Stefan Å»eromski “Ludzie bezdomni"


“Ludzie bezdomni" to piÄ…ta książka Stefana Å»eromskiego. PisaÅ‚ ja w latach
1898-1899, ale wykorzystał w niej doświadczenia i obserwacje całego
dotychczasowego życia.
Budulec życiorysu Joasi stanowiły wspomnienia Żeromskiego z: dzieciństwa w
zbiedniałej rodzinie szlacheckiej ze wsi Strawczyn, nauki w kieleckim
gimnazjum, okresu tułaczki po cudzych domach, kiedy po śmierci rodziców
musiał zarobić na życie korepetycjami.
Atmosferę konspiracji w wątkach Wiktora Judyma i Korzeckiego pozwoliły mu tak
dobrze odmalować doświadczenia wyniesione z nauki w Szkole Weterynaryjnej w
Warszawie (1886r.), kiedy to współtworzył intensywne życie ideowe ówczesnej
młodzieży i dziesięć lat później uczestnictwo w konspiracyjnych wieczorach
organizowanych przez PPS (m.in. ukrywał w swoim mieszkaniu Piłsudzkiego, był
śledzony i aresztowany).
Cisy są wiernym portretem Nałęczowa roku 1890, kiedy to pracował tam jako
guwerner.
Doktor Judym ma swój pierwowzór w Wiktorze Tomaszu Janiszewskim, lekarzu stacji
klimatycznej w Zakopanem.
,“Starcy" (dyrektor, administrator, kasjer i plenipotent sanatorium w Cisowie)
to częściowo osoby z kierownictwa zakładu w Nałęczowie, a częściowo ludzie z
zarządu Muzeum Polskiego w Rapperswilu, gdzie pisarz pracował w latach 1894 -
1896.
Inne postacie powieści też mają swoje pierwowzory: Korzecki to Edward
Abramowski (ideolog spółdzielczości w Polsce), Joasia to Oktawia
Rodkiewiczowa (od 1892 r. żona Żeromskiego).
Materiału do cytowanego w pamiętniku Joasi listu Wacława dostarczył list
przesłany z zesłania przez przyjaciela pisarza, Wacława Machajskiego.
Fabryka cygar to zakÅ‚ad Brü hna przy ulicy Krochmalnej w Warszawie.
Żeromski odwiedzał Dąbrowę Górniczą, by móc opisać warunki życia i pracy
robotników Zagłębia, prosił też paryskich znajomych o dokładne informacje na
temat domu noclegowego Chateau Rogue.
Pisarz bardzo dokładnie przygotowywał się do pisania utworu, który w efekcie
stanowi efekt pasji poznawczej i pozytywistycznych przekonań, że praca pisarska
musi łączyć się z rzetelną, naukową nieomal penetracją społecznej
rzeczywistości i własnych przekonań.
Wydana w grudniu 1899 r. powieść przyczyniła się do powrotu problematyki
społecznej i narodowej w polskiej literaturze.
“Ludzie bezdomni" przynieÅ›li Å»eromskiemu pozycjÄ™ “duchowego wodza pokolenia".
Stał się wielkim autorytetem moralnym dla współczesnych. Wywarł bezpośredni
wpływ na sposób myślenia i życia młodych ludzi z początków XX w.
Świat przedstawiony powieści
Akcja rozgrywa się w wielu miejscach: Paryżu, Szwajcarii, Wiedniu, Warszawie,
Cisach oraz Zagłębiu. Poprzez wspomnienia Joasi Podborskiej przenosimy się do
Kielc, GÅ‚ogowa, Krawczyska i MÄ™karzyc (“Zwierzenia"). Poprzez list WacÅ‚awa do
siostry - aż na Syberię.
Bohaterem zbiorowym są mieszkańcy dzielnic nędzy w Warszawie i Zagłębiu oraz
wieśniacy z Cisów.
Na tym tle umiejscowił Żeromski inteligencję:
JoannÄ™ Podborska (nauczycielkÄ™), Tomasza Judyma (lekarza) oraz
Korzeckiego (inżyniera).
Na dalszym planie znajdują się lekarze warszawscy (dr Czernisz, Żyd dr
Chmielnicki) oraz dyrektor Kalinowicz.
Inteligencja dzieli siÄ™ na dwie grupy:
ludzi pochodzenia szlacheckiego (pisarz obciąża ich odpowiedzialnością za
krzywdy, które ich przodkowie wyrządzili ludowi) ,
z pochodzenia chłopów, którzy dzięki ciężkiej pracy uzyskali wykształcenie
(Å»eromski przyznaje im naturalne prawo “czynnego uczestnictwa w awangardzie
postępu").
Problematyka powieści i sposób jej przedstawienia
Tytuł powieści sygnalizuje tematykę utworu, jest wieloznaczny i wielofunkcyjny:
w dosłownym znaczeniu (oskarżenie porządku społecznego) wskazuje na bezdomność
bohaterów:
ludzi świata nędzy (żyją w norach i budach, a nie w domach);
wydziedziczonej Joasi, która nie ma własnego kąta i żyje u obcych;
Wiktora, który tuła się z rodzina po świecie.
w znaczeniu metaforycznym rozumiany być może w kategoriach kwalifikacji
moralnych, jako:
bezdomność społeczna ludzi, którzy opuszczają dom, bo umierają rodzice i
zmuszeni są iść dalej o własnych siłach (Joasia) oraz tych, którzy dzięki
wykształceniu wznieśli się ponad poziom własnego środowiska i świadomie je
odrzucają, ale nie mogą znaleźć miejsca w nowym (Judym);
bezdomność państwowa i narodowa działaczy spiskowych, romantycznych pielgrzymów
do wolnej ojczyzny (Leszczykowski, brat Joasi Wacław, człowiek przynoszący
bibułę Korzeckiemu, Korzecki);
bezdomność w sensie egzystencjonalnym, obcość człowieka w świecie, niemożność
pogodzenia się ze złem, dekadentyzm, ostateczne odrzucenie świata w akcie
samobójczym (Korzecki)
JednoczeÅ›nie “Dom"(zazwyczaj symbol rodziny, spokoju i stabilizacji) staje siÄ™
w powieści Żeromskiego znakiem obojętności wobec krzywdy bliźniego (mieszkanie
Czernisza, Kalinowicza, Krzywosąda) i pokusą, którą należy przezwyciężyć
(“zakieÅ‚kuje we mnie wyschÅ‚e nasienie dorobkiewicza")
“Ludzie bezdomni" to:
powieść psychologiczna - przedstawia stan myśli i uczucia bohaterów; pokazuje
jak zmienia się mentalność człowieka pod wpływem przeżyć. Dla oddania stanów
uczuciowych pisarz posługuje się symbolem;
powieść społeczna - ukazuje panoramę współczesnego autorowi społeczeństwa,
pełnego kontrastów i konfliktów. Świat ludzi bogatych obojętnych wobec krzywdy
społecznej, świat klas pracujących pełen nędzy i cierpienia, a co za tym idzie,
zwyrodnienia i demoralizacji;
powieść prezentująca różnorodne problemy filozoficzne (koncepcja człowieka
otwartego na wielość uzupełniających się kierunków humanizmu europejskiego.
Odrzucenie poglądów Schopenchauera, polemika z nitzschenizmem, obawa przed
rewolucjÄ…)
poglądy Schopenchauera (istota ludzkiej egzystencji bezrozumny popęd niemożliwy
do zaspokojenia, poczucie bezsensu życia, kontemplacja sztuki jako jedynej
wartości stałej: tęsknoty doktora Tomasza; motyw Wenus z Milo);
poglądy Nietzschego (kult życia, siły i tężyzny biologicznej, nowa moralność
nadludzi: Judym o Karbowskim; Korzecki - człowiek jedyną miara dobra i zła);
poglÄ…dy Marksa (stosunki gospodarcze czynnikiem regulujÄ…cym wszystkie procesy
życia społecznego, konflikt między klasą pracującą a właścicielami środków
produkcji, konieczność społecznego przewrotu);
motywy sokratejskie i platońskie (postać Korzeckiego; pojęcie dajmoniona; prawo
do samobójstwa);
motywy ewangeliczne (dyskusja u Kalinowicza: nakaz miłości bliźniego i
apostołowania)
Kompozycja
“Ludzie bezdomni" stanowi przykÅ‚ad realistycznej powieÅ›ci mÅ‚odopolskiej Å‚Ä…czÄ…c
elementy typowe dla różnych prądów literackich :
Realizm
konkretność miejsca i czasu akcji,
wierność przedstawienia szczegółów życia i jego tła,
koncepcja człowieka jako istoty społecznej (program życiowy Judyma: praca
organiczna i praca u podstaw),
krytyczna prezentacja stosunków społecznych
Impresjonizm
opisy przyrody (zbudowane z barwnych plam, eksponują grę powietrza i światła,
są zapisem ulotnego wrażenia),
psychika głównych bohaterów (ukazana nie jako wyraźnie określona, zamknięta
struktura, ale jako ciąg nastrojów, wrażeń i sprzecznych nieraz stanów nie
tworzących logicznej całości),
kompozycja utworu (zbudowany z pojedyńczych punktów czasowych i odrębnych scen
nie tworzących łańcucha przyczynowo-skutkowego)
Naturalizm
opisy dzielnic nędzy w Warszawie i Sosnowcu (drobiazgowość i podkreślanie
brzydoty; eksponowanie biologicznego widzenia świata)
Ekspresjonizm
łączenie patosu, ekstatyczności i deformacji,
gwałtowne kontrasty,
skłonność do karykatury
Symbolizm
opis Wenus z Milo (t.1 rozdz.1) - rzeźba podziwiana w paryskim muzeum; symbol
radości i urody życia
“Rybak" (t.1 rozdz.1) - obraz Puvis de ChavannesÅ‚ a ukazujÄ…cy krzywdÄ™
społeczną,
kwiat tuberozy (t.1 rozdz.8) - postawa i życie Karbowskiego; symbol
bezużytecznego piękna,
motyw krzyku pawia (t.II rozdz. 11) - powtarzajÄ…cy siÄ™ dwukrotnie wrzask ptaka
przeraża Judyma świadomego swej bezradności w obliczu nieubłaganej śmierci
zabierającej dzielną kobietę (Oleś Daszewski już niebawem podzieli los
“bezdomnych"),
zakoÅ„czenie utworu i jego tytuÅ‚ - “rozdarta sosna" to symbol losów Judyma i
Joasi, ich rozterek i cierpień.