Rozdział II. Zmiana konstytucji w Polsce
2.1. Konstytucja z 17 marca 1921 r.
2.1.1. Rys historyczny
Odzyskanie niepodległości przez Rzeczypospolitą Polską po okresie zaborów umożliwiło
odbudowę suwerennego państwa. Odrodzone po przeszło 100-letniej niewoli państwo polskie
nie mogło jednak przywrócić mocy obowiązującej Konstytucji 3 Maja. Było oczywiste, że te
rozwiązania prawnoustrojowe, które stały się wyrazem ogromnego postępu w końcu XVIII
w., byłyby w znacznej mierze anachronizmem w wieku XX. Z tej samej przyczyny
niemożliwe było recypowanie ustawa zasadniczych Królestwa Polskiego, czy też Księstwa
Warszawskiego, które to w dodatku były oktrojowane przez czynniki zewnętrzne, a tym
samym nie były aktami konstytucyjnymi państwa posiadającego atrybuty suwerenności.
Zatem niepodległy Naród Polski musiał określić na nowo, w zasadniczo zmienoionym
kształcie, swój ustrój polityczny i społeczno gospodarczy. Prace nad konstytucja były w
praktyce bardzo długie, znacznie dłuższe aniżeli w krajach sąsiednich. Rozpoczęły się one
jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, a zakończyły dopiero w 1921 r.
Pierwszym aktem będącym swego rodzajem ustawą zasadniczą, regulującą wybrane
kwestie ustrojowe, wydanym po przekazaniu zwierzchniej władzy Józefowi Piłsudskiemu, był
jego dekret z 22 listopada 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej.
Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego, które odbyły się 26 stycznia 1919 roku została
uchwalona dnia 20 lutego 1919 r. tak zwana "Mała Konstytucja" powierzająca J.
Piłsudskiemu dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa. Akt ten nie posiadał
wprawdzie formy ustawy konstytucyjnej, nie był nawet ustawą zwykłą, jednakże posiadał
niewątpliwie zasadniczy, choć ograniczony i tymczasowy charakter, określający podstawy
ustroju politycznego Państwa Polskiego, wyłącznie do czasu uchwalenia nowej konstytucji.
Mała Konstytucja pozostawała zasadniczym aktem ustrojowym do chwili uchwalenia
Konstytucji marcowej. Obowiązywała ona nawet po jej wejściu w życie, to jest do czasu
wyboru i objęciu funkcji przez nowe najwyższe władze Rzeczypospolitej, co nastąpiło
dopiero w listopadzie i grudniu 1922 r.
Prace nad pełna konstytucją, przy wykorzystaniu licznie zgłoszonych projektów,
prowadzone były przez sejmową komisję konstytucyjną. Wykorzystała ona jako wzorzec
rozwiązania konstytucyjne III Republiki Francuskiej z 1875 r., rezygnując z poszukiwań
oryginalnych konstrukcji konstytucyjnych. Jednakże pod naciskiem ugrupowań lewicowych
ten model ustrojowy został poważnie zmodyfikowany, znalazło się w nim więcej elementów o
demokratycznym charakterze.
Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej 17 marca 1921 r.
Została ona opublikowana 1 czerwca 1921 r. w Dzienniku Ustaw. Do podstawowych zasad,
które wprowadzała należały: a) zasada republikańskiej formy państwa,
b) zasada suwerenności narodu, c) zasada trójpodziału władz, d) zasada systemu
parlamentarno - gabinetowego, e) zasada dwuizbowego parlamentu, f) zasada szerokiego
samorządu terytorialnego, g) zasada szerokiego katalogu praw i wolności obywatelskich oraz
h) zasada formalnych gwarancji praworządności. Jak na to wskazują jej zasady należała ona
do rzędu konstytucji burżuazyjno - demokratycznych. Stanowiła ona szereg instytucji
typowych dla demokratyzmu burżuazyjnego, które dawały formalne podstawy do
oddziaływania opinii publicznej na prace i kierunek działania aparatu państwowego.
Konstytucja marcowa doprowadziła do ugruntowania republikańskiej formy rządów,
zapoczątkowanej przez Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, utrzymania jednego z
najbardziej demokratycznych w Europie praw wyborczych, konsekwentnie przeprowadzanej
zasady parlamentarnej odpowiedzialności ministrów oraz zapewnienia równości obywateli
bez różnicy narodowości i wyznania. Można by powiedzieć, że z dniem uchwalenia
Konstytucji Polska stanęła w rzędzie nowożytnych państw demokratycznych.
Stanowiła ona symbol zjednoczenia dawnych dzielnic i zakończenia procesów
państwotwórczych. Nie wprowadzała ona dla całego państwa wspólnych przepisów prawa, ale
przynajmniej eliminowała te z nich, które były z nią w sprzeczności. Zamykała ona także
ostatecznie okres sporów o społeczny kształt Polski.
2.1.2 Zmiana konstytucji
Zamieszczony w rozdziale VI zatytułowanym "Postanowienia ogólne", art. 125 reguluje
tryb zmiany Konstytucji marcowej. Przewidywał on dwa sposoby ich dokonywania,
rozróżniając przepisy podlegające zmianie na podstawowych warunkach przewidzianych
przez konstytucję, zmianę norm konstytucyjnych na podstawie szczególnych, zaostrzonych
przepisów. Przepis ten wyróżniał zwykle poprawki, które polegały jedynie na zmianie
niektórych jej postanowień. oraz rewizję polegającą na zmianie podstawowych zasad ustroju
państwa, obejmującą znaczną część przepisów konstytucji lub polega na istotnym
uzupełnieniu jej dotychczasowego tekstu.
Zwykłe wprowadzanie poprawek w tekście konstytucji wymagało na podstawie artykułu
125 ż2 złożenia wniosku o zmianę podpisanego przez co najmniej 1/4 ustawowej liczby
członków, zapowiedzianego co najmniej na 15 dni przed momentem jego
rozpatrywania. Inicjatywa ustawodawcza należała tu wyłącznie do posłów na Sejm i
podpisana przez 111 jego członków, gdyż ich ustawowa liczba wynosiła 444. Następnie
projekt zmian konstytucji trafiał pod obrady pod obrady parlamentu, gdzie każda Izba, na
podstawie artykułu 125 ż1, dla przyjęcia projektu musiała go zatwierdzić większością
kwalifikowaną 2/3 głosów, przy quorum 1/2.
Natomiast rewizji ustawy konstytucyjnej, na podstawie artykułu 125 ż3 Konstytucji
marcowej mógł dokonać dopiero drugi z rzędu na zasadzie tej konstytucji wybrany Sejm
własną uchwałą, powziętą większością 2/3 głosujących, przy obecności przynajmniej połowy
ustawowej liczby posłów. Tutaj przy dokonywaniu rewizji nie brał udział Senat, a jedynie sam
Sejm.
Przepis ten był efektem kompromisu osiągniętego w końcowym etapie prac nad
konstytucją. Uchwalając go, myślano przede wszystkim o możliwości likwidacji senatu, do
czego dążyła lewica. Jednakże w zmienionych warunkach politycznych końca lat
dwudziestych, już nie sprawa Senatu, a daleko idące wzmocnienie pozycji prezydenta i rządu
w stosunku do parlamentu stanowiło główny punkt zainteresowania. Wobec rozwiązania
Sejmu i Senatu w 1930 r. przepisy o rewizji konstytucji nie znalazły zastosowania. Efekt
kompromisu, który umożliwił uchwalenie konstytucji w 1921 r. okazał się przepisem
martwym.
Również przepisem martwym, z powodu obowiązywania Konstytucji marcowej jedynie 14
lat, okazała się norma zamieszczona w artykule 125 ż4. Przewidywała on, podobnie jak to
czyniła Konstytucja 3 Maja w rozdziale VII, ż11, rewidowanie ustawy zasadniczej co 25 lat.
Jednakże inaczej niż w konstytucji majowej, nie zbierał się tu specjalny sejm
ekstraordynaryjny. Rewizji maiły dokonywać sejm i senat zwyczajną większością głosów,
połączone w tym celu w Zgromadzenie Narodowe.
Jak wynika z przepisów konstytucyjnych jedynymi organami ustrojodawczymi były w
Polsce, w czasie obowiązywania Konstytucji marcowej, Sejm i Senat. Żaden inny organ nie
był władny dokonać jakichkolwiek zmian konstytucyjnych.
Przepisy konstytucyjne odnoszące się do zmiany konstytucji nie przewidywały specjalnego
sposobu ich publikowania. Należy zatem przyjąć, iż następowało to tak, jak przy publikacji
ustaw zwykłych, gdzie taką uchwałę Sejmu podpisywał Prezydent Rzeczypospolitej z
odpowiednimi ministrami, a następnie dokonywał jego ogłoszenia u Dzienniku Ustaw.
Również ustawa nie wypowiedziała się w stosunku co do kwestii czy zmiany muszą
ingerować w brzmienie tekstu konstytucji, czy też mogą stanowić akt niezależny od niej. W
praktyce ustrojowej występowały oba typy aktów, inkorpujących zmiany do starego tekstu
konstytucji, jak to czyniła Nowela Sierpniowa , jak i teksty nie włączone do konstytucji,
będącymi odrębnymi aktami ustawodawczymi, jak to nastąpiło w ustawie z dn. 2 sierpnia
1926 r. o upoważnieniu Prezydenta Rzeczypospolitej do wydawania rozporządzeń z mocą
ustawy.
Także postanowienia artykułu 125 ż2, nie utrzymały się długo, gdyż już podczas
wprowadzania Noweli Sierpniowej 2 sierpnia 1926 r. projekt zmian w konstytucji wniósł rząd
17 czerwca 1926 r. tym samym nie zachowując konstytucyjnego wymogu, zastrzegającego
inicjatywę ustawodawczą w tym zakresie dla 1/4 ustawowego składu Sejmu, jednak
zachowano termin 15 dni od momentu zgłoszenia wniosku do czasu jego rozpatrzenia.
Konstytucja marcowa, była typowym przykładem konstytucji sztywnej, gdzie był specjalny,
inny aniżeli w ustawach zwykłych sposób zmiany jej przepisów. Jej postanowienia dotyczące
tej materii, zachowywały również rozróżnienie, na zmianę częściową i całkowitą, dla której
dokonania należało spełnić dodatkowe wymogi formalne, mające na celu utrudnienie
wprowadzania rewizji. Natomiast przepisy dotyczące dokonywania rewizji przez
Zgromadzenie Narodowe, były przejawem, z jednej strony przywiązania do polskich tradycji
konstytucyjnych, z drugiej zaś myśleniem mającym na celu jak najlepsze dostosowanie
ustawy konstytucyjnej do zachodzących w życiu społeczno - politycznym przemian, a co a
tym idzie do zachowania jej jako konstytucji rzeczywistej, a nie fikcyjnej.
2.2. Konstytucja z 23 kwietnia 1935 r.
2.2.1. Rys historyczny
Konstytucja Marcowa poddana była krytyce i to od chwili jej wejścia w życie zarówno
przez ugrupowania prawicowe, jaki i lewicowe . Głównie wskazywano na negatywne skutki
utrzymania dominującej pozycji Sejmu nad organami władzy wykonawczej, w czym
dopatrywano się przyczyny częstych kryzysów gabinetowych. Po zamachu stanu
dokonanym w maju 1926 r. przez Józefa Piłsudskiego i ustąpieniu z urzędu Prezydenta
Stanisława Wojciechowskiego zaistniała możliwość zmiany obowiązującej konstytucji.
W dniu 2 sierpnia 1926 r. została uchwalona ustawa zmieniająca i uzupełniająca
Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 17 marca 1921 r. Tego samego dnia uchwalono
ustawę o uprawnieniu Prezydenta Rzeczypospolitej do wydawania rozporządzeń z mocą
ustawy.
Nowela Sierpniowa nie uchylała Konstytucji Marcowej, natomiast zmieniła ją zmierzając
do konsekwentnego ograniczenia roli Sejmu i rozszerzenia kompetencji egzekutywy, to jest
Prezydenta i Rządu. Zasadniczo zmieniła ona dotychczasowy układ sił pomiędzy władzą
ustawodawczą a wykonawczą. Traktowana była ona przez ekipę rządzącą jako przejściowa i
otwierała sanacji możliwość dokonywania dalszych kompleksowych przeobrażeń
politycznych.
 Zasadnicze prace parlamentarne nad nową konstytucja, po kilku latach ożywionej dyskusji,
rozpoczęły się dopiero po opracowaniu latem 1933 r przez posła BBWR S. Cara, przy
pomocy B. Podolskiego 63 tez konstytucyjnych. Zostały one przyjęte przez klub BBWR w
grudniu 1933 r., a następnie przedstawione Komisji Konstytucyjnej Sejmu. 26 stycznia 1934
r. stały się przedmiotem debaty na posiedzeniu Sejmu. Po opuszczeniu sali obrad przez
posłów opozycyjnych, przeciwnych przystąpieniu do dyskusji merytorycznej nad zmianami
ustrojowymi w Polsce, sprawozdawca Komisji Konstytucyjnej zaproponował poddanie pod
głosowanie i uchwalenie nowej konstytucji w brzmieniu zgłoszonych tez konstytucyjnych.
Wniosek ten został przyjęty przez Sejm przy zaledwie jednym głosie przeciwnym.
Uchwalenie przez Sejm w ten sposób tez konstytucyjnych jako projektu ustawy zasadniczej
oznaczało naruszenie określonej w artykule 125 ż2 Konstytucji Marcowej procedury jej
zmiany. W związku z tym, że nie zachowano powyższego przepisu, uchwała Sejmu z 26
stycznia 1934 r. powinna zostać uznana za nielegalną. To właśnie było jedną z głównych
przyczyn negacji nowej konstytucji przez ugrupowania opozycyjne już od momentu jej
uchwalenia. Tymczasem przyjęty projekt konstytucji, po jego rozpatrzeniu przez Senat, został
ponownie uchwalony przez Sejm, który uwzględnił wszystkie poprawki Senatu, w dniu 13
kwietnia 1935 r.
Konstytucja Kwietniowa, odwrotnie, aniżeli Konstytucja Marcowa była podsumowaniem
antydemokratycznych i antyparlamentarnych dążeń ustrojowych burżuazji, szukającej w
miarę potęgowania się kryzysów społeczno - ekonomicznych skutecznego zabezpieczenia
swych interesów i władzy. Niejednolity społecznie, nie będący w stanie skutecznie uporać się
z narastającymi trudnościami parlament nie stanowił dla burżuazji dostatecznej rękojmi
utrzymania jej panowania. Zmiany ustrojowe, ukształtowane pod wpływem konstytucyjnej
doktryny sanacji nie ograniczały się jedynie do przesunięcia punktu ciężkości z władzy
ustawodawczej na wykonawczą. Sięgały znacznie głębiej, do reformy zasad ustroju, do
nadania Polsce formy państwa autorytarnego.
Inaczej, aniżeli Konstytucja Marcowa, według której władza zwierzchnia należała do
narodu, Konstytucja Kwietniowa za z
ródło władzy i jej nosiciela uznawała Prezydenta
Rzeczypospolitej, który koncentrował w swym ręku najwyższą władzę i był czynnikiem
nadrzędnym w państwie. Wszystkie organy państwowe, w tym Sejm i Senat pozostawały pod
jego zwierzchnictwem.
Na gruncie Konstytucji z 23 kwietnia 1935 r. ustrój Rzeczypospolitej Polskiej kształtowały
cztery zasady naczelne : a) zasada solidaryzmu, b) zasada prymatu państwa nad
społeczeństwem, c) zasada elitaryzmu, d) jednolitej i niepodzielnej władzy Prezydenta.
Rozwiązania przyjęte w Konstytucji Kwietniowej zachowały pewną osobliwość, wyrażoną
w dążeniu do oparcia się na rodzimych wzorcach ustrojowych i na własnej myśli ustrojowej.
Okoliczność ta przesądziła, mimo trendów faszyzacji ustroju w Europie, o odrzuceniu w
Polsce korporacjonizmu, zasady wodzostwa, czy tak charakterystycznego dla państw
faszystowskich nacjonalizmu. Również w kwestii pozycji obywatela w państwie, jednostka
nie została pochłonięta przez państwo. Państwo zapewnia obywatelom rozwój wartości
osobistych i wolności osobiste, co nie pokrywa się z doktryną państwa faszystowskiego, gdzie
liczy się tylko siła i wielkość państwa.
2.2.2 Zmiana konstytucji
Konstytucja Kwietniowa zgodnie z polską tradycją ustrojową ustanawiała swoją
nadrzędność w systemie obowiązującego prawa. Konstytucja Kwietniowa, podobnie jak to
czyniła Konstytucja Marcowa, Sejm i Senat jedynymi organami ustrojodawczymi, i tylko Izby
mogły zmieniać konstytucję. Żaden inny organ państwowy, wydający nawet akty prawne
wyposażone przez konstytucje w moc w moc ustawy, jak to miało miejsce w przypadku
Prezydenta Rzeczypospolitej, nie był uprawniony do zmiany treści ustawy zasadniczej.
Sposoby zmiany Konstytucji z dn. 23 kwietnia 1935 r. były zawarte w artykule 80
znajdującym się w rozdziale XIII zatytułowanym "Zmiana konstytucji". Projekty ustaw
zmieniających konstytucję podlegały różnej procedurze w zależności jaki podmiot skorzystał
z prawa inicjatywy. Na podstawie powyższego artykułu 80 ż1 z inicjatywy ustawodawczej w
tym zakresie mogli skorzystać: a) Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej, b) rząd, c) 1/4
ustawowej liczby posłów.
Według ż2, tejże ustawy, jeżeli wniosek został postawiony przez Prezydenta
Rzeczypospolitej, to mógł być głosowany tylko w całości i bez zmian, albo też ze zmianami,
na które rząd w imieniu Prezydenta wyraził zgodę. W praktyce wpływ obu Izb na treść
projektu poprawek do konstytucji wniesionego w tym trybie był nikły, i w zasadzie wyrażał
się jedynie jego w przyjęciu lub odrzuceniu. Prezydencki wniosek zostawał przyjęty, jeśli
Sejm i Senat powzięły zgodne uchwały w tej materii zwykłą większością głosów.
Wnioski rządu lub posłów wymagały większości kwalifikowanej w obu izbach, to jest
zgodnych uchwał, powziętych większością ustawowej liczby
posłów i senatorów. Jednakże po ich uchwaleniu na podstawie art. 80 ż4 poddane były jeszcze
rozpatrzeniu przez Prezydenta, który mógł w ciągu trzydziestu dni projekt ustawy zmieniającą
konstytucję zwrócić sejmowi z żądaniem ponownego rozpatrzenia, które mogło nastąpić nie
wcześniej, aniżeli w toku następnej kadencji. Jeśli natomiast izby ustawodawcze
następnej kadencji uchwaliły ponownie powyższy projekt bez zmian, to Prezydent
Rzeczypospolitej mógł stwierdzić podpisem moc ustawy i zarządzić jej ogłoszenie, chyba, że
rozwiązał przedterminowo Sejm i Senat. W tym przypadku procedury zmian konstytucyjnych
veto prezydenta miało w istocie charakter veta ostatecznego, a nie zawieszającego.
Konstytucja kwietniowa nie odróżniała zmian częściowych od rewizji całkowitej, jak to
czyniła Konstytucja marcowa. Bez względu za zakres ilościowy zmian, mogły one być
dokonywane tylko w trybie przewidzianym w artykule 80. Podobnie w niej nie występowały
specjalne kilkakrotne uchwalanie zmian, ani też konstytucja nie ustanowiła jakiejś dłuższej
przerwy pomiędzy uchwałami Sejmu i Senatu.
Zmienioną ustawę zasadniczą, bez względu na to z czyjej inicjatywy wprowadzono
poprawki do konstytucji prezydent na podstawie artykułu 80 ż5 stwierdzał swym podpisem
moc ustawy i zarządzał jej ogłoszenia w Dzienniku Ustaw, jako że ustawa nie wymienia
innego publikatora, do jej publikacji, to należy przyjąć, że następowało to w sposób przyjęty
co do ustaw zwykłych.
O ile określając Konstytucję marcową można było z łatwością powiedzieć, że była to
typowa konstytucja sztywna, o tyle przy klasyfikacji Konstytucji kwietniowej jest to trudne do
stwierdzenia. I tutaj tak jak w Konstytucji z dn. 17 marca 1921 r. tylko izby ustawodawcze
mogły zmieniać konstytucję, jednakże wprowadzono tu szereg modyfikacji, które w znaczący
sposób osłabiały pozycję Sejmu i Senatu jako ustrojodawcy. W szczególności należy
zaznaczyć, że w prawo inicjatywy ustrojodawczej został także wyposażony prezydent, obok
rządu i Sejmu.
Występuje tu rozróżnienie techniki zmiany ustawy zasadniczej, w zależności od tego, jaki
podmiot skorzystał z prawa inicjatywy. Na uwagę zasługuje proces wnoszenia poprawek
konstytucyjnych na wniosek prezydenta, jako że, w tym wypadku były one uchwalane przez
Izby zwykłą większością głosów, tak jak przy uchwalaniu ustaw zwykłych. Wskazywało by to
na miękkość tejże konstytucji. Jednak zważywszy na to, że tylko wnioski jednego z
podmiotów uprawnionych do inicjatywy były uchwalane w ten sposób, i to w dodatku,
nie ustawodawcy, a prezydenta, należy przyjąć, że ta konstytucja, była konstytucją sztywną.
Wynika to z tego, że ustrojodawca uchwalając konstytucję w sposób szczególny, także dla jej
zmiany musi stosować specjalny tryb postępowania.
2.3. Konstytucja z 22 lipca 1952 r.
2.3.1. Rys historyczny
Doświadczenia narodu polskiego podczas II wojny światowej przyspieszyły polaryzację
postaw politycznych w Polsce. Przedmiotem ostrych i długich polemik stało się przyszłe
oblicze społeczno - polityczne kraju. Dominowały wówczas dwie koncepcje ustroju państwa
polskiego wyzwolonego spod okupacji hitlerowskiej. Zwolennicy obozu londyńskiego
opowiadali się za państwem liberalno burżuazyjnym, opartym na zasadach Konstytucji
marcowej. Natomiast lewica, kierowana głównie przez PPR i silnie powiązana z Moskwą,
stała na gruncie "socjalistycznej demokracji ludowej" na wzór Związku Radzieckiego. ,
Manifest PKWN z 22 lipca 1944 r., który był opracowany w Moskwie, przy akceptacji
Stalina, stał się wówczas podstawowym dokumentem polityczno - programowym
kształtującej się "władzy ludowej" w Polsce, posiadającym jednocześnie walory aktu
prawnoustrojowego. Manifest odrzucał zdecydowanie Konstytucję kwietniowa z 1935 r. i
odmawiał legalności rządowi polskiemu w Londynie, który opierał swoją działalność na tej
właśnie konstytucji. Natomiast nawiązywał on do Konstytucji marcowej, której podstawowe
założenia miały obowiązywać do czasu powołania Sejmu Ustawodawczego. Nie przywrócono
jej mocy obowiązującej, lecz tylko wykorzystano niektóre rozwiązania do ustawodawstwa
tego okresu.
W następstwie wyborów do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 roku uchwalono
dn. 19 lutego 1947 r. ustawę konstytucyjną o organizacji i zakresie działania najwyższych
organów Rzeczypospolitej Polskiej, czyli tak zwaną Małą Konstytucję, która przywróciła moc
obowiązującą wielu przepisom Konstytucji z dn. 17 marca 1921 r. poprzez inkorporacje ich
do swego tekstu. Jako ustawa zasadnicza formułowała ona katalog zasad naczelnych w
państwie, jednak praktyka ustrojowa okresu jej obowiązywania sprawiła, że część
deklarowanych zasad konstytucyjnych należałoby uznać za jedynie formalne iw tej części
uznać Małą Konstytucję a konstytucję fikcyjną, której postanowienia nie odzwierciedlając
aktualnego układu sił politycznych, nie mogły być realizowane w praktyce.
Pod koniec lat czterdziestych coraz częściej odchodzono od zasad Konstytucji marcowej,
co wiązało się z nasileniem się w Polsce stalinizmu. Proces ten zaostrzył się zwłaszcza po
zjednoczeniu w grudniu 1948 r. PPR z PPS i utworzeniu PZPR, pod której ścisłym
kierownictwem znajdowało się państwo. Coraz częściej głoszono konieczność recepcji na
polski grunt radzieckich rozwiązań prawnoustrojowych.
Jako że podstawowym zadaniem Malej Konstytucji było uchwalenie nowej konstytucji,
przeto dn. 26 maja 1951 r. uchwalono ustawę konstytucyjną o trybie przygotowania i
uchwalania Konstytucji Polski Ludowej. Komisja miała przedłożyć Sejmowi gotowy tekst
projektu konstytucji do końca 1951 r., jednakże nie zdołała tego terminu dotrzymać, przeto
przedłużono termin opracowania projektu oraz kadencję Sejmu.
Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalono dn. 22 lipca 1952 r.
jednomyślnie. Skupiała ona wiele osobliwości epoki, w której powstała przejmując wzorce
radzieckie i kopiując stalinowski model państwa. Wyrażała istotę państwa dyktatury
proletariatu stanowiąc wcielenie określonej ideologii politycznej a nadto w silnym stopniu
akcentowała ideologiczny charakter czemu towarzyszyło nie docenienie wagi regulacji
prawnych.
2.3.2 Zmiana konstytucji
 Postanowienia o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej pierwotnie
znajdowały się w artykule 91 rozdziału X tejże konstytucji, jednakże po licznych zmianach, w
końcowym okresie jej obowiązywania znajdował się w artykule 106 rozdziału XI
zatytułowanym "Zmiana konstytucji". Dla uproszczenia, będę używać systematyki tejże
konstytucji obowiązującej w 1989 r.. Przepis ten nie jest jedynym, gdzie możemy znalez
ć
postanowienia mające wpływ na powyższą materię. Tak jak to było w innych ustawach
zasadniczych, tak i tutaj należy sięgać do innych jej przepisów.
Według artykułu 106, jedynym organem uprawnionym do dokonania zmiany konstytucji był
najwyższy organ władzy państwowej, czyli Sejm, który jej dokonywał poprzez ustawę
uchwaloną w szczególnym trybie.. Organy wydające akty prawne, wyposażone przez
konstytucję w moc ustawy nie były uprawnione do dokonywania poprawek konstytucyjnych.
Występowała tu w tym względzie bezwarunkowa wyłączność Sejmu, jako jedynego organu
powołanego do ustanawiania norm konstytucyjnych.
Przepisy rozdziału XI. nie zawierały żadnych wskazań o odmiennym od zwyczajnego trybu
wykonywania inicjatywy ustawodawczej, zmierzającej do zmiany konstytucji. Wynika z tego,
iż inicjatywa w powyższym przedmiocie nie była przez konstytucje poddana specjalnym
wymogom, a co za tym idzie, możemy stwierdzić, że przysługiwała ona rządowi, posłom,
Radzie Państwa (do 1989 r.) oraz od roku 1989, wprowadzonemu przez nowelę kwietniową
prezydentowi i Senatowi. Projekt nowelizacji nie podlega również żadnym specjalnym
wymogom co do terminu jego zgłoszenia w stosunku do czasu jego rozpatrzenia, jak i
wymogu jakiejś dłuższej przerwy pomiędzy uchwałami Sejmu.
Rozpatrzenie projektu zmiany konstytucji następowało na forum Sejmu. Ustawa sejmowa
zatwierdzająca poprawki konstytucyjna musiała być uchwalona przez kwalifikowaną
większość co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.
Tak uchwalony tekst, był podpisywany przez Przewodniczącego i Sekretarza rady Państwa, a
po 1989 r. przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, tak jak to czyniono z ustawami
zwykłymi. Następnie był on publikowany w "Dzienniku Ustaw".
Zmiana konstytucji mogła nastąpić na jakiejkolwiek sesji sejmowej, zarówno zwyczajnej
jak i nadzwyczajnej, a po wprowadzeniu obrad permanentnych, na każdym posiedzeniu
Sejmu.
Wszystkie postanowienia Konstytucji z dn. 22 lipca 1952 r. podlegały jednakowemu
trybowi zmiany, określonemu w artykule 106. Nie odróżniała ona także, jak to czyniła
głównie Konstytucja marcowa zmiany częściowej, czyli wniesienia zwykłych poprawek, od
zmiany całkowitej, czyli dokonania rewizji konstytucji, czy też zastąpienia dotychczasowej,
nową ustawą zasadniczą. Zmiana postanowień konstytucji mogła nastąpić albo przez zmianę
dotychczasowych przepisów nowymi, przez rzeczywistą ingerencję w jej tekście, albo też, ku
czemu nie było żadnych przeszkód merytorycznych, poprzez odrębną ustawę nie zmieniającej
brzmienia tekstu samej konstytucji i o tyle zachowującą swoją odrębność.
2.4. Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r.
2.4.1. Rys historyczny
W wyniku obrad "okrągłego stołu", w których uczestniczyła koalicja rządowa oraz obóz
opozycyjno - solidarnościowy podpisano dokumenty, w których zawarto ustalenia dotyczące
kierunków reformy politycznej i gospodarczej, polityki społecznej, przekształceń w strukturze
ruchu związkowego a także niezbędnych przeobrażeń w różnych dziedzinach życia
społecznego. Znaczenie szczególne miał dokument zatytułowany "Stanowisko w sprawie
reform politycznych", albowiem określono główne kierunki przeobrażeń ustrojowych w
Polsce, w tym także ogólny zarys przyszłych regulacji konstytucyjnych. Jednym z
najważniejszych założeń tego dokumentu uznać należy zasadę ewolucyjnej drogi przemian
ustrojowych, czyli stopniowego odchodzenia od systemu rządów totalitarnych, przy
jednoczesnej rozbudowie instytucji demokratycznych. W wyniku tej tendencji wyłoniono
nowy Sejm, w którym według zasady kontraktowej gwarantowano kandydatom bezpartyjnym,
czyli opozycji 35 % miejsc poselskich, natomiast nowo wybrany Senat, utworzony na
podstawie przepisów nowelizacyjnych konstytucje w kwietniu 1989 r., wyłoniony został już w
sposób demokratyczny, bez jakichkolwiek przywilejów dla koalicji rządowej.
Nowelizacja Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 7 kwietnia 1989 r. miała
przełomowe znaczenie w ewolucji polskiego konstytucjonalizmu powojennego, albowiem
zapoczątkowała proces demokratycznych przemian prawnoustrojowych, przez wprowadzenie
do ustroju państwowego elementów pluralizmu politycznego, przez co opozycja uzyskała
dostęp do życia publicznego.
Znowelizowane w kwietniu przepisy dotyczące struktury oraz sposobu powoływania
naczelnych organów państwowych, co wyrażało się głównie w przywróceniu urzędu
prezydenta oraz powołaniu Senatu miały decydujący wpływ na dalsze losy ustroju państwa.
W wyniku wyborów do Sejmu kontraktowego 4 czerwca 1989 r. opozycja zdobyła
wszystkie mandaty, które mogła uzyskać, w Senacie natomiast uzyskała absolutną. We
wrześniu tego roku został zaprzysiężony pierwszy niekomunistyczny Prezes Rady Ministrów
od zakończenia drugiej wojny światowej.
29 grudnia 1989 r. Sejm dokonał gruntownej nowelizacji konstytucji z 1952 roku. Jednakże
w odróżnieniu od nowelizacji kwietniowej, która przeobraziła strukturę organów naczelnych
państwa, o tyle grudniowa zmiana konstytucji objęła swym zakresem przede wszystkim
podstawowe zasady ustroju politycznego i społeczno - gospodarczego. Do konstytucji
wprowadzono nowe rozwiązania prawnoustrojowe wzorowane na rozwiązaniach
powszechnie przyjętych w konstytucjonalizmie państw demokratycznych, eliminując zarazem
szereg zasad ustrojowych charakterystycznych dla państw realnego socjalizmu. Na podstawie
zmienionych przepisów konstytucji powrócono do historycznej nazwy państwa, co znalazco
wyraz między innymi w przyjęciu nowego określenia ustawy zasadniczej : Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej.
Po przeobrażeniach, które nastąpimy w Polsce w roku 1989 jasne stało się, iż państwu jest
potrzebna nowa ustawa zasadnicza, jako że pomimo znaczących zmian w tekście
obowiązującej konstytucji, był to akt który miał wybitnie stalinowski rodowód. Już w grudniu
1989 r. obie izby parlamentu powołały komisje konstytucyjne, których zadaniem było
przygotowanie projektu nowej konstytucji. Jednakże w póz
niejszym okresie zaczęła
przeważać opinia, że wybrany w czerwcu 1989 r. kontraktowy Sejm nie ma politycznego oraz
moralnego tytułu do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej, także i sam parlament uznał, że
konstytucja powinna być uchwalona dopiero w następnej kadencji, przez parlament
wyłoniony w wolnych i demokratycznych wyborach. Po rozwiązaniu Sejmu i Senatu w
1991 r. wyłoniono w paz
dzierniku tego roku nowy parlament. Jednakże w wyniku znacznego
rozbicia politycznego Sejmu nie można było osiągnąć konsensusu w kwestii przyszłych
rozwiązań konstytucyjnych, dlatego parlament skoncentrował się nad uchwaleniem Małej
Konstytucji. Już niemalże należało do polskiej tradycji konstytucyjnej, iż w okresach
przełomowych najpierw uchwalano akt zajmującymi się wzajemnymi stosunkami pomiędzy
organami państwowymi, a następnie przygotowywano na tej bazie nową konstytucję. Miało to
już miejsce w 1919 r, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1926, po zamachu
majowym, gdzie nowela sierpniowa, wraz z nową ustawą nadającą prezydentowi szerokie
uprawnienia zmieniały znacznie pozycję organów państwie, jednak nie zmieniały samego
ustroju politycznoprawnego oraz w roku 1947, kiedy to po drugiej wojnie światowej
uchwalono Małą Konstytucję, będącą aktem przejściowym w przeobrażaniu kraju w
demokrację ludową.
23 kwietnia 1992 r. przyjęto ustawę konstytucyjną o trybie przygotowywania i uchwalania
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w której zawarto tryb przygotowywania i procedurę
uchwalania przyszłej konstytucji, uznano bowiem wówczas, że nowa ustawa zasadnicza nie
może być przyjęta w trybie przewidzianym w artykule 106 konstytucji z 1952 r.
Dnia 17 paz
dziernika 1992 uchwalono ustawę konstytucyjną o wzajemnych stosunkach
miedzy władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie
terytorialnym, czyli tak zwaną Małą Konstytucję.
Była ona obszernym , rozbudowanym aktem prawnym określającym w zasadzie całokształt
stosunków pomiędzy organami władzy państwowej, co wynikało z faktu, że w odróżnieniu od
swych poprzedniczek, nie musiała ona wypełniać pustki prawnoustrojowej, lecz wprowadzać
w istniejących unormowaniach prawnych.
Prace nad nową konstytucja zostały przerwane z powodu przedterminowego rozwiązania
Sejmu w 1993 r. Po wyborach parlamentarnych 19 września 1993 r. nowowybrana komisja
konstytucyjna zaczęła swoje prace nad nową konstytucja od początku, jednakże rozpatrując
projekty wniesione podczas poprzedniej kadencji Sejmu i Senatu. Po prawie dwóch latach
prac komisja konstytucyjna zakończyła w czerwcu 1996 r, przygotowywanie jednolitego
tekstu projektu przyszłej konstytucji.
W dniu 2 kwietnia 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową Konstytucję
Rzeczypospolitej Polskiej. Po zatwierdzeniu jej przez referendum konstytucyjne w maju
1997 r. i podpisaniu przez Prezydenta Rzeczypospolitej weszła ona w życie w paz
dzierniku
1997 r. Po ośmiu latach prac nad konstytucją Polska doczekała się nowej ustawy zasadniczej.
2.3.2 Zmiana konstytucji
Konstytucja z 2 kwietnia należy do jednych do kręgu sztywnych ustaw zasadniczych,
przewidujących specjalny, utrudniony tryb jej zmiany, znacznie różniący się od uchwalania
ustaw zwykłych. Rozróżnienia się w jej przepisach konstytucyjnych norm podlegających
zmianie na podstawie zróżnicowanego trybu i zasad wprowadzania poprawek oraz
pozostałych norm . Jest ona typową formalną konstytucją sztywną, i tak jak to występowało w
polskiej tradycji konstytucyjnej nie zawiera ona norm niezmiennych, jak to czyni szereg
konstytucji na europejskich, jak na przykład niemiecka Ustawa Zasadnicza, czy też
Konstytucja Republiki Francuskiej. Wynika z tego, że każdy przepis naszej ustawy
zasadniczej może ulec zmianie, a różnica polega jedynie w procedurze zmiany jej przepisów.
Nie rozróżnia ona także zwykłych poprawek konstytucyjnych od rewizji całej konstytucji
Zmianą Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przewiduje artykuł 235 zamieszczony w
rozdziale XII. Na jego podstawie projekt ustawy o zmianie konstytucji może przedłożyć co
najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub Prezydent Rzeczypospolitej. Tylko do tych
podmiotów należy inicjatywa ustawodawcza mająca na celu zmianę konstytucji. Znamienne
jest, że wniosek z projektem poprawek konstytucyjnych może przedstawić prezydent, a
takiego uprawnienia nie posiada rząd, który musi wszelkie propozycje zmian kierować do
parlamentu za pośrednictwem posłów. Senat może jako organ państwowy może wnieść
projekt zmiany konstytucji a nie mogą tego czynić poszczególni senatorowie, jak to występuje
miedzy innymi we Francji. Natomiast posłowie mogą przedstawić poprawki konstytucyjne
"od środka", jedynie istnieje wymóg, aby zgłosiło je co najmniej 92 posłów zasiadających w
Sejmie.
Według artykułu 235 &2 zmiana konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w
jednakowym brzmieniu przez Sejm i następnie w terminie nie dłuższym niż 60 dni przez
Senat. Wynika z tego, że jedynym ustrojodawcą w Polsce jest parlament, który ma wyłączne
prawo do uchwalania ustaw zmieniających ustawę zasadniczą, żaden inny organ, nawet jeśli
byłby nawet wyposażony przez przepisy konstytucyjne w uprawnienie do wydawania aktów
równych w swej mocy ustawie nie ma prawa zamieniać przepisów konstytucyjnych.
Paragraf 3 artykułu 235 przewiduje wymóg, iż pierwsze czytanie projektu zmian może
nastąpić jedynie po upływie trzydziestego dnia od przedłożenia go Sejmowi. Jest to znacząca
różnica, co do uchwalania zmian konstytucyjnych, odbiegająca w wyraz
ny sposób od
zwykłego trybu uchwalania ustaw przez Sejm.
Na podstawie paragrafu czwartego ustawę o zmianie konstytucji uchwala Sejm większością
co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz
Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby
senatorów. Ustawodawca tu przewidział dla zmiany konstytucji specjalny, kwalifikowany
sposób głosowania nad projektem zmian, co ma podkreślić nadrzędność konstytucji w
systemie aktów prawnych, a także utrudnić częste zmiany ustawy zasadniczej, co ma zgubny
wpływ na stabilność polityczną kraju. Z drugiej zaś strony aby dokonać zmian będzie musiała
powstać szeroka koalicja ugrupowań politycznych, co również będzie miało pozytywny
wpływ na scenę polityczną kraju.
Od zwykłego trybu wnoszenia poprawek konstytucyjnych nasza ustawa zasadnicza wyłącza
przepisy zawarte w rozdziale pierwszym, a odnoszące się do ustroju państwa, rozdziale
drugim, w którym zwarte są przepisy mówiące o podstawowych wolnościach, prawach i
obowiązkach obywateli oraz rozdziale dwunastym, dotyczącym sposobu zmiany konstytucji.
W powyższym przypadku konstytucja przewiduje nieco odrębną procedurę, polegającą na
wydłużeniu terminu od pierwszego czytania projektu zmiany konstytucji do jego uchwalenia
jej przez Sejm do sześćdziesięciu dni. Przed ich upływem nie może nastąpić zmiana
powyższych przepisów konstytucji. Ponadto w terminie do 45 dni od uchwalenia ustawy przez
Senat prezydent, 1/5 ustawowej liczby posłów oraz Senat mogą zażądać przeprowadzenia
referendum zatwierdzającego ustawę zmieniającą konstytucję. Z wnioskiem w tej sprawie
podmioty te zwracają się do Marszałka Sejmu, który zarządza niezwłocznie przeprowadzenie
referendum w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku. Zmiana konstytucji zostaje przyjęta,
jeżeli za tą zmianą opowiedziała się większość głosujących.
Uchwaloną ustawę zmieniającą konstytucję lub też przyjętą w referendum konstytucyjnym,
Marszałek przedstawia Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej, który podpisuje ustawę w
ciągu 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw
Rzeczypospolitej Polskiej.