4. REALCJA CZŁOWIEK-ŚRODOWISKO

4.01. Konflikt antroposfery i biosfery?

4.02. Reakcja ekosystemu na działalność ludzką

4.03. Cechy charakterystyczne form reakcji ekosystemu

4.44. Przykłady odwetu ekologicznego – nawożenie azotowe

4.05. Przykłady odwetu ekologicznego – nawadnianie terenów pustynnych, hydroenergetyka

4.06. Przykłady odwetu ekologicznego – „czyste” preparaty, introdukcja obcych gatunków

4.07. Przykłady bumerangu ekologicznego – ochrona gatunkowa słoni, ochrona lasów przed pożarami

4.01. Konflikt antroposfery i biosfery?

Co doprowadziło do tak znacznych napięć w ekosferze, że ujawnił się stan określany jako kryzys środowiska ?

Wiemy już, że źródłem napięć powstających w poszczególnych ekosystemach jest czynnik zewnętrzny. Tym czynnikiem zewnętrznym stał się człowiek.

antroposfera

antroposfera

antroposfera

biosfera

społeczeństwo

techniczne w konflikcie

biosfera

biosfera

z przyrodą

zamknięty układ

układ otwarty

technologiczny

zharmonizowany ze

środowiskiem

2

4.02. Reakcja ekosystemu na działalność

ludzką

W relacji człowiek – środowisko obowiązuje zasada akcji i reakcji.

Reakcja ekosystemu na dokonywane w nim przez człowieka zmiany:

może mieć różny zasięg: lokalny, globalny

może ujawnić się w bliskiej lub odległej perspektywie czasowej

może mieć wreszcie różne natężenie

INGERENCJA

CZŁOWIEK

EKOSFERA

BOMBA EKOLOGICZNA

Z OPÓŹNIONYM ZAPŁONEM

ODWET EKOLOGICZNY

BUMERANG EKOLOGICZNY

3

4.03. Cechy charakterystyczne form reakcji

ekosystemu

Bomba ekologiczna z opóźnionym zapłonem

zjawiska o zasięgu globalnym i długofalowym działaniu:

• eksplozja demograficzna,

• nasilanie się efektu cieplarnianego,

• ubytki ozonu w stratosferze,

• wycinanie lasów deszczowych.

Odwet ekologiczny

ujawnienie się nieprzewidzianych następstw niweczących spodziewane korzyści lub stwarzających nowe problemy wymagające rozwiązania na skutek przekształcania środowiska z pogwałceniem obowiązujących w nim praw:

•eksploatacja zasobów surowcowych,

•urbanizacja,

•mechanizacja i chemizacja rolnictwa,

•introdukcja obcych dla danego ekosystemu

gatunków roślin i zwierząt,

•wprowadzanie do środowiska ekotoksyn.

Bumerang ekologiczny

ujawnienie się nieprzewidzianych następstw niweczących spodziewane korzyści lub stwarzających nowe problemy wymagające rozwiązania na skutek działań mających na celu ochronę środowiska 4

4.04. Przykłady odwetu ekologicznego –

nawożenie azotowe

Tzw. jednostronne nawożenie, szczególnie nawożenie azotowe - bardzo szybki wzrost roślin, ale zmiany w budowie anatomicznej (zmniejszenie grubości ścianek komórek), co powoduje:

• mniejszą odporność na niekorzystne warunki klimatyczne – obniżenie plonów,

• mniejszą odporność na szkodniki i choroby - stosowanie zwiększonej dawki pestycydów,

• mniejszą trwałość w czasie magazynowania - stosowania chemicznych środków konserwujących.

Nadmierne nawożenie azotowe stanowi również zagrożenie dla zdrowia a nawet życia zwierząt i ludzi.

Wprawdzie same azotany uważa się za mało toksyczne, ale w przewodzie pokarmowym ulegają one przemianie w azotyny, które redukują hemoglobinę do methemoglobiny, efektem czego jest niedotlenienie organizmu w skrajnych przypadkach prowadzące do śmierci.

Ponadto w organizmach zwierzęcych i ludzkich zachodzi synteza azotanów i amin prostych, w wyniku której powstają nitrozoaminy będące substancjami kancerogennymi.

Dwumetylonitrozoaminy i dwuetylonitrozoaminy używane są do doświadczalnego wywoływania nowotworów.

5

4.05. Przykłady odwetu ekologicznego –

nawadnianie terenów pustynnych,

hydroenergetyka

Nawadnianie terenów pustynnych

W naturalnych ekosystemach pustynnych i półpustynnych parowanie i transpiracja nie przekracza 100-200 mm/rok. W regionach sztucznie nawadnianych wzrasta nawet do 6000 mm/rok (Płn. Afryka).

Chcąc więc utrzymać uprawy należy uzupełniać ubytki wilgoci. Wykorzystuje się do tego celu odsoloną wodę morską. Problem polega na tym, że odsolenie nie jest 100 % i przy tak znacznym nawadnianiu doprowadza się do zasolenia gleby.

Efektem jest zachwianie równowagi mikro- i makroelementów prowadzące do degradacji gleby oraz obniżenia plonów a nawet zniszczenia upraw.

Hydroenergetyka

Hydroelektrownia na rzece Zambezi - dochody uzyskane z hodowli ryb miały pokryć straty wynikłe ze zniszczenia pastwisk i pól uprawnych.

Tymczasem wody zbiorników zaporowych w strefie tropikalnej zachowują się tak jak wody jezior -

słaba wymiana pionowa wód i związane z tym słabe dotlenienie głębszych warstw wody –

pogorszenie warunków dla życia organicznego (także hodowanych ryb).

Ponadto wraz z wydłużeniem linii brzegowej powiększyła się liczba siedlisk muchy tse-tse, co spowodowało spadek pogłowia bydła.

Wysiedlenie ludzi z tych obszarów doprowadziło do erozji gleby i poważnych zamieszek wśród ludności, której oferowano gorszą ziemię lub przesiedlono do miast nie przygotowanych na jej przyjęcie.

Uregulowany odpływ wody poniżej tamy okazał się bardziej szkodliwy niż powodzie, które poprzednio corocznie użyźniały za darmo niżej położone tereny. Ponieważ zmniejszyła się żyzność gleb, trzeba sprowadzać nawozy sztuczne, które są zbyt kosztowne dla miejscowej ludności.

6

4.06. Przykłady odwetu ekologicznego –

„czyste” preparaty, introdukcja obcych

gatunków

Przez wiele lat przemysł farmaceutyczny Stanów Zjednoczonych z wątroby fok żyjących w rejonie Bieguna Południowego wytwarzał preparat przeciwko anemii dla dzieci i niemowląt.

Jak się później okazało, preparat ten zawierał o 600 % rtęci więcej ponad dopuszczalną normę. Zadziałał tu mechanizm kumulacji rtęci w łańcuchu troficznym. W wątrobie fok stwierdzono zastraszającą ilość rtęci - 16 x więcej niż wartość dopuszczalna.

W 1787 roku przywieziono do Australii kilkadziesiąt okazów kaktusów, które tak się rozmnożyły, że w 1925 roku zajmowały już powierzchnię 25 mln ha. Zniszczono je chemicznie dopiero w 1930 roku.

Podobne problemy mieli Australijczycy z królikami.

Nie zważając na zastrzeżenia przyrodników, australijscy farmerzy wpuścili na swoje plantacje trzciny cukrowej tropikalną ropuchę pochodzenia amerykańskiego, spodziewając się, że zniszczy ona chrząszcze atakujące trzcinę. Okazało się jednak, że ropuchy prowadzą nocny tryb życia i wyruszają na polowanie wtedy, kiedy chrząszcze już nie żerują. W czasie swych nocnych wędrówek żaby zjadały wszystko co napotkały na swej drodze, z wyjątkiem chrząszczy szkodników. A ponieważ rozmnażają się w fenomenalnym tempie, opanowały całe plantacje trzciny cukrowej w północnych prowincjach Australii. Atakujące trzcinę chrząszcze trzeba będzie nadal zwalczać metodami chemicznymi (inf. 1993 r.)

7

4.07. Przykłady bumerangu ekologicznego –

ochrona gatunkowa słoni, ochrona lasów przed

pożarami

W 1989 r. weszła w życie Konwencja o Międzynarodowym Handlu Gatunkami Zagrożonymi. Zgodnie z jej postanowieniami obowiązuje zakaz obrotu kością słoniową. Jednak w ciągu 10 lat obowiązywania tego zakazu liczebność słoni wzrosła tak znacznie, że wskutek ich żerowania doszło do zniszczenia środowiska w stopniu utrudniającym przetrwanie innym gatunkom. Przeprowadzone w 1999 r.

badania wykazały, że w Parku Narodowym Krugera (RPA) żyje 9 tys. słoni, podczas gdy zdolność nośna środowiska pozwala na przebywanie w nim tylko 7 tys. osobników.

Podobna sytuacja w Botswanie, Namibii i Zimbabwe.

W wyniku prowadzonej od ponad 100 lat gospodarki leśnej (wyrąb, przecinka, nasadzenia) oraz stosowanej od dawna polityki gaszenia wszelkich zarzewi ognia, w lasach zgromadziła się tak duża ilość materiałów łatwopalnych w postaci ściółki i młodników, że stały się one beczką prochu.

Nagromadzony materiał palny zwiększa intensywność płomieni niszczących stare drzewa, które mogłyby przetrwać pożar i stanowić podstawę odradzania się lasu.

Liczba pożarów koron drzew – kiedy przez las wędruje ściana ognia, w odróżnieniu od pożaru ograniczonego do ściółki, rośnie wykładniczo.

Wyrażany jest pogląd, że można temu zapobiec stosując kontrolowane wypalanie.

Punktem zwrotnym dla zwolenników tej metody ochrony lasów stał się pożar w parku narodowym w Yellowstone, który w 1988 r. strawił 10 % jego powierzchni. Od tego czasu nie gasi się tam ognia wywołanego przez czynniki naturalne. Wprawdzie zaledwie poniżej 1 % kontrolowanych wypaleń wymknęło się spod kontroli w ciągu 5 lat stosowania tej metody, ale ekologia pożarów to bardzo trudna dziedzina.

8