Co to jest mistyka?
MISTYKA
Salvador Ros OCD
Co to jest mistyka?
Termin  mistyka możemy odnosić do doświadczenia we-
wnętrznego, bezpośredniego, owocnego, które wydarza się na
poziomie świadomości wyższym od tego, jaki kieruje zwykłym
doświadczeniem; do  intymnej komunii z Absolutem.
Samo słowo  mistyka jest niezwykle złożone. Zaczniemy więc od do-
określenia tego pojemnego, czy wręcz wieloznacznego terminu. Czynią tak
wszyscy podejmujący zagadnienie, do którego owo miano się odnosi. Wystar-
czy przytoczyć kilka świadectw. Na początku XX wieku jezuita Joseph de
Guibert pisał:  jak wszystkie słowa, które cieszą się powodzeniem, słowo
�mistyka za swą ogromną popularność płaci nieprecyzyjnością; ona zaś
zniechęca do korzystania zeń wszystkich, którzy przywiązują wagę do precy-
zyjnego wyrażania myśli . A już w latach 60. minionego wieku Claude Tres-
montant wnioskował:  �mistyka jest jednym z najbardziej niejasnych słów
współczesnego języka francuskiego .
Całe zamieszanie stąd, że termin wykroczył poza sferę religijną, w łonie
której powstał, aby stać się punktem odniesienia w strefach granicznych
doświadczenia ludzkiego:  O tym, co mistyczne  mówił Wittgenstein  nie
wypada mówić, trzeba zamilknąć . Należy zauważyć, za Michelem de Cer-
105
Salvador Ros OCD
teau, iż potrzebujemy mówić przede wszystkim o prawdach, o których mó-
wić nie możemy lub nie umiemy.
Dobrym przykładem pojemności semantycznej terminu  mistyka jest
niekończąca się seria faktów, na określenie których bywa on dziś stosowany:
począwszy od ekstazy chrześcijańskiej, aż po cały ten mglisty wachlarz ezo-
teryki, tego, co tajemnicze, co cudowne, paranormalne lub parapsychiczne,
a nawet poza fenomeny prawdopodobnie religijne. Termin  mistyka zaczęto
bowiem używać na zasadzie analogii funkcjonalnej, również jako etykiety,
określając nim działania tego, co uznawane jest za absolut  i tak na przykład
mówi się o  mistyce czynu ,  mistyce humanitaryzmu ,  mistyce komuni-
zmu , przygody, itd.
* * *
Wyjaśnijmy na początek, iż termin  mystika , obecny w językach wy-
wodzących się z łaciny, jest transkrypcją przedchrześcijańskiego
 Mistyka odnosi
greckiego  mystikos , utworzonego od słowa  my� , które ozna-
się do tego,
cza czynność zamykania  przede wszystkim ust i oczu, jako że
co tajemnicze.
odnosi się do rzeczywistości tajemnych, skrytych, to znaczy: do
celebracji misteryjnych ( ta mystika ), kiedy to osoba wtajemni-
czana (mystŁs) otrzymywała naukę, której nie mogła przekazać nikomu.
W Biblii nie pojawia się ani przymiotnik  mistyczny , ani rzeczownik
 mistyka . Znajdziemy tam natomiast, również w Starym Testamencie,
słowo  mysterion/misterium (z tego samego rdzenia, co  mystikos ), które
początkowo określa tylko coś tajemnego, co nie może zostać wyjawione,
niemniej jednak począwszy od literatury apokaliptycznej (po raz pierwszy
w Księdze Daniela) ma już znaczenie zdecydowanie eschatologiczne, to znaczy
 jest odnoszone do wydarzeń przyszłych, przygotowanych przez Boga, które
pozostają ukryte i które mogą być objawione lub zinterpretowane jedynie
przez Niego i tych, którym On udzieli takiego daru. W Nowym Testamencie
św. Paweł używa terminu  mysterion dla oznaczenia planu zbawienia pocho-
dzącego od Boga Ojca, planu ukrytego od wieków, a zrealizowanego i objawio-
nego w wydarzeniu Krzyża i Zmartwychwstania Chrystusa i przeżywanego
siłą Ducha Świętego, który ożywia  misterium , istotowo trynitarne i jedno-
cześnie chrystocentryczne, apostoł przedstawia jako mądrość ukrytą w Bogu,
przeciwstawioną mądrości greckiej i żydowskiej (por. 1 Kor 1,17n; 2,6-9;
Kol 2,2-3; Ef 3,9.17-19).
106
Co to jest mistyka?
Przymiotnik  mystikos/mistyczny pojawia się, i to dość często, dopiero
w okresie patrystycznym, począwszy od III wieku, a odnoszony jest zawsze
do Pawłowego  mysterion ; posiada on trzy płaszczyzny znaczenia: biblijną,
liturgiczną i duchową, które przetrwały aż do naszych czasów.
Na płaszczyz
nie biblijnej przymiotnik  mistyczny odsyła do treści
i sensu głębokiego całego Pisma świętego, czytanego z punktu widzenia
centralnego wydarzenia Nowego Testamentu: boskości Chrystusa. Egze-
geza aleksandryjska (przede wszystkim Orygenes) kładła nacisk szcze-
gólnie na to znaczenie Pisma świętego, zwane również duchowym lub
pneumatycznym (pneumatico), a wykraczające poza sens literalny
(historyczny) i psychiczny (moralny).
Na płaszczyz
nie liturgicznej  mistyczny oznacza rzeczywistość sakra-
mentalną, szczególnie Eucharystię, w jej najgłębszej istocie (samego
Chrystusa), a więc wykraczającą poza zasłonę sakramentu, który jed-
nocześnie czyni Go obecnym i ukrytym.
Na płaszczyz
nie duchowej przymiotnikiem  mistyczny określa się do-
świadczalne poznanie rzeczywistości boskich, bezpośrednie, przez
kontakt miłosny. Orygenes jako pierwszy nadaje takie znaczenie termi-
nowi  mystika , bardzo mocno wiążąc go z egzegezą lub medytacją
Pisma świętego: nikt nie może zrozumieć Pisma, jeśli nie stanie się do
głębi jednością z rzeczywistościami, o których ono mówi. Lecz dopiero
pod koniec V w., u Pseudo-Dionizego, w jego niewielkim piśmie za-
tytułowanym Teologia mistyczna, krótkim, lecz niezwykle znaczącym
dla historii duchowości i teologii chrześcijańskiej, termin ów otrzymuje
swoją właściwą tożsamość. To wtedy właśnie rodzi się wyrażenie
 teologia mistyczna i nie oznacza ono  teologicznego studium misty-
ki , lecz przeżycie mistyczne jako takie, poznanie doświadczalne, któ-
rego z
ródłem jest zjednoczenie z Bogiem i Jego działanie w podmiocie
 synonim ukrytej mądrości ( mądrości doskonałych , o której mówi
św. Paweł w 1 Kor 2)  lub kontemplacja wlana; ta zaś zakłada jedno-
cześnie  misterium biblijno-liturgiczne i niewyrażalne doświadczenie
jedności z Nim, idące daleko poza zwykłe poznanie dedukcyjne lub
poznanie czysto racjonalne1.
_________________________________________
1
Należy zaznaczyć, że proponowane przez Pseudo-Dionizego rozumienie istoty mistyki jest całkowicie
chrześcijańskie, a nie neoplatońskie, jak niekiedy sądzono. Pseudo-Dionizy nigdy nie mówi o doświad-
czeniu lub poznaniu mistycznym na marginesie Pisma Świętego i Liturgii, lecz zawsze wewnątrz nich;
i tym bardziej nie buduje opozycji między obiektywną wiarą trynitarno-chrystocentryczną a subiektyw-
107
Salvador Ros OCD
Aż do pierwszej połowy XVII w. terminu  mystika używano jedynie
w postaci przymiotnika ( mistyczny ), który określał dany rzeczownik;
w tym zaś momencie w duchowości zachodniej pojawił się po raz pierwszy
rzeczownik  mistyka , odnoszony do szczególnego doświadczenia wewnętrz-
nego, a służący identyfikacji wyodrębnionych faktów społecznych ( mi-
stycy ) i nauki, która zajmuje się studiowaniem tychże faktów. Wprowadze-
nie do użytku formy rzeczownikowej jest znakiem tego, co Michel de Certeau
nazywa  uformowaniem się określonego obszaru , jako że odtąd termin
 mistyka ma już własną przestrzeń, rodzaj doświadczenia, który może okre-
ślać, typ dyskursu, rodzaj poznania. Niemniej jednak nowość polega tutaj nie
tyle na określeniu tożsamości życia mistycznego, ile na jego wyodrębnieniu
i obiektywizacji wobec tych, którzy owo życie zaczynają poznawać z ze-
wnątrz.
* * *
Uwaga, jaką w ostatnich wiekach, szczególnie w wieku XX, poświę-
cono fenomenologii mistyki  jej wyjątkowej różnorodności form religijnych
i pozareligijnych, chrześcijańskich i niechrześcijańskich  podobnie jak ro-
snąca wciąż rozmaitość perspektyw, z jakich się ją ujmuje, wyjaśniają seman-
tyczną złożoność terminu, zauważalną tak w języku zwykłym, jak i w termi-
nologii poszczególnych dziedzin nauki (religii, filozofii, psychologii, teologii).
Niektórzy badacze, przede wszystkim psycholodzy religii (William Ja-
mes, Henri Delacroix), usiłowali utożsamić istotę mistycyzmu z pewnego
rodzaju  mistyką naturalną , tzn. mistycyzmem, który najpierw jest wspólny
wszystkim ludziom i który następnie uobecnia się w mistykach różnych reli-
gii; idea owa analogiczna jest do tej, jaką mieli niektórzy filozofowie oświe-
cenia, przekonani, iż istnieje jedna religia naturalna, wspólna wszystkim,
która realizuje się historycznie w różnych konkretyzacjach  w postaciach
religii historycznych, literatury lub filozofii. Jednak dokładniejsze przyjrzenie
się faktom w ich nadzwyczajnej różnorodności doprowadziło dziś do wnio-
sku, niemal powszechnie akceptowanego, że istota mistycyzmu tak opisana
nie istnieje nigdzie indziej, jak tylko w umyśle jego wynalazców.
__________________________________________
nym doświadczeniem mistycznym, jak chcieliby dziś niektórzy, zainteresowani odizolowaniem mistyki
chrześcijańskiej od wiary dogmatycznej (np. A. Huxley). Inną rzeczą jest natomiast to, że mistologia
Dionizego, to znaczy jego refleksja nad mistyką, została dokonana w kategoriach wyraz
nie neoplatońskich.
108
Co to jest mistyka?
To, co ukazuje nam historia, jest raczej zespołem zjawisk, które chociaż
posiadają pewne cechy wspólne i pewne podobieństwo, zachowują bardzo
ścisłą więz
z innymi elementami systemów religijnych, w jakie się wpisują,
i mogą być właściwie pojmowane tylko wewnątrz właściwego systemu. Jak
powiedział Gershom Scholem:  mistyki nie da się rozważać w oderwaniu od
systemu, do którego przynależy. Mistyk, będący anarchistą względem wła-
snej religii, jest bezpodstawnym urojeniem. Wielcy mistycy byli żarliwymi
wyznawcami swej religii .
Z tego faktu wnioskuje się, że fenomen mistyczny stano- Mistyka jest
częścią fenomenu
wi część fenomenu religijnego; tak, że choć nie przyjmuje
religijnego.
jednakowej postaci we wszystkich religiach, trudno jest zna-
lez
ć jakąś religię, w której nie byłoby doświadczeń mistycz-
nych, rozumianych w sensie najbardziej ścisłym, lub doświadczeń z nimi
porównywalnych. I jeśli chrześcijanie zanegowali istnienie mistyki w reli-
giach niechrześcijańskich (znane jest zdanie Anselma Stolza:  poza Kościo-
łem nie ma możliwości mistyki ), to tylko na gruncie tworzonych a priori
koncepcji mistyki, opartych niemal zawsze na uprzedzeniach teologicznych;
skutkiem takich  apriorycznych  koncepcji jest również fakt, iż w niektó-
rych teologiach chrześcijańskich przyjęło się myśleć o rozłamie między mi-
styką i chrześcijaństwem (Karl Barth). To, że wszystkie religie zawierają
przejawy mistyczne, absolutnie nie oznacza, że religia wyczerpuje fenomeny
mistyczne  znane są przypadki, przede wszystkim w czasach i sytuacjach
kryzysów religijnych, kiedy to fenomen mistyczny przeniósł się do innych
sfer ludzkiego doświadczenia.
Termin  mistyka możemy więc  w sposób ogólny i nieprecyzyjny 
odnosić do doświadczenia wewnętrznego, bezpośredniego, owocnego, które
wydarza się na poziomie świadomości wyższym od tego, jaki kieruje zwy-
kłym doświadczeniem; do  intymnej komunii podmiotu ze wszystkim: ko-
smosem, absolutem, boskością, Bogiem lub Duchem  w każdej formie, jaką
owo doświadczenie przyjmuje. Kontekst, w jakim to doświadczenie po-
wstaje, kształt, jaki przyjmuje kres tej jedności, a także cały system, w któ-
rym zapisuje się to doświadczenie  będą określać różnorodne postaci misty-
ki, którym często tylko analogicznie można przypisać tę samą nazwę.
Niezwykle ważna i aktualna  wobec przedstawionej tu różnorodności
zjawiska  wydaje się definicja Karla Rahnera (przede wszystkim ze względu
na jej uniwersalny charakter, pozwalający stosować ją do całej mistyki: czy
109
Salvador Ros OCD
to naturalnej, czy deistycznej, czy specyficznie chrześcijańskiej); doświad-
czenie mistyczne określa on jako  jednoczące spotkanie wewnętrzne czło-
wieka z boską nieskończonością, która daje podstawę człowiekowi, jak
i wszelkiemu innemu bytowi .
tłum. Antoni Rachmajda OCD
Co warto kochać?
Wydarzeniem, które przyćmiło swoją wagą początek nowego
roku była egzekucja Saddama Husajna. W setkach komentarzy na ten
temat, w tych jakże barbarzyńskich sekwencjach filmowych pokazują-
cych ostatnie chwile irackiego dyktatora  zabrakło mi pogłębionej
prawdy o zbrodniach tego człowieka, którego powiesili wybrani z armii
ochotników jego rodacy.
Jeszcze nie zgasły zapalone w Wigilię świece Caritasu, a już po-
łówki i ćwiartki prawdy zaczęły zapełniać strony naszych gazet, serwi-
sy telewizyjne i radiowe. Byłoby więc bardzo dobrze, byśmy w tym
nowym, 2007 roku spróbowali może już nawet nie ukochać, ale cho-
ciaż uszanować prawdę. Tylko skąd wziąć gwarancję, że będzie to  ta
prawda, a nie jej zafałszowana siostra?
Nie wiem, czy w zbliżaniu się do rozstrzygnięcia tego dylematu
pomogą nam błyskotliwe stwierdzenia Turckego, że:  według Kanta to
ludzkość ma służyć wartościom, a nie wartości ludzkości . Stary Pea-
chum z Opery za trzy grosze Brechta śpiewał przecież:  wpierw trzeba
jeść, a potem są wartości .
Wybitny niemiecki teolog, Friedrich Wilhelm Graf, w tym sa-
mym wspomnianym powyżej numerze  Spiegla , udziela wywiadu
zatytułowanego: Ludzie potrzebują religii. Tekst ten nie zawiera prze-
konującej (dla mnie) odpowiedzi na pytanie o prawdę. Obym się choć
trochę do niej zbliżył w tym nowym roku...
A
ukasz Turski
prof. dr hab., fizyk
110