząc supernowoczesne efekty komputerowe z supertradycyjnym

modelem klasycznego kina i „Casablanki”. W dalekiej przyszłości pracownik firmy komputerowej, Aram

Fingal, zostaje ukarany za złamanie kodów do tajnego foldera „KINO”. Jego osobowość umieszczona zostaje w

komputerze. Ponownie łamie zabezpieczenia i wkracza w rzeczywistość z „Casablanki”. Ponieważ nie chce

opuścić tej rzeczywistości (powtórzenie sceny na lotnisku), szef firmy wkracza do baru Ricka w obstawie

niemieckich oficerów i wszczyna strzelaninę, jednak zostaje pokonany.

W 1972 „Casablanca” posłużyła scenarzyście i odtwórcy głównej roli w filmie „Play it again, Sam”

reżyserii Herberta Rossa, Woody’emu Allenowi. Fabuła „Casablanki” i Rick Blaine, wykopiowany ze starej

taśmy, wkraczają w przestrzeń filmu z 1972 r.! Rick jako prawdziwy mężczyzna udziela rad nieśmiałemu

nieudacznikowi, Allenowi Felixowi.

W 1993 „Casablanca” trafiła do wideoklipu zrealizowanego przez A. Czarnecką i D. Pawelca do

piosenki z tekstem młodego poety Marcina Świetlickiego. Łączy w sobie H. Bogarta z „Casablanki” i M.

Monroe z „Mężczyźni wolą blondynki”. „Casablanca” funkcjonuje tu jako metaforyczny kontekst kulturowy,

niosący wielorakie znaczenia symboliczne.