BEZPIECZEŃSTWO PRACY 11/2002
doc. dr hab. BOHDAN DUDEK
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera
Stres traumatyczny związany z pracą
 skutki, czynniki ryzyka, zapobieganie
pracy mo na doświadczyć mocą, jaką ludzie stosują wobec siebie.
ycia, nara onych na zdarzenie trauma-
dwóch rodzajów stresu: chro- Zdarzeń traumatycznych ludzie doznają
tyczne [1]. Są grupy zawodowe, w których
nicznego i traumatycznego. nie tylko w yciu prywatnym, ale rów-
cząstość nara enia mo e być wy sza [2].
Pierwszy rodzaj stresu wywołany jest nie w zawodowym. Miejsce pracy nale-
W badaniach polskich stra aków stwier-
codziennymi lub cząsto powtarzającymi y do środowiska, w którym wystąpuje
dzono, e 86% funkcjonariuszy prze yło
sią trudnościami, kłopotami, dolegliwo- zwiąkszone ryzyko zajścia zdarzenia trau-
zdarzenie traumatyczne przynajmniej je-
ściami, których w pracy jest zwykle bar- matycznego. Są zawody, w których nara-
den raz w ciągu słu by [3].
dzo du o i które wywołują stan napiącia enie na zdarzenie traumatyczne jest wpi-
w organizmie nie powodujący po jedno- sane w rolą zawodową. Dotyczy to np.
Jakie skutki może spowodować
razowym wystąpieniu, wyraz
nych nega- zawodu policjanta, stra aka, pracowni-
tywnych skutków zdrowotnych. Drugi ków pogotowia ratunkowego oraz człon- doświadczenie zdarzenia
rodzaj stresu wywołany jest zdarzeniami ków innych zespołów ratowniczych. Po- traumatycznego?
traumatycznymi. toczna wiedza o pracy w tych zawodach
Osoby uczestniczące w zdarzeniu trau-
zawiera wystarczająco wiele przykładów
Zdarzenie traumatyczne jest nagle pojawia-
matycznym prze ywają bardzo silny
sytuacji, w których dochodzi do zagro e-
jącą sią sytuacją wywołującą przera enie i po-
wstrząs emocjonalny, którego nastąp-
nia ycia lub zdrowia pracowników. Są
czucie paniki wśród osób uczestniczących
stwem jest zespół takich reakcji, jak:
w tej sytuacji. Czasami ju po jednorazowym równie przedsiąbiorstwa, w których
 natrątne nawracanie obrazów i przy-
doświadczeniu takiego zdarzenia wystąpują
z powodu wysokiego prawdopodobień-
u uczestników głąbokie zaburzenia psychicz- krych doznań związanych ze zdarzeniem
stwa wystąpienia katastrofy z du ą liczbą
ne i zakłócenia w codziennym zachowaniu.
 silna skłonność do unikania myśli,
ofiar (w przemyśle chemicznym, w za-
uczuć, miejsc, przypominających zdarze-
Do zdarzeń traumatycznych mo na kładach produkujących materiały wybu-
nie
zaliczyć takie sytuacje, jak katastrofy spo- chowe itp.) mo na oczekiwać du ej licz-
 utrzymywanie sią objawów zwiąk-
wodowane przez siły natury lub człowie- by osób doświadczających traumy. Po-
szonego pobudzenia, których nie było
ka oraz ró ne sytuacje związane z prze- nadto, w miejscu pracy mogą sporadycz-
przed traumą.
nie, w sposób losowy, wystąpować takie
zdarzenia traumatyczne, jak napady ra-
Je eli wymienione symptomy utrzymują sią
bunkowe ze śmiertelnymi ofiarami (ban-
krótko po zdarzeniu i po kilku dniach osłabną
ki), samobójstwa, czyny szaleńców itp.
bądz
zanikną, uznaje sią je za naturalną reak-
Takie zdarzenia, choć wystąpujące stosun- cją człowieka na nienaturalną, ekstremalną sy-
tuacją. Je eli te symptomy utrzymują sią przez
kowo rzadko, mogą oddziaływać trauma-
dłu szy czas, do 1 miesiąca, i wystąpują dość
tycznie na du e grupy pracowników.
cząsto z du ym nasileniem, wówczas rozpo-
Kierownicy, lekarze słu by medycyny
znaje sią u takiej osoby ostre zaburzenie po-
pracy, inspektorzy bhp, mimo braku wy-
traumatyczne. Je eli taki stan utrzymuje sią
kształcenia w dziedzinie psychiatrii, po- powy ej 1 miesiąca i do tego dają sią zauwa-
yć u cierpiącej osoby zaburzenia w funkcjo-
winni być przygotowani do racjonalnego
nowaniu na terenie rodzinnym lub zawodo-
działania w warunkach zdarzenia trauma-
wym, wówczas stawia sią diagnozą  zabu-
tycznego i przygotować swoją instytucją
rzenia po stresie traumatycznym (posttrauma-
do skutecznego radzenia sobie z takimi
tic stress disorder  PTSD) [4].
zdarzeniami oraz zapobiegania rozwojo-
wi u pracowników zaburzeń, które mogą PTSD rzadko wystąpuje samodzielnie.
mieć miejsce po stresie traumatycznym. Zwykle współwystąpują z nim inne za-
Zdarzenia traumatyczne nie nale ą do burzenia psychiczne, jak: depresje, krót-
rzadkich zjawisk. Badania wykonane na kotrwałe psychozy reaktywne, fobie,
reprezentatywnej próbie społeczeństwa uogólnione zaburzenia ląkowe, tendencje
amerykańskiego wykazały, e 61% mą - samobójcze, antyspołeczne zaburzenia
czyzn i 51% kobiet było, w ciągu swojego osobowości, alkoholizm i narkomania [5].
2
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 11/2002
Jakie czynniki zwiększają my i próby ich unikania. Jednostka pró-
buje przetworzyć informacje, których z
ró-
prawdopodobieństwo rozwoju
dłem jest zdarzenie traumatyczne oraz
PTSD?
zasymilować i zakomodować je z posia-
Nie ka de uczestnictwo w zdarzeniu
danymi strukturami poznawczymi. O si-
traumatycznym kończy sią rozwojem
le emocji doświadczanej w tej fazie de-
PTSD. Wyniki badań wskazują, e na
cydują: cechy jednostki; poziom emocji
zaburzenie po stresie traumatycznym cier-
w trakcie traumy; strategie zaradcze, któ-
pi od 5 do 58% uczestników [6].
re mogą być skierowane na obni anie
Prawdopodobieństwo rozwoju PTSD
emocji lub na rozwiązanie zadania; kon-
zale y od wielu czynników. Ich ustalenie
tekst społeczny, w jakim funkcjonuje jed-
jest wa ne z dwóch powodów:
nostka.
 umo liwi rozpoznanie osób o zwiąk-
szonym ryzyku rozwoju PTSD, co mo e
Czy można zapobiegać rozwojowi
być wykorzystane w organizowaniu dzia-
zaburzenia po stresie traumatycznym?
łalności profilaktycznej stwarza sposobność do przetworzenia
 na podstawie modelu czynników ry- Poniewa nie mo na przewidzieć, kie- i asymilacji informacji związanych
zyka mo na formułować hipotezy doty- dy wystąpi zdarzenie traumatyczne, insty- z traumą, co uznaje sią za podstawowy
czące mechanizmu powstawania PTSD, tucje w których jest ono prawdopodobne proces ułatwiający wychodzenie z trau-
a nastąpnie mo na przystąpić do ich we- powinny być przygotowane do urucho- my [8].
ryfikacji, dziąki czemu uzyskuje sią peł- mienia procedur zapobiegawczych zanim Zespół, którego zadaniem ma być pro-
niejszą wiedzą o rozwoju PTSD. zdarzenie wystąpi. W literaturze przed- wadzenie debriefingu nie mo e być or-
O tym, czy dojdzie do powstania PTSD miotu mo na znalez
ć opis dwóch proce- ganizowany, dopiero wówczas, gdy jest
decyduje splot czynników, które wystą- dur zapobiegających rozwojowi PTSD, są potrzebny. Powinien być wyłaniany
piły w trzech okresach [7]: to: debriefing i model gotowości kry- z wiąkszego  20-40-osobowego zespo-
" okres przedtraumatyczny  obej- zysowej. łu, który jest aktywny cały czas i zajmuje
muje dwie grupy czynników: po pierwsze, Pierwszą procedurą powinno sią sto- sią propagowaniem wiedzy o stresie i spo-
cechy, które ukształtowały sią u jednostki sować w instytucjach, w których praw- sobach jego zwalczania. Celami zespołu
zanim znalazła sią ona w traumatycznej dopodobieństwo zajścia zdarzenia trau- debriefingowego są:
sytuacji i które predysponują ją do specy- matycznego jest bardzo wysokie (np.  przygotowanie personelu słu b ra-
ficznego reagowania i oceniania zjawisk w takich słu bach ratowniczych, jak stra towniczych do radzenia sobie ze stresem
zachodzących w jej otoczeniu; po drugie, po arna, policja), natomiast drugą  związanym z pracą
stan, w jakim jednostka znajdowała sią w tych organizacjach, w których prawdo-  udzielenie pomocy tym osobom,
zanim zacząła doświadczać traumy podobieństwo zdarzenia jest niskie (np. u których wystąpiły negatywne skutki
" okres traumy  czas, w którym trwa w bankach, w przedsiąbiorstwach zajmu- spowodowane uczestnictwem w zdarze-
zdarzenie traumatyczne i w sposób cią- jących sią produkcją materiałów wybu- niu traumatycznym.
gły oddziałuje na jednostką; o sile i ro- chowych). Biorąc pod uwagą skład osobowy ze-
dzaju doznań jednostki w tym czasie de- Debriefing jest spotkaniem zorganizo- społu i konieczność zorganizowania od-
cyduje charakter zdarzenia traumatyczne- wanym według określonych zasad, w któ- powiedniego szkolenia członków oraz
go, jego fizyczne parametry i psycholo- rym wiodącą rolą pełni psycholog wraz logistycznego zabezpieczenia jego funk-
giczne znaczenie; w zasadzie, o funkcji z dwoma, trzema wolontariuszami. cjonowania, utrzymywanie zespołu de-
zdarzenia w rozwoju PTSD decyduje nie W spotkaniu uczestniczą osoby, które do- briefingowego jest przedsiąwziąciem
tyle jego obiektywna charakterystyka, co świadczyły zdarzenia traumatycznego kosztownym. W związku z tym, instytu-
jego subiektywny odbiór, reprezentacje i podczas tego spotkania uzyskują mo li- cje nieznacznie zagro one zdarzeniami
poznawcze zdarzenia, jakie powstają wość odtworzenia swoich reakcji, emo- traumatycznymi nie bądą chciały tych
w umyśle jednostki cji, myśli i obrazów związanych ze zda- kosztów ponosić.
" okres potraumatyczny  zaczyna rzeniem. Dziąki temu mogą odreagować Chcąc sią przygotować do niwelowa-
sią w momencie, kiedy zdarzenie trauma- swoje ląki i napiącia oraz przekonać sią, nia negatywnych skutków psychologicz-
tyczne przestało realnie istnieć, choć ist- e ich reakcje nie są czymś dziwnym nych w przypadku wystąpienia zdarzenia
nieje w umyśle, w świadomości jednost- i nadzwyczajnym, ale dość powszechnym traumatycznego, takie instytucje mogą re-
ki. Jest to okres, w którym zachodzą na- sposobem odbioru i zachowania sią alizować model interwencji kryzysowej
przemiennie natrątne wspomnienia trau- w zdarzeniu traumatycznym. Spotkanie opracowany przez Bravermana [9].
3
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 11/2002
Model ten obejmuje piąć etapów. dzialnymi za sprawy personalne i zdro- W ostatnim, piątym etapie, przepro-
W pierwszym zaleca sią, aby w danej in- wotne, powinni ustalić osoby, które szcze- wadza się ocenę podjętych działań in-
stytucji opracować plan gotowości kry- gólnie silnie mogły być nara one na trau- terwencyjnych i formułuje zalecenia,
zysowej. Powinien on zawierać: wska- matyczne zdarzenie, bowiem w nim bez- które w przyszłości lepiej przygotują in-
zówki dotyczące rozpoznawania zdarzeń, pośrednio uczestniczyli lub byli w ści- stytucją do radzenia sobie z sytuacjami
które bądą wymagały interwencji; opis słych i za yłych kontaktach z ofiarami krytycznymi. Te zalecenia mogą być bar-
procedur obejmujących ciąg działań w sy- zdarzenia lub są szczególnie podatne na dzo przydatne dla kierownictwa, ponie-
tuacji kryzysowej; szkolenie członków działanie zdarzenia, poniewa niedawno wa prowadzą do poprawy funkcjonowa-
kierownictwa i pracowników z ró nych utraciły kogoś bliskiego, doświadczyły ja- nia instytucji w ró nych aspektach. Zda-
poziomów organizacji na temat stresu kiegoś zdarzenia traumatycznego czy rzenie traumatyczne mo na wykorzystać
traumatycznego, jego charakteru i skut- miały powa ne problemy zdrowotne. w celu wprowadzenia po ytecznych
ków. W trzecim etapie dochodzi do spotka- zmian czy ustalenia nowych zaleceń do-
Nastąpne etapy modelu uruchamiane nia zespołu z grupami pracowników tyczących m.in. bezpieczeństwa, stworze-
są wtedy, gdy wystąpi zdarzenie uznane narażonych na zdarzenie traumatycz- nia bardziej efektywnych ni do tej pory
za traumatyczne. ne. Przebiega ono według ustalonego pro- form komunikacji miądzy kierownic-
Drugi etap obejmuje konsultacje kie- gramu i ma na celu osłabienie emocji wy- twem a pracownikami, zorganizowania
rownictwa instytucji ze specjalistami, wołanych przez takie zdarzenie. Takie ró nych akcji konsolidujących załogą
w czasie których dochodzi do powołania spotkanie jest połączonym oddziaływa- i zwiąkszających ich identyfikacją z in-
zespołu kryzysowego i ustalenia planu niem informacyjnym, edukacyjnym i roz- stytucją.
jego działania. Kierownictwo, wspólnie ładowującym emocje. Musi być prowa-
PIŚMIENNICTWO
z konsultantem, powinno w tym czasie dzone przez kogoś z kierownictwa, zaś
[1] Kessler R.C., Mc Gonagle K.A, Zhao S. Li-
ustalić skład zespołu kryzysowego, który rola konsultanta jest wyraz
nie określona
fetime and 12-month prevalence of DSM-IIIR
powinien składać sią ze specjalistów od  nie zarządza on spotkaniem, lecz pełni
psychiatric disorders in the United States: results
zdarzeń traumatycznych oraz członków funkcje usługowe. from the National Comorbidity Survey. Arch.Gen.
Psychiatry, 51(8), 1994, s. 8-19
kierownictwa najwy szego szczebla i Kierownik informuje o faktach, ustala
[2] Corneil W., Beaton R., Murphy S., Johnson
działu(wydziału), który został dotkniąty co jest plotką, odpowiada na pytania pra-
C., Pike K. Exposure to traumatic incidents and
zdarzeniem traumatycznym, reprezentan- cowników, wyjaśnia polityką instytucji w
prevalence of posttraumatic stress symptomato-
tów działów personalnych, bhp, słu by kwestiach związanych z krytycznym zda-
logy in urban fire-fighters in two countries. J. Oc-
zdrowia, specjalisty od spraw public re- rzeniem, wprowadza konsultanta i obja- cup. Health Psychol., 4(2), 1999, s. 131-141
lation i przedstawicieli związków zawo- śnia jego rolą. [3] Dudek B., Koniarek J. Ocena zagrożeń zdro-
wotnych i opracowanie wytycznych dla profilak-
dowych. Pierwszym zadaniem jest okre- Konsultant powinien w sposób jasny
tyki zdrowia w Państwowej Straży Pożarnej.
ślenie zakresu oddziaływania krytyczne- przedstawić teorią stresu, objawy, jakie
Raport końcowy z projektu badawczego PBZ
go zdarzenia. Powinno sią ustalić jakie podczas niego powstają, wykazać, e są
010-11, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. No-
grupy pracowników były nara one i czy to normalne, cząsto wystąpujące objawy
fera, A
ódz
2000
są to grupy naturalne. Wa ne jest, aby roz- oraz powiedzieć, jak sobie radzić ze stre- [4] American Psychiatric Association Diagno-
szerzyć krąg osób nara onych tak szero- sem. Powinien prowadzić dyskusją gru- stic and statistical manual of mental disorders,
fourth edition. American Psychiatric Association,
ko, jak to bądzie mo liwe oraz tak, aby pową, w trakcie której kierownictwo i pra-
Washington, DC, 1994
nikogo nie pominąć i objąć działaniem ze- cownicy mogą ujawniać swoje reakcje na
[5] Green B.L. Psychosocial research in trau-
społu nawet tych pracowników, którzy nie zdarzenia traumatyczne, ustalając ile jest
matic stress: an update. J. Traumatic Stress, 7(3),
byli bezpośrednimi uczestnikami krytycz- wspólnych odczuć i emocji z tym związa-
1994, s. 341-362
nego zdarzenia. nych. Wa ną cząścią zadania konsultanta
[6] Yehuda R., McFarlane A.C. Conflict betwe-
en current knowledge about posttraumatic stress
Kolejnym zadaniem zespołu bądzie jest podsumowanie dyskusji, zwracanie
disorder and its original conceptual basis. Am.
określenie procedur komunikowania sią uwagi na dominujące reakcje i zapewnie-
J. Psychiatry, 152(12), 1995, s. 1705-1713
z pracownikami. Jest niesłychanie wa - nie pracowników, e są one normalne
[7] Dudek B. Zaburzenie po stresie traumatycz-
ne, aby informacje pochodziły od kierow- w warunkach, w jakich sią znalez
li.
nym. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
nictwa. Proces informowania musi być W czwartym etapie organizuje sią in-
Gdańsk (w druku)
zorganizowany i skoordynowany, muszą dywidualne poradnictwo kryzysowe
[8] Mitchell J.T. Essentials of critical incident
stress management. W: G.S. Everly, Jr. (red.):
być podjąte decyzje, czy informacje bądą dla osób, które takiej pomocy potrzebują.
Traumatic stress as a consequence of emergency
przekazywane na piśmie, czy na bezpo- Mo e sią zdarzyć, e nie wszyscy, którzy
and disaster response. W: G.S.Jr. Everly (red.),
średnich spotkaniach z zespołem. Nale y takiej pomocy potrzebują, poproszą o nią
Innovation in disaster and trauma psychology,
ustalić cel, jakiemu informacja ma słu yć, z własnej chąci. W stosunku do nich trze-
Vol. One: Applications in Emergency Services
w jakim czasie bądzie przekazana i w ja- ba podjąć taktowne i bez nacisków stara- and Disaster Response. Chevron Publishing Cor-
poration, Ellicott City, 1995, s. 68-89
kim miejscu, jakie fakty (uwzglądniając nia, aby spotkali sią z konsultantem. Mo -
[9] Braverman M.: Posttrauma crisis interven-
kwestie prawne i poufność pewnych da- na w tym celu ustalić zasadą, e wszystkie
tion in the workplace. W: J.C. Quick, L.R. Mur-
nych) mogą być przekazane i za pośred- osoby, które były ofiarami lub świadkami
phy, I.I. Hurrel (red.): Sress and Well-being at
nictwem jakich kanałów. Konsultanci od zdarzenia kontaktują sią z konsultantem
Work: Assessments and Interventions for Occu-
spraw kryzysowych, we współpracy z od- w celu sprawdzenia, jakie ślady pozosta- pational Mental Health. American Psychologi-
cal Association, Washington, 1992, 299-316
powiednimi członkami zespołu odpowie- wiło zdarzenie w ich świadomości.
4