POGLĄDY NA RELACJE CZŁOWIEK - ŚRODOWISKO

DETERMINIZM GEOGRAFICZNY - decydującym czynnikiem warunkującym wszystkie formy działalności ludzkiej jest środowisko (geograficz­ne) Dominował w 18 w. ( Monteskiusz, Darwin, Humboldt) Dzisiaj wielu badaczy reprezentuje po­glądy bliskie determinizmowi, zwłaszcza w badaniach nad granicami wzrostu ekonomiczne­go na Ziemi, konsekwencjami eksplozji demograficznej, pojemnością demograficzną po­szczególnych regionów, degradacją środowiska, skutkami katastrof ekologicznych.

NIHILIZM GEOGRAFICZNY- to kierunek, który neguje jakąkolwiek zależność życia społecznego i gospodarczego od środowiska przyrodniczego lub też ogranicza rolę środowiska do mini­mum. Przedstawiciele tego poglądu, nie licząc się z prawami natury, prowadzili ogromne in­westycje (np. zaorywali stepy, lokalizowali gigantyczne zakłady przemysłowe w niewłaściwych miejscach, prowadzili eksperymenty nuklearne, genetyczne), spowodowali wielkie szkody w środowisku przyrodniczym i społecznym Ziemi. Nihilizm często był filozofią państw totali­tarnych, gdzie dogmatycznie realizowano wielkie programy ujarzmiania przyrody (ZSRR)

POSYBILIZM GEOGRAFICZNY - to kierunek filozoficzny, który zakłada jedność i współzależność zjawisk przy­rodniczych oraz społeczno-gospodarczych na kuli ziemskiej. W jedności tej człowiek, zdaniem posybilistów, jest elementem aktywnym. Przyroda nie determinuje jego działalno­ści, przedstawia tylko szereg możliwości, spośród których człowiek dokonuje wyboru.

EKOROZWÓJ - CZYLI ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY

ogranicza do niezbędnego minimum ingeren­cję człowieka w środowisko. Zakłada oszczędne gospodarowanie surowcami, propaguje wykorzystywanie energii odnawialnej. Ogranicza emisję zanieczyszczeń i hałasu, postuluje recykling odpadów. W ramach ekorozwoju ochroną objęta ma być flora i fauna Ziemi. Po­dejmuje się działania przeciwdziałające wyginięciu gatunków ( erozji genetycznej), niszczeniu gleb. To Program zachowania przyrody i poprawy stanu środowiska dla przyszłych pokoleń . „ Nie odziedziczyliśmy Ziemi po naszych rodzicach, lecz od naszych dzieci”

Wprowadzenie tej zasady - Agenda 21 - Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro - czyli Globalny Program Działań na 21 wiek - Polska podpisała traktat Agendy21. Zasada ta jest wpisana do Konstytucji, do Ustawy Sejmowej o ochronie środowiska, obowiązuje wszędzie np. w planowaniu przestrzennym

ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA

GLOBALNE OCIEPLENIE - działal­ność człowieka poprzez emisję gazów szklarniowych, powodującą wzrost naturalnego efektu cieplarnianego atmosfery Ziemi.

1. Antropogeniczna emisja dwutlenku węgla, wynikająca ze spalania paliw kopalnych oraz wypalania lasów (zmniejszenie powierzchni lasów oznacza też mniejsze pochła­nianie dwutlenku węgla z atmosfery).

2. Emisja metanu - gaz ten jest uwalniany do atmosfery w trakcie wydobywania paliw kopalnych, spalania biomasy, wy­dziela się z pól ryżowych, a także jest wydalany przez przeżuwacze, a te należą do najważ­niejszych zwierząt hodowlanych.

3. Emisja podtlenku azotu, związa­na przede wszystkim ze stosowaniem nawozów azotowych.

Szacunkowo antropogeniczny wzrost efektu cieplarnianego atmosfery w XX w. ocenia się na ok. 1°C.

Skutki negatzwneŁ

1. Topnienie lądolodów i wzrost opadów.

2. Możliwość podniesienia się poziomu Oceanu Światowego w wyniku wzrostu objętości wody

3. Zatopienie najniżej położonych części lądów.

4. Za­grożenia pasa wybrzeży przy wzrastającym poziomie wód ,

5. Nasilenie się procesów brzego­wych

6. Możliwość zasolenia wód podziemnych

7. Wydatki na powstrzymanie i złagodzenie skutków.

Zmiany korzystne:

1. Przesunięcie w wyższe szerokości geograficzne stref upraw niektórych roślin

2. Skrócenie chłodnych pór roku na zamieszkanych obszarach dalekiej Północy.

DZIURA OZONOWA

Stratosfera zawiera duże ilości ozonu (O3), na wysokości około 20-25 km, chroni on Ziemię przed nadmiernym promieniowa­niem ultrafioletowym. Nierównomierna grubość (nad biegunami jest cien­ka, zwłaszcza nad Antarktydą). Na jej grubość wpływają czynniki zarówno naturalne (oscy­lacyjne zmiany w ciągu roku, wybuchy wulkanów), jak i antropogeniczne (niszczą ją freony, halony, tlenki azotu). Protokół z Kioto - ograniczenie produkcji gazów cieplarnianych. Nie podpisany przez USA. Skutkiem są choroby skóry, oczu

PUSTYNNIENIE - DESERTYFIKACJA

Jest to naturalny lub antropogeniczny proces nieodwracalnych (lub bardzo trudno odwracal­nych) zmian gleby i roślinności na obszarach suchych i półsuchych w kierunku ich pustynnienia i zmniejszenia produktywności biologicznej. Proces ten może do­prowadzić do przekształcenia obszarów suchych stepów i sawann na kontynentach Azji, Afryki, Au­stralii i obu Ameryk w pustynię. Przyczyny:

1.czynniki naturalne:

- długotrwałe zmiany klimatyczne i anomalie pogodowe.

2. czynniki antropogeniczne :

- nadmierny wy­pas bydła,

- nadmierny wzrost powierzchni upraw,

- osiedlanie się koczowników,

- wyrywanie skąpej roślinności w celu pozyska­nia opału,

- wielkie programy inwestycyjne (nawad­niania, górnicze, transportowe)

- budowa studni głębi­nowych, wokół których koncentruje się hodowla.

Skutki:

-zniszczenie pokrywy roślinnej,

-spa­dek produktywności biologicznej,

-degradacja gleb,

-wzrost erozji (zwłaszcza deflacji - burze pyłowe),

-wzrost zasolenia gleb,

-jałowienie gruntów.

Rejony intensywnej desertyfikacji. Zaoranie amery­kańskich prerii i stepów Ukrainy i Kazachstanu (w latach 30.-50. XX w.) spowodowało wywiewanie cząsteczek gleb i burze pyłowe na ogromną skalę. Nawadnianie pustyń Kara-kum i Kyzył-kum wodami Syr-darii i Amu-darii dopro­wadziło do zmniejszenia powierzchni Jeziora Aralskiego, zasolenia gleb wzdłuż kanałów, a także burz pyłowo-solnych degradujących gleby w promieniu 100-150 km. Łatwa eksploatacja wód głębinowych na Saharze prowadzi do ogromnego jej marnowania. Duży pobór wody jest przyczyną nadmier­nego wzrostu liczby hodowanych zwierząt, zabagniania i zasalania nawadnianych pól oraz gromadzenia się zanieczyszczonej wody w obniżeniach terenu.

ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA

Zanieczyszczenie powietrza sub­stancjami, które w czystym powietrzu w ogóle nie występują, lub występują w stężeniu większym od naturalnego, co może ujemnie wpływać na zdro­wie człowieka, a także poszczególne elementy środowiska.

Zanieczyszczenia powietrza emitowane ze źródeł natu­ralnych :

- cząstki roślin (np. pyłki kwiatowe), aerozol morski, pyły i gazy wulka­niczne.

Zanieczyszczenia antropogeniczne:

- gazy i pyły emitowane w wyniku spalania paliw (nie tylko w przemy­śle, ale także gospodarce komunalnej i transporcie).

- działalność przemysłowa (przede wszystkim przemysł metalurgiczny i chemiczny).

- rolnictwo - w powietrzu mogą znajdować się np. cząsteczki nawozów sztucznych lub środków ochrony roślin.

Toksyczne zanieczyszczenia ga­zowe:

-dwutlenek siarki, tlenki azotu - w miastach typowe zanieczyszczenie komunikacyjne, tlenki węgla, węglowodory i pyły.

SMOG - warunki powstawania: długotrwałe utrzymywanie się pogody bezwietrznej i bezopadowej przy znacznej emisji za­nieczyszczeń.

- smog kwaśny (londyń­ski), zimą na uprzemysłowionych obsza­rach strefy klimatów umiarkowanych. Mgła zawiera duże ilości związków siarki i związków węgla powoduje scho­rzenia układu oddechowego.

- smog fotochemiczny (fotochemiczne zanieczyszczenie powietrza), składający się głównie z tlenków azotu, tlenków węgla, węglowodorów i ozonu, latem, przy dużej emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych i słonecznej pogodzie, częst­szy jest w strefie klimatów podzwrotnikowych - zwany jest smogiem typu Los Angeles, powoduje choroby oczu.

KWAŚNE OPADY

Spalanie paliw kopalnych powoduje emisję tlenków siarki i tlenków azotu. W atmosferze związki te reagują z tlenem i wodą, w wyniku czego powstają kwasy: siarkowy i azotowy; w dalszej kolejności powstają sole tych kwasów. zawartą w atmosferze wodą.

Opad kwaśny - wartość pH jest niższa od 5,6. Na znacznym obszarze środkowej Europy częste są opady o odczynie pH poniżej 4,5, są to więc opady 10-krotnie bardziej za­kwaszone od czystych. Obszarem występowania kwaśnych opadów są też północno--wschodnia część Stanów Zjednoczonych i wschodnia część Chin

Obszary występowania kwaśnych opadów na świecie

SKUTKI:

-Negatywny wpływ na szatę roślinną (bezpośrednie uszkodzenia roślin, wyjałowienie podłoża i uaktywnienie w nim toksycznych metali),

- zakwaszanie gleb i zbiorników wodnych (drastyczna zmiana warunków życia flory i fauny),

-ko­rozję budynków (np. z piaskowca), pomników i infrastruktury technicznej, niszczenie tworzyw)..

Góry Izerskie - zachodnie pasmo Sudetów silne zniszczenia - bliskie sąsiedztwo uprzemysłowionych okręgów niemieckich i czeskich (zwłaszcza tzw. Czarnego Trójkąta).W latach 80-tych wymarły świerkowe la­sy reglowe, ginęły nie tylko siewki drzew i rośliny runa, ale nawet grzyby.

Obecnie w Górach Izerskich rekultywacja terenu : wykarczowanie wymarłych lasów, przeprowadzenie głębokiej orki, ograniczenie zanieczyszczenia powietrza. W miejsce monokultur świerkowych posadzono różne gatunki drzew, z dużym udziałem drzew liściastych.

NIEDOBÓR WODY SŁODKIEJ. ZANIECZYSZCZENIE WÓD

Zasoby wody na Ziemi są rozmieszczo­ne nierównomiernie. Największy niedobór występuje w obszarach pustynnych i półpustynnych Afryki i Azji. Niekorzystny stosunek rocznego poboru wody do wielkości zasobów wód słodkich obejmuje niemal całą strefę lądu położoną na półkuli północnej od 10° do 55°.

Zmniejszanie naturalnych zasobów w wy­niku:

-melioracji bagien i podmokłości,

-prostowania i obwałowywania rzek.

Antropogeniczne zanieczyszczenie wód:

-odprowadzanie ścieków komunalnych i przemysłowych,

-spłukiwanie z pól chemicznych środków ochrony roślin, na­wozów sztucznych i gnojowicy,

- przenikaniem zanieczyszczeń z hałd i wysypisk śmieci

- zasolenie wodami kopalnianymi.

Najgroźniejsze : zanieczyszczenie biologiczne (bakterie, pierwotniaki, owa­dy), wywołuje liczne choroby, zwłaszcza w strefie klimatu gorącego ( np.cholera).

Zapobieganie: budowa kanalizacji, oczyszczani ścieków i uzdatnia­nie wody pitnej, świadomość ekologiczna ludności .

Degradacja mórz i oceanów

Dotyczy ona płytkich akwenów oddzielonych od otwartego oceanu, sąsiadujących z silnie uprzemysłowionymi i gęsto zaludnionymi wybrzeżami lub położonych na ważnych szlakach komunikacyjnych . Śródlądowe morza, do których spływają zanieczyszczenia zawierające substancje biogenne (związki azotu i fosforu), podlegają eutrofizacji. Problem ten dotyczy m.in. Morza Bałtyc­kiego, Czarnego, północnej części Adriatyckiego. Obszary silnie zanieczyszczone: Zatoka Nowojorska , Cieśnina Kaletańska, Zatoka Perska, Morze Północne.

Zanieczysz­czenia:

- ścieki prze­mysłowe i komunalne z miast skupionych na wybrzeżach.

- Zanieczyszczenia wprowadzane rzekami

-Zanieczyszczenia na szlakach transportu ropy naftowej i produktów ropopochodnych.

Awarie tankowców - do najbardziej znanych należą katastrofy: Amoco Cadiz u wybrzeży Bretanii w 1978 r., Exxon Yaldez u wybrzeży Alaski w 1989 r.

- przepłukiwanie zbiorników stat­ku wodą morską przed przyjęciem przez niego kolejnego ładunku

- awarie platform wiertniczych.

- lokalne skażenie wód spowodowa­ne składowaniem odpadów (w tym także radioaktywnych).

- poławianie zbyt wielkiej ilości ryb - przekroczenie granicy odtwarzalności biologicznych zasobów.

- niszczenie cennych ekosystemów w oceanach i morzach - raf koralowych (.zagospodarowywanie brzegu mor­skiego oraz eksploatacja korali) Rafy koralowe ich rola: ogromne bogactwo flory i fauny, pochłanianie wielkiej ilości dwutlenku węgla oraz ochrona brzegu morskiego przed naporem fal.

SKŁADOWANIE ODPADÓW

-Wysypiska śmieci komunalnych (śmierdzą, zatruwają wody, grożą wybuchem epidemii, naruszają estetykę krajobrazu, są zagrożeniem dla zdrowia ludzi).

-Hałdy pokopalniane

-toksyczne chemikalia zatruwają środowisko.

PROBLEMY: koszty składowania, lokalizacja wysypisk śmieci, miejsc składowania odpadów toksycz­nych, spalarni budzi często sprzeciwy okolicznej ludności.

Rozwiązanie kwestii śmieci :

-zmniejszanie produkcji odpadów .

-prowadzenie selekcji.

-Ponowne użycie opakowań - recykling i odzyskiwanie surowców (np. metali, makulatury),

-spalanie (np. plasti­ków),

- fermentacja odpadów organicznych (w wyniku której uzyskuje się metan i ziemię kom­postową),

- składowanie odpadów promieniotwórczych w miejscach kontrolowanych.

ZANIECZYSZCZENIE MATERIAŁAMI RADIOAKTYWNYMI

- występuje ono w miejscach wydobywania i wzbogacania rud (głównie uranu).

-W czasie doświadczeń i prób z bronią nuklearną (np. pustynia Newada, Nowa Ziemia (Rosja), Kazachstan, atole Bikini i Murroa).

- utylizowanie i składowanie wykorzystanych materiałów promieniotwórczych (preparaty medyczne, zużyte paliwo nuklearne, wycofane bomby, łodzie podwodne czy okręty o napędzie atomowym) Cmentarzyska okrętów atomowych znajdują się niedaleko Nowej Ziemi i Kamczatki

DEFORESTACJA - WYLESIANIE

Jest to stopniowe zanikanie powierzchni leśnej na Ziemi. Proces ten jest powodowany przez człowieka od 8000 lat (wycinanie drzew, karczowanie, wypalanie).

-pozy­skiwanie gruntów leśnych do uprawy roli i hodowli

- pozyskiwanie drewna jako surowca dla przemysłu i budownictwa, a także opału.

Proces wylesiania ma bardzo poważne konsekwencje ekologiczne:

-prowadzi do zmniejsze­nia bioróżnorodności,

- spadku produkcji biomasy,

-obniżenia poziomu wód gruntowych,

-zwiększenia erozji.

-Stwarza możliwości niekorzystnych zmian klimatycznych oraz nieko­rzystnych zmian jakości życia ludności.

UTRATA BIORÓŻNORODNOŚCI

Jest to zanik pewnych gatunków, oznacza bezpowrotną utratę biologicznych zasobów Zie­mi

W wyniku gospodarczej działalności człowie­ka następuje:

- nadmierna eksploatacja populacji biologicznych, która może prowadzić do zmniejszenia liczebności niektórych gatunków flory i fauny,

-kurczenia się zasięgów flory i fauny,

-zmniejszania się liczby odmian roślin, a nawet do wyginięcia całych populacji.

Skutkiem te­go procesu jest zmniejszenie puli genetycznej Ziemi. Erozja genetyczna nasiliła się w XIX wieku i trwa do dziś (obecnie gwałtownie zmniejsza się bioróżnorodność lasów rów­nikowych).

Zagospodarowanie rolnicze zie­mi, spowodowało ograniczenie lub eliminację siedlisk, nisz ekologicznych wielu gatunków. W miejsce mozaiki zbiorowisk wprowadzono wielkopowierzchniowe, jednogatunkowe i jednowiekowe monokultury (w lasach, sadach i na polach).

Powoduje to

- ujednolicanie krajobrazów,

-wyjałowienie gleb,

-zmniejszenie odporności ekosystemów.

ZADANIA

1.Uzupełnij zdania terminami wybranymi spośród niżej podanych: zasoby częściowo odnawialne, substytut, zasoby odnawialne, surowiec alternatywny, zasoby nieodnawialne, recykling, zasoby przyrody,

1. Składniki przyrody (materia i energia), które mogą być wykorzystywane w procesie produkcji
   zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb społeczeństwa, to

2. Surowce mineralne to

3. Powietrze w troposferze i wody lądowe to

d) Rośliny, zwierzęta, gleby i wody powierzchniowe to ………………………………………….

2.Wymień pięć przykładowych działań w zakresie racjonalnej gospodarki surowcami.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

3. Zdania prawdziwe oznacz literą P, a fałszywe literą F.

1. Częścią atmosfery jest stratosfera, w której znajduje się powłoka ozonowa, chroniąca organizm}
   żywe przed szkodliwym wpływem ultrafioletowego promieniowania Słońca

2. Blisko powierzchni Ziemi ozon jest trucizną i powoduje uszkodzenia struktur komórkowych ...

3. Ozon w troposferze chroni Ziemię przed efektem cieplarnianym oraz spowolnia proces powsta­wania kwaśnych opadów

4. Powstanie warstwy ozonowej umożliwiło pojawienie się na Ziemi organizmów lądowych

5. Największy zanik ozonu stratosferycznego obserwowany jest nad Arktyką

6. Ozon jest wysoce reaktywną cząsteczką zawierającą trzy atomy tlenu, powstającą pod wpływem
   promieniowania nadfioletowego, z cząsteczki O2

g) Dwutlenek węgla jest głównym czynnikiem powodującym rozpad ozonu na cząsteczki tlenu O2 ...
h) Freony obecne w atmosferze ziemskiej przyspieszają proces naturalnego odtwarzania warstwy

ozonowej

4. Zaznacz sposoby przeciwdziałania nasileniu efektu cieplarnianego:

1. stopniowe odejście od energetyki jądrowej;

2. ochrona istniejących obszarów leśnych, zalesianie nieużytków;

3. ograniczenie emisji CO2 do atmosfery;

4. odejście od poszukiwania alternatywnych źródeł energii;

5. ograniczenie emisji freonów do atmosfery;

6. ochrona powierzchni Ziemi przed nadmiernym nagrzaniem.

5. Wypełnij model przyczynowo-skutkowy obrazujący zmiany spowodowane sztucz­nym nawadnianiem Niziny Turańskiej. Wpisz w odpowiednie miejsca modelu literę, którą oznaczono podane niżej określenia.

A. Zmniejszenie przepływu wód Amu-Darii i Syr-Darii uchodzących do Jeziora Aralskiego.

B. Zbudowanie sieci kanałów nawadniających pola bawełny wodami rzek na obsza­rach półpustynnych i pustynnych.

C. Zmniejszenie plonów na nawadnianych polach.

D. Zmniejszenie się powierzchni Jeziora Aralskiego i zasolenie jego wód.

E. Szybkie parowanie wody z otwartych kanałów i zagęszczenie rozpuszczonych
w niej związków soli.

F. Zamieranie życia biologicznego w Jeziorze Aralskim.

G. Przedostawanie się wody z kanałów do gleb i ich zasolenie.

6. Wypełnij model przyczynowo-skutkowy obrazujący kolejność zmian spowodowanych spalaniem kopalnych surowców energetycznych, wpisując w odpowiednie miejsca wła­ściwe litery.

A. Wzrost średniej temperatury powietrza w XX w. o 0,5°C.

B. Zwiększenie udziału dwutlenku węgla i metanu w atmosferze.

C. Podniesienie poziomu wód oceanu światowego.

D. Zatrzymywanie znacznej części promieniowania cieplnego Ziemi,

E. Przyspieszenie topnienia lodowców górskich i lądolodów,

7. Każdej zmianie środowiska przyporządkuj przyczynę, która ją spowodowała.

a)Zwiększona zawartość dwutlenku węgla A. Wycięcie kompleksu leśnego

w powietrzu atmosferycznym B. Nadmierne stosowanie nawozów sztucznych

b)Obniżenie zwierciadła wód gruntowych C. Terasowanie stoków

c) Zatrucie gleby metalami ciężkimi D. Wybudowanie elektrowni cieplnej

d) Eutrofizacja wód E. Wybudowanie ruchliwej autostrady

8. Przyczynie przyporządkuj skutek.

a) Orka wzdłuż stoku A. Powstanie leja depresyjnego

b) Dzikie wysypisko śmieci B. Spłukiwanie wierzchniej warstwy gleby

c) Kopalnia odkrywkowa C. Zatrucie wód gruntowych

d) Emisja do atmosfery związków chlo­ru, fluoru i węgla D. Rozrzedzenie warstwy ozonowej

9.Skutkowi przyporządkuj przyczynę, która go spowodowała.

a) Zasolenie wód powierzchniowych A. Zapadanie stropów wyeksploatowanych
i podziemnych wyrobisk górniczych

b) Drgania skorupy ziemskiej i powstawanie B. Regulacja rzeki

zapadlisk C. Emisja do atmosfery związków siarki

c) Zanieczyszczenie wód morskich i związków azotu

d) Kwaśne opady atmosferyczne D. Sztuczne nawadnianie obszarów półpustynnych

E. Wyciek z platformy wiertniczej

7

---