STRESZCZENIE

Jolanta Maćkiewicz

Uniwersytet Gdański

1. Dlaczego streszczenie?

Streszczenie to forma wypowiedzi nie doceniana w praktyce szkolnej. A przecież

jest to najbardziej pożyteczna z form przetwarzania wiadomości, forma rozwijająca

zarówno umiejętność pisania, jak i umiejętności czytania ze zrozumieniem oraz logicznego

myślenia. Czego zatem uczy streszczenie?

Po pierwsze - uczy czytania dokładnego, czytania ze zwracaniem uwagi i na

zawartość treściową tekstu, i na jego konstrukcję. Bez zrozumienia tekstu, bez jego

właściwego zinterpretowania nie napisze się dobrego streszczenia.

Po drugie - uczy hierarchizowania odbieranych informacji, uczy abstrahowania

od mniej istotnych szczegółów. Streszczenie jest bowiem zawsze efektem wyboru -

uwzględnia się pewne informacje, pomija inne.

Po trzecie - uczy pisania, pisania zwięzłego i precyzyjnego. Jest przy tym formą

krótką, a zatem uczeń może poświęcić więcej czasu na niespieszne staranne redagowanie

tekstu (z uwzględnieniem wszystkich trzech etapów tworzenia, jakimi są prace

przygotowawcze, pisanie tekstu i jego korekta), a nauczyciel może szybko pracę

uczniowską sprawdzić.

Oprócz aspektu kształcącego streszczenia istotny jest jego aspekt użytkowy.

Streszczenie stanowi rodzaj notatki z tekstu, może być więc sposobem na sprawdzenie

znajomości lektury czy metodą opracowania zagadnień z zakresu językoznawstwa czy

teorii literatury (streszczenia tekstów naukowych lub popularnonaukowych dotyczących

wybranych zagadnień teoretycznych). Streszczenie może być także formą pracy klasowej:

uczniowie dostają teksty krótkiego (2-3 strony) utworu czy artykułu i ich zadaniem jest

napisanie streszczenia o zadanej przez nauczyciela długości.

2. Ogólne zasady streszczania.

Czym jest streszczenie? Jest to forma przetworzenia, a zarazem skrócenia

zawartości treściowej tekstu. Obejmuje zatem dwie operacje istotne dla ćwiczenia

sprawności intelektualnych: przekład (transformację) danych i ich skrót

powiązany z wyborem. Wynikają z tego podstawowe cechy streszczenia.

Streszczenie powinno być obiektywne. Co to znaczy? Otóż, nie powinno się tu

uwzględniać własnych myśli, sądów i ocen - ani w sposób jawny (Uważam, że.... Moim

zdaniem...), ani w sposób bardziej ukryty (W pięknym opowiadaniu.... Autor w ciekawy

sposób...). Nie oznacza to oczywiście, że nie mamy prawa do interpretacji. Analiza

i interpretacja tekstu to podstawa dobrego streszczenia, a przy tym - interpretacja, choć

może być subiektywna, nie jest przecież oceną.

Streszczenie to forma przetworzenia tekstu, przetworzenia nie tylko jego strony

treściowej, lecz również strony formalnej. Posługujemy się zatem własnymi słowami.

Najlepiej pokazać to na przykładzie utworów najbardziej odbiegających

językowo i stylistycznie od języka ogólnego: utworów dawnych, utworów stylizowanych na

gwarę itp. Ale i w przypadku tekstów pisanych współczesną polszczyzną

standardową zasada ta powinna obowiązywać. Jedynie streszczając artykuły naukowe

mamy prawo posłużyć się (byle nie w nadmiarze) terminologią autora.

Streszczenie stanowi skrót wiadomości. Musi być krótsze od streszczanego tekstu. Ale o

ile krótsze? Nie można podać reguły jednoznacznie określającej długość

streszczenia, ponieważ zależy to od kilku czynników: od gatunku tekstu (powieść czy

nowela, monografia naukowa czy artykuł), od jego informacyjnej „gęstości", to znaczy

nasycenia wiadomościami, od przeznaczenia streszczenia (czy ma funkcjonować zamiast

streszczanego tekstu, czy obok niego). Istnieją streszczenia zwięźlejsze i bardziej

rozwinięte - te pierwsze wymagają od streszczającego większych umiejętności. Zakłada się

jedynie, że streszczenie krótkiego tekstu nie powinno przekraczać y4 jego objętości,

ale jeśli zadajemy napisanie streszczenia, każdorazowo powinniśmy określić jego długość.

W tym celu należy przyjrzeć się tekstowi, który ma być skrócony, ocenić jego .gęstość".

Należy też wziąć pod uwagę możliwości ucznia. Długość streszczenia określamy nie

poprzez podawanie liczby stron czy zdań, lecz przez podawanie liczby słów (słowem -

w tym rozumieniu - jest każdy element tekstu, który da się usunąć bez szkody dla

poprawności gramatycznej, nie jest zatem osobnym słowem przyimek czy stojący przy

czasowniku zaimek zwrotny).

3. Streszczenie utworu fabularnego.

Pierwsza czynność to dokładne przeczytanie utworu ze zwróceniem uwagi na jego

kompozycję. Przeczytanie oznacza również zrozumienie tekstu, próbę jego interpretacji.

Następnie należy sporządzić dokładny plan utworu, niezależnie od zadane]

długości streszczenia plan powinien być szczegółowy. Dobre streszczenie to przecież efekt

wyboru - jeśli w planie umieścimy wszystkie zdarzenia i ich okoliczności, łatwiej będzie

je hierarchizować i wybierać spośród nich te, które uznamy za ważne. Przy streszczeniu

rozwiniętym uwzględnimy więcej informacji, przy streszczeniu zwięzłym - mniej, ale

za każdym razem informacje te podsuwać nam będzie plan. Plan będzie też informował

o tekstowym porządku zdarzeń.

Plan utworu stanowi podstawę do zbudowania schematu streszczenia. Schemat

streszczenia utworu fabularnego obejmuje zazwyczaj cztery elementy: ramy akcji, temat,

przebieg akcji i rozwiązanie akcji.

Na ramy akcji składa się informacja o bohaterach oraz o miejscu i czasie akcji.

Jest to zgodna z reporterskim zwyczajem próba odpowiedzi na pytania: kto? gdzie? kiedy?

Oczywiście, nie zawsze da się na te pytania wyczerpująco odpowiedzieć, ale zawsze

staramy się wydobyć z tekstu jak najwięcej danych sytuujących akcję.

Ważne jest krótkie i precyzyjne określenie tematu utworu. Nie jest to łatwe,

bo wymaga wstępnej interpretacji całości. Tu nie wystarczy prześliznąć się po powierzchni

czytanego tekstu, trzeba zagłębić się w jego treść. Umiejętność podania tematu (o czym

jest utwór, który czytam?) najlepiej świadczy o zrozumieniu utworu.

Dwa scharakteryzowane wyżej elementy: ramy akcji i temat tworzą łącznie jakby

.streszczenie w streszczeniu". W najzwięźlejszych formach streszczenia stanowią

informację wystarczającą do oddania zawartości treściowej utworu.

Odtworzeniu przebiegu akcji służy sporządzony wcześniej plan tekstu.

Wybieramy istotne zdarzenia, ukazujemy powiązania między nimi, zwracamy uwagę na rolę

bohaterów w opisywanych zdarzeniach i na motywację ich działań. Jeżeli układ zdarzeń

prezentowanych w utworze nie zachowuje zasady następstwa chronologicznego (mamy

do czynienia z inwersją czasową fabuły), oddajemy w streszczeniu właśnie ten

niechronologiczny porządek tekstowy. Streszczamy przecież utwór, nie zaś opowiedzianą

w nim historię.

Podobnie jak określenie tematu, tak i opisanie sposobu rozwiązania akcji

wiąże się ściśle z interpretacją utworu. Rozwiązanie akcji to nie tylko zamknięcie przebiegu

fabularnego, ale również rozstrzygnięcie konfliktu tworzącego akcję. To także odpowiedź

na pytanie o cel napisania utworu.

Podana tutaj kolejność elementów tworzących schemat streszczenia utworu

fabularnego nie musi odpowiadać kompozycji tekstu streszczenia. Ważne jest tylko, aby

wszystkie powyższe informacje w tekście się znalazły. Jednakże w początkowym etapie

wprowadzania tej formy wypowiedzi wygodnie jest budować streszczenia wedle podanego

wzoru - kiedy naturalny początek tekstu stanowi podanie ram akcji i tematu utworu,

a naturalnym końcem jest opis rozwiązania akcji.

Streszczenie tekstu (popularne)naukowego.

Również i w tym wypadku trzeba zacząć, od uważnego przeczytania

tekstu ze zwróceniem uwagi zarówno na jego problematykę, jak i na jego konstrukcję.

Jeszcze ważniejsze niż dla utworu fabularnego okazuje się sporządzenie

dokładnego planu artykułu. Ponieważ każdy dobrze zbudowany artykuł naukowy ma

strukturę hierarchiczną, to i odzwierciedlający tę strukturę rozbudowany plan musi

przypominać drzewo, to znaczy - po pierwsze, mieć układ zhierarchizowany

(punkty i podpunkty), po drugie, rozgałęzienia w każdym miejscu powinny być sobie

równoważne (czyli treść punktu nadrzędnego powinna być równa sumie treści

podpunktów). Taki zhierarchizowany układ to dogodny punkt wyjścia do tworzenia

streszczenia o większym lub mniejszym stopniu szczegółowości. Im streszczenie mniej

szczegółowe i krótsze, tym bardziej nadrzędne punkty wybieramy jako jego podstawę.

Ha schemat streszczenia tekstu (popularno)naukowego składają się dwa

elementy: temat i jego rozwinięcie.

O temacie często informuje już sam tytuł artykułu (zasada formułowania tytułów

opracowań naukowych jest bowiem inna niż zasada tworzenia tytułów utworów

fabularnych). Niekiedy jednak trzeba wydobyć tę informację analizując problematykę

tekstu.

Rozwinięcie to odpowiedź na pytanie: Co autor na dany temat powiedział?

Jeżeli w artykule da się wydzielić kilka głównych części, to i kompozycja streszczenia może

na tych częściach się opierać (na zasadzie: W części wstępnej autor mówi o..., w części

drugiej omawia..., w części końcowej proponuje... itp.).

5. Streszczenie jako rodzaj tekstu.

Streszczenie - jako przetworzenie i skrót czyjejś wypowiedzi - jest specyficznym

rodzajem tekstu, lecz nadal pozostaje tekstem. Obowiązują tu zatem wszystkie zasady

dotyczące tworzenia tekstu pisanego.

Po pierwsze, powinien być to tekst dobrze skomponowany, powinien stanowić

zamkniętą całość z wyrazistym początkiem i zakończeniem. W przypadku streszczenia -

kompozycję narzuca struktura streszczanego tekstu, a sposób rozpoczęcia i zakończenia

może być sugerowany przez elementy odpowiedniego schematu (np. dla streszczenia

utworu fabularnego - na początku ramy akcji albo temat, na końcu rozwiązanie akcji).

Po drugie, musi składać się z akapitów spójnych zarówno wewnętrznie,

jak i w s t o s u n k u d o c a ł o ś c i t e k s t u . P i s z ą c s t r e s z c z e n i e n i e m o ż n a

. o s z c z ę d z a ć " na wykładnikach spójności, można co najwyżej wybierać te, które

nie wymagają dodawania wielu słów, np. wykładniki składniowe (szyk przestawny, elipsa)

czy nawiązania zaimkowe.

Po trzecie, układ zdań nie może być monotonny. Chociaż zabieg streszczania

prowokuje albo do używania wyłącznie zdań pojedynczych (każde zdanie jest wtedy

rozwinięciem jakiegoś pojedynczego punktu z planu), albo do budowania - w celu

uzyskania zwięzłości tekstu - zdań wielokrotnie złożonych, z których każde zawiera kilka

informacji, starajmy się unikać jednostajności składniowej. Wypowiedzenia złożone

powinny się przeplatać z pojedynczymi, wypowiedzenia dłuższe z krótszymi.

Po czwarte, zdania muszą być poprawnie zbudowane i kompletne, zrozumiałe i

jednoznaczne. Skracanie tekstu nie może prowadzić do tego, aby powstawały

wypowiedzenia, w których brakuje jakichś istotnych treściowo lub formalnie części

(np. jeśli czasownik wymaga dopełnienia, to dopełnienie musi się w zdaniu pojawić).

Kondensacja treści nie może prowadzić do składniowych wykolejeń, do braku harmonii

między poszczególnymi kawałkami zdania (gdy np. część końcowa nie ma

związku z początkową). Często wykorzystywane w streszczeniu zaimki osobowe

muszą jednoznacznie odnosić się do poprzedzających wyrazów czy fragmentów zdań.

wychodzi z założenia, przyjmuje za punkt wyjścia..., autor podkreśla, wylicza..., autor

podsumowuje, wyciąga wnioski... itp.).

8. Przykład: streszczenie Kamizelki B. Prusa.

Historia ta wydarzyła się w Warszawie między kwietniem a listopadem w drugiej

połowie XIX wieku. Opowiedział ją kolekcjoner osobliwości, w którego zbiorach znalazła

się kamizelka należąca wcześniej do chorego sąsiada. Owa kamizelka to dokument

choroby męża i małżeńskiej miłości.

Urzędnik i jego żona po wprowadzeniu się do kamienicy wiedli życie

spokojne i pracowite, wypełnione drobnymi radościami. W lipcu mężczyzna dostał

krwotoku. Sprowadzony lekarz uspakajał małżonków, jednak chory nie powracał do sił. W

sierpniu nabrał przekonania o nadchodzącej śmierci. Pod wpływem żony zaczął jednak

odzyskiwać wiarę w możliwość powrotu do zdrowia. Okazało się, że był to wynik zabiegu

obydwojga. Małżonkowie bowiem w tajemnicy przed sobą dokonywali poprawek w

kamizelce, pozorując utrzymywanie się wagi ciała chorego.

Jednak wkrótce pan zmarł, pani wyprowadziła się, a pozostała tylko kamizelka

będąca świadectwem ich miłości.