428 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436
Zmiany w używaniu substancji psychoaktywnych przez
młodzież w wieku 11-15 lat w Polsce w latach 2002-2006
Trends in psychoactive substances use among adolescents aged 11-15 years in Poland
between 2002-2006
BARBARA WOYNAROWSKA 1/, JOANNA MAZUR 2/
1/
Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego
2/
Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Instytut Matki i Dziecka
Wstęp. Używanie substancji psychoaktywnych należy do częstych Introduction. Psychoactive substances use is the most frequent risk
zachowań ryzykownych u dorastającej młodzieży. behavior among adolescents.
Cel pracy. Przedstawienie tendencji zmian w latach 2002-2006 Aim. To present changes in frequency of smoking, alcohol use, alcoholic
w częstoS
ci palenia tytoniu, picia i nadużywania alkoholu oraz zażywania intoxication and marijuana or hashish use among 11-15-year-old
marihuany lub haszyszu przez młodzież w wieku 11-15 lat w Polsce students in Poland in 2002-2006 (in relation to gender and place of
(z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania  miasto/wieS
). living: urban/rural areas).
Materiał i metoda. Zbadano reprezentatywne próby młodzieży szkolnej Material and method. Sample was selected as representative of general
w S
rednim wieku 11,7, 13,7 i 15,7 lat (2002 r. - N=6383; 2006 r. - school population of three age groups with a mean age of 11.7, 13.7
N=5489). Anonimowe badania ankietowe, z zachowaniem jednolitej and 15.7 years (2002 N=6383; 2006 N=5489). An international,
procedury, wykonano w ramach dwóch edycji międzynarodowych badań standard questionnaire (anonymous) prepared in the frame of HBSC
nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health (Health Behaviour in School-aged Children: A WHO Collaborative Cross-
Behaviour in School-aged Children: A WHO Collaborative Cross-national national Study) was chosen as an instrument for the data collection.
Study). W analizie wykorzystano pytania dotyczące inicjacji tytoniowej, The same scientific procedure was used. Data concerning previous
aktualnego palenia, picia piwa, wina i wódki, upijania się oraz u 15-latków experimenting with smoking, current smoking, drinking beer, wine
używania marihuany lub haszyszu. and vodka, alcoholic intoxication and marijuana or hashish (in 15-year-
olds only) use were analyzed.
Wyniki. CzęstoS
ć eksperymentowania i częstego używania analizowanych
substancji zwiększa się z wiekiem u obu płci, ale dynamika tego wzrostu Results. The prevalence of experimenting and regular or frequent use
jest większa u dziewcząt niż u chłopców, co powoduje zmniejszanie of the analyzed group of substances increased with age and the dynamics
różnic zależnych od płci. W latach 2002-2006: zmniejszył się odsetek of this growth was higher among girls than boys which led to diminishing
młodzieży po inicjacji tytoniowej, palącej regularnie papierosy, pijącej of gender differences. The percentage of students who had ever smoked,
regularnie i okazjonalnie alkohol; utrzymał się na tym samym poziomie smoke on regular bases, drink alcohol occasionally or regularly decreased
odsetek nadużywających alkoholu i używających marihuanę lub haszysz. between 2002 and 2006. The proportion of students who reported
Tendencje zmian były korzystniejsze u chłopców niż u dziewcząt. having been drunk and using marijuana or hashish remained unchanged.
This positive trends were more visible in boys than in girls.
Wnioski. Istnieje potrzeba: dalszego monitorowania sytuacji w zakresie
używania substancji psychoaktywnych przez młodzież, podjęcia badań Conclusion. There is a need for systematic monitoring of situation of
nad czynnikami, które mogły leżeć u podstaw korzystnych trendów oraz psychoactive substance use among adolescents, carrying out studies on
modyfikacji programów profilaktycznych adresowanych do dorastających determinants of currently observed positive trends, and modification of
dziewcząt. preventive programs addressed to adolescent girls.
Słowa kluczowe: substancje psychoaktywne, tendencje zmian, młodzież Key words: psychoactive substances, trends, school youth
szkolna
� Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436 Adres do korespondencji / Address for correspondence
Prof. dr hab. med. Barbara Woynarowska
www.phie.pl
Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydział
Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego
Nadesłano: 12.11.2007
ul. Mokotowska 16/20, 00-561 Warszawa, telefax (0-22) 622-86-41
Zakwalifikowano do druku: 27.12.2007
e-mail: [e-mail]
Wykaz skrótów:
HBSC  Health Behaviour in School-aged Children
Praca wykonana w ramach projektu badawczego Ministerstwa Nauki
i Szkolnictwa Wyższego nr 2PO5D 043 30 realizowanego w latach
ESPAD  European School Survey Project on Alcohol
2006-2008
and other Drugs
Woynarowska B, Mazur J. Zmiany w używaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież w wieku 11-15 lat ... 429
Wstęp tywnych próbach, z wykorzystaniem podobnej proce-
dury badawczej. Należą do nich badania HBSC (ba-
Używanie substancji psychoaktywnych (w tym
dania ogólnopolskie, od 1990 r.) [1, 3], ESPAD (bada-
palenie tytoniu i picie alkoholu) należy do częstych
nia ogólnopolskie, od 1995 r.) [4,5] i badania moko-
zachowań ryzykownych (problemowych) dorastają-
towskie (w 3 dzielnicach Warszawy, od 1984 r.) [6-8,
cej młodzieży. Mają one tendencję do współwystępo-
9], których wyniki wskazywały na tendencję wzro-
wania z innymi zachowaniami ryzykownymi (np. za-
stową tych ryzykownych zachowań w latach 90. XX
chowania agresywne, przedwczesne współżycie płcio-
wieku Zjawisko to było spowodowane wieloma przy-
we), tworząc zespół zachowań ryzykownych [1].
czynami i odpowiedzią na nie były różnorodne działa-
Tradycyjnie za główne zagrożenie związane z uży-
nia profilaktyczne, podejmowane przez agencje rzą-
waniem substancji psychoaktywnych uznawano uza-
dowe i organizacje pozarządowe. Na początku XXI
leżnienie, choć nie wszystkie substancje je wywołują.
wieku nastąpiła intensyfikacja tych działań, w 2002 r.
Obecnie bierze się pod uwagę różnorodne skutki zdro-
nałożono na szkoły obowiązek realizacji programów
wotne i społeczne, okreS
lane terminem szkód. U mło-
profilaktycznych [10]. Kontynuowanie badań nad
dzieży, ze względu na krótki czas używania tych sub-
rozpowszechnieniem używania przez młodzież sub-
stancji, należy brać pod uwagę dwie grupy szkód [2]:
stancji psychoaktywnych może być przydatne w oce-
1. BezpoS
rednie zagrożenia dla zdrowia i bezpie-
nie skutecznoS
ci działań profilaktycznych.
czeństwa, w tym: zachowania ryzykowne podej-
mowane w stanie upoS
ledzenia funkcji oS
rodko-
Cel pracy
wego układu nerwowego (np. prowadzenie sa-
Przedstawienie tendencji zmian w częstoS
ci pa-
mochodu, skoki do wody i kąpiel w miejscach
lenia tytoniu, picia i nadużywania alkoholu przez
niedozwolonych, wszczynanie bójek, podejmo-
młodzież w wieku 11, 13 i 15 lat oraz zażywania ma-
wanie stosunków płciowych itd.). Zdarza się, że
rihuany lub haszyszu przez 15-latki w Polsce
narkotyki zawierają toksyczne zanieczyszczenia;
(z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania) w la-
u młodzieży większe jest też ryzyko ich przedaw-
tach 2002-2006, czyli w okresie, w którym po raz
kowania.
pierwszy przepisy prawne zobowiązały szkoły do re-
2. Zagrożenia dla prawidlowego rozwoju, w tym:
alizacji programów profilaktycznych.
- utrwalanie się nieprawidłowych sposobów ra-
dzenia sobie z trudnoS
ciami: substancje o dzia-
Materiał i metoda
łaniu hamującym tłumią przykre doznania,
stanowią ucieczkę przed różnymi problema- Badania przeprowadzono w 2002 r. i 2006 r., w ra-
mi; substancje pobudzające w sztuczny spo- mach dwóch kolejnych serii międzynarodowych ba-
sób zwiększają sprawnoS
ć umysłową, S
rodki dań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkol-
halucynogenne powodują stany, które są nie- nej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children:
bezpieczną alternatywą dla poszukiwania kon- A WHO Collaborative Cross-national Study), wyko-
struktywnych zainteresowań nywanych co cztery lata, we współpracy z Biurem
- zmniejszenie dyspozycji do nauki i szansy na Europejskim R
wiatowej Organizacji Zdrowia.
odpowiednie wykształcenie
Zbadano trzy grupy młodzieży: w S
rednim wie-
- niekorzystny wpływ na rozwój duchowy 
ku 11,7 lat (uczniowie klas V szkół podstawowych),
ograniczenie wolnoS
ci, zdolnoS
ci do samokon-
13,7 i 15,7 lat (uczniowie klas I i III gimnazjów). Licz-
troli i panowania nad swoim ciałem i psychiką.
bę badanych podano w tabeli I. Były to próby repre-
Istnieje powszechne przekonanie, że w ostatnich zentatywne dla kraju, wybrane metodą losowania
dekadach częstoS
ć używania substancji psychoaktyw- dwustopniowego zespołowego (w pierwszym etapie
nych przez młodzież w Polsce systematycznie zwięk- losowano powiaty, w drugim klasy), ze stratyfikacją
sza się. Potwierdzały to wyniki badań prowadzonych na miejsce zamieszkania. Próbę wylosowano w 2002
w latach 80. i 90. XX wieku, cyklicznie, w reprezenta- r. i użyto ją ponownie w 2006 r. po nieznacznej mody-
Tabela I. Liczba młodzieży badanej w 2002 r. i 2006 r. według płci, wieku i miejsca zamieszkania
Table I. Sample size of adolescents in 2002 and 2006, by gender, age and place of residence
Chłopcy/BoysDziewczęta/Girls
Rok Ogółem 11 lat 13 lat 15 lat 11 lat 13 lat 15 lat Miasto WieS

Year Total 11 yrs 13 yrs 15 yrs 11 yrs 13 yrs 15 yrs Urban area Rural area
2002 6383 1077 1090 1037 1023 1041 1115 3975 2408
2006 5489 756 801 1092 794 851 1195 3442 2047
430 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436
fikacji (88,6% klas, w których wykonano badanie Anonimową ankietę przeprowadzono w wyloso-
w 2006 r. pochodziło ze szkół biorących udział w ba- wanych klasach metodą audytoryjną, w tej samej po-
daniu w 2002 r.). Wskax
nik realizacji próby wynosił rze roku (luty - marzec), z zachowaniem tej samej
odpowiednio 87,8% i 81,8%. Szczegółowy opis dobo- procedury badania (ze zwróceniem szczególnej uwagi
ru próby podano w raportach technicznych z badań na zapewnienie badanym anonimowoS
ci), zgodnej
[11, 12]. z protokołem badawczym HBSC. Ankieterzy, głów-
nie pielęgniarki szkolne, spoza szkół do których
Narzędziem, badawczym był międzynarodowy,
uczęszczali uczniowie, zostali odpowiednio dobrani
standardowy kwestionariusz HBSC. W opracowaniu
i przeszkoleni; znaczna ich częS
ć uczestniczyła w re-
niniejszym wykorzystano następujące pytania, które
alizacji obu serii badań
były tak samo sformułowane w obu seriach badań:
- Czy paliłeS
już kiedykolwiek tytoń? (co najmniej IstotnoS
ć różnic wyników uzyskanych w obu se-
2
jednego papierosa, cygaro lub fajkę), kategorie od- riach badań badano testem c .
powiedzi: tak; nie;
Wyniki
- Jak często obecnie palisz papierosy? kategorie od-
powiedzi: codziennie; co najmniej 1 raz w tygo-
Palenie tytoniu
dniu, ale nie codziennie; rzadziej niż 1 raz w tygo-
CzęstoS
ć prób palenia tytoniu zwiększa się
dniu; nie palę wcale;
z wiekiem; w 2006 r. u chłopców miało je za sobą
- Jak często obecnie pijesz napoje alkoholowe takie
16,7% 11-latków i 63,1% 15-latków, u dziewcząt od-
jak piwo, wino, wódka? (wex
pod uwagę nawet
powiednio 7,2% i 55,0%. Dynamika wzrostu z wie-
małe iloS
ci wypijanego alkoholu) kategorie odpo-
kiem odsetka eksperymentujących z tytoniem jest
wiedzi: codziennie; w każdym tygodniu; w każdym
większa u dziewcząt niż u chłopców, co powoduje
miesiącu; rzadko, nigdy;
wyrax
ne zmniejszenie się u 15-latków różnic zależ-
- Czy wypiłeS
kiedyS
tak dużo alkoholu, że czułeS
się
nych od płci. Odsetki młodzieży po inicjacji tytonio-
naprawdę pijany? kategorie odpowiedzi: nie, nigdy;
wej, we wszystkich grupach wieku były statystycznie
tak, 1 raz; tak, 2-3 razy; tak, 4-10 razy; tak,
istotnie mniejsze w 2006 r. niż w 2002 r. (tab. II).
więcej niż 10 razy;
CzęstoS
ć prób palenia u chłopców zamieszkują-
- Czy kiedykolwiek używałeS
marihuany ( trawy ,
cych w mieS
cie i na wsi była zbliżona, u dziewcząt
 skuna ) lub haszyszu w całym życiu i w ostat-
większa w mieS
cie. W 2006 r. w stosunku do 2002 r. w
nich 12 miesiącach? kategorie odpowiedzi: nigdy;
obu S
rodowiskach zmniejszyły się odsetki młodzieży
1 lub 2 razy; 3-5 razy; 6-9 razy; 10-19 razy;
po inicjacji tytoniowej (różnice istotne statystycz-
20-29 razy; 40 razy i więcej (pytanie to zadano
nie). Tendencja spadkowa była największa u chłop-
tylko 15-latkom).
ców i dziewcząt w mieS
cie (ryc. 1).
Tabela II. Próby palenia tytoniu i aktualne palenie wS
ród młodzieży w wieku 11, 13 i 15 lat według płci i wieku w 2002 r. i 2006 r. (% badanych)
Table II. Ever having smoked and current smoking among 11-13- and 15-year-old adolescents, by gender and age (%)
Chłopcy/BoysDziewczęta/Girls
11 lat 13 lat 15 lat 11 lat 13 lat 15 lat
11 yrs 13 yrs 15 yrs 11 yrs 13 yrs 15 yrs
Próbowali palić / Ever having smoked
27,2 52,7 69,8 12,1 39,5 61,4
2002
16,7 34,4 63,1 7,2 28,6 55,0
2006
p <0,001 <0,001 0,001 0,001 <0,001 0,002
Palą obecnie / Current smoking
codziennie lub co najmniej 1 raz w tygodniu
once a week or daily
3,8 11,7 26,3 0,6 7,5 17,0
2002
1,8 5,4 18,5 0,7 4,9 14,1
2006
rzadziej niż 1 raz w tygodniu
less than once a week
4,4 7,2 7,8 2,3 6,2 9,0
2002
1,7 3,6 5,4 0,3 3,2 7,0
2006
nie palą wcale
do not smoke
91,8 81,1 65,9 97,1 86,3 74,0
2002
96,5 91,0 76,1 99,0 91,9 78,9
2006
p <0,001 <0,001 <0,001 0,001 <0,001 0,021
Woynarowska B, Mazur J. Zmiany w używaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież w wieku 11-15 lat ... 431
Dziewczęta, miasto Chłopcy, miasto
Chłopcy, miasto
Dziewczęta, miasto
30
80 80
30
70 70
25 25
68
66 25
64
60 60 22
58
20
20
54
18
50 50
16
15
15
43
40 40
12
36
10
33 10 10
30 30
26
7
5 5 5
20 20
3
15
2
13
1
1
10 10 0 0
7
11 lat 13 lat 15 lat 11 lat 13 lat 15 lat
2002
0 0
2006
11 lat 13 lat 15 lat 11 lat 13 lat 15 lat
2002
2006
Chłopcy, wieś Dziewczęta, wieś
30 30
Dziewczęta, wieś
Chłopcy, wieś
28
80 80
25 25
72
70 70
62 20 20 20
60 60
54
51 51
50 50
15 15
12
40 40 12
10 10
33
32 9
30 30 30
6 6
21 5 5
20 20 20
3
2 2
10 10 10
0 0 0
0
7
11 la t 13 lat 15 la t 11 lat 13 lat 15 lat
0 0
11 lat 13 lat 15 lat 11 lat 13 lat 15 lat
Ryc. 2. Odsetki młodzieży w wieku 11,13 i 15 lat, która pali regularnie
Ryc. 1. Odsetki młodzieży w wieku 11,13 i 15 lat, która próbowała
papierosy (codziennie lub co najmniej 1 raz w tygodniu) według płci
palić papierosy według płci i miejsca zamieszkania w latach 2002 i 2006
i miejsca zamieszkania w latach 2002-2006
Fig. 1. Percentage of 11-, 13- and 15 year old youth who reported ever
Fig. 2. Percentage of 11-, 13- and 15 year old youth who smoke regularly
having smoked by gender and place of residence in 2002 and 2006
(daily or at least once per week) by gender and place of residence in
2002 and 2006
W 2006 r. paliło tytoń regularnie (tzn. co-
dziennie lub co najmniej 1 raz w tygodniu) w okre-
Dziewczęta, miasto
Chłopcy, miasto
sie, gdy przeprowadzano badanie, w zależnoS
ci od 25 25
wieku i płci, od 0,7% 11-letnich dziewcząt do 18,5%
20
20
15-letnich chłopców. Z wiekiem odsetek regularnie
16
15
15
15
palących zwiększa się, przy równoczesnym zmniej-
10
10
szaniu się różnic między chłopcami i dziewczętami 9
8
6
5 4
5
(tab. II).
4
2
1 3
1 0
0
U obu płci w 2006 r., w porównaniu do 2002 r., 0
11 lat 13 lat 15 lat
11lat 13lat 15lat
2002
częstoS
ć regularnego palenia była istotnie statystycz-
2006
nie mniejsza, szczególnie u chłopców (tab. II). Ta ko-
Chłopcy, wieś
Dziewczęta, wieś
25
25
rzystna zmiana dotyczy chłopców zamieszkujących
20
20
w mieS
cie i na wsi (ryc. 2), a u dziewcząt występuje 20
15
jedynie u 13- i 15-latek mieszkających w mieS
cie.
15
15
U dziewcząt wiejskich, u których częstoS
ć regular-
10
10
nego palenia była dwukrotnie mniejsza niż u dziew-
6
5 5
4 4 3
3
3
cząt miejskich, w okresie analizowanych 4 lat, nie
2 1
2
0
0
0
uległa ona zmianie w grupie 11- i 13-latek i zwiększy-
11 lat 13 lat 15 lat
11 lat 13 lat 15 lat
ła się wS
ród 15-latek, ale różnice były nieistotne sta-
Ryc. 3. Odsetki młodzieży w wieku 11,13 i 15 lat, która często pije
tystycznie.
piwo (w każdym tygodniu lub codziennie) według płci i miejsca zamiesz-
kania w latach 2002-2006
Picie napojów alkoholowych
Fig. 3. Percentage of 11-, 13- and 15 year old youth who drink beer
frequently (weekly or daily) by gender and place of residence in 2002
NajczęS
ciej spożywanym przez młodzież napo-
and 2006
jem alkoholowym jest piwo. W 2006 r. często (tzn.
w każdym tygodniu, w tym codziennie) piło piwo
cząt dotyczyło to tylko 15-latek w mieS
cie (p<0,05)
około 1% 11-latków, a wS
ród 15-latków 15% chłop-
(ryc. 3).
ców i 5% dziewcząt. Nigdy nie piło piwa wS
ród 11-
Zdecydowanie rzadziej piją nastolatki wino
latków 2/3 badanych, wS
ród 15-latków mniej niż 1/3
i wódkę  w 2006 r. w każdym tygodniu (w tym
badanych (tab. II).
codziennie) piło te napoje od 0,1% najmłodszych
W latach 2002-2006 odsetki często pijących piwo
dziewcząt do 3,5% najstarszych chłopców. Podobnie,
zmniejszyły się u chłopców w mieS
cie i na wsi (róż-
jak w przypadku piwa, odsetki młodzieży nigdy nie-
nice istotne statystycznie tylko u 13-latków). U dziew-
pijącej wina i wódki zmniejszają się z wiekiem (tab. II).
%
%
%
%
%
%
%
%
432 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436
Tabela III. CzęstoS
ć picia piwa, wina i wódki oraz upijania się wS
ród młodzieży w wieku 11, 13 i 15 lat według płci i wieku w 2002 r. i 2006 r.
(% badanych)
Table III. Frequency of drinking beer, wine and vodka and getting drunk among 11-13- and 15-year-old adolescents by gender and age (%)
Chłopcy/BoysDziewczęta/Girls
11 lat 13 lat 15 lat 11 lat 13 lat 15 lat
11 yrs 13 yrs 15 yrs 11 yrs 13 yrs 15 yrs
Picie piwa / Drinking beer
w każdym tygodniu, w tym codziennie
weekly or daily
2,5 7,5 17,6 0,5 3,6 6,7
2002
1,2 3,9 15,0 0,5 2,3 5,2
2006
w każdym miesiącu lub rzadko
every month or rarely
24,0 41,6 60,5 12,1 36,2 58,3
2002
25,9 40,6 59,0 17,5 37,9 61,8
2006
nigdy /never
73,5 50,9 21,9 87,4 60,2 35,0
2002
72,9 55,5 26,0 82,0 59,8 33,0
2006
p 0,089 0,002 0,046 0,005 0,201 0,128
Picie wina / Drinking wine
w każdym tygodniu, w tym codziennie
weekly or daily
1,4 2,4 4,4 0,3 1,8 1,1
2002
0,5 1,1 2,8 0,2 0,5 0,6
2006
w każdym miesiącu lub rzadko
every month or rarely
11,5 22,5 38,8 7,5 19,6 41,6
2002
13,0 20,9 39,1 8,9 22,3 44,2
2006
nigdy/never
87,1 75,1 56,8 92,2 78,6 58,3
2002
86,5 77,9 51,7 90,8 77,3 55,2
2006
p 0,124 0,079 0,113 0,526 0,017 0,111
Picie wódki / Drinking vodka
w każdym tygodniu, w tym codziennie
weekly or daily
1,0 2,7 5,2 0,7 1,8 1,1
2002
0,4 1,2 3,5 0,1 0,2 1,3
2006
w każdym miesiącu lub rzadko
every month or rarely
8,9 21,2 47,6 2,8 13,7 36,5
2002
5,2 15,8 46,2 1,3 11,5 31,7
2006
nigdy/never
90,2 76,1 47,2 96,6 84,5 61,4
2002
94,4 83,2 50,3 98,6 88,3 67,0
2006
p 0,005 0,002 0,005 0,082 0,006 0,031
Upijanie się / Drunkenness
4 razy lub więcej/4 times or more
1,8 5,9 20,6 0,3 3,0 8,8
2002
2,2 5,1 22,7 0,2 1,7 10,3
2006
2-3 razy/2-3 times or more
2,4 8,6 19,4 0,9 5,5 13,9
2002
2,4 8,4 19,2 1,1 6,9 17,1
2006
1 raz/once
8,6 16,0 18,5 3,4 12,3 21,3
2002
9,9 16,1 15,5 4,6 15,3 20,8
2006
nigdy/never
87,2 69,5 41,5 95,4 79,2 56,0
2002
85,5 70,4 42,6 94,1 76,1 51,8
2006
p 0,719 0,894 0,248 0,613 0,043 0,071
CzęstoS
ć nadużywania alkoholu  upijania się ła się 4 razy lub więcej. Z wiekiem zmniejszają się
również wyrax
nie zwiększa się z wiekiem: w 2006 r., różnice w częstoS
ci upijania się zależne od płci.
co najmniej 1 raz w życiu, upiło się wS
ród chłopców
Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic
od około 15% 11-latków do 57% 15-latków, wS
ród
w częstoS
ci upijania się młodzieży w 2002 i 2006 r.,
dziewcząt odpowiednio od 6% do 48%. WS
ród 15-lat-
choć u dziewcząt 15-letnich zwiększył się o 5 punk-
ków co piąty chłopiec i co dziesiąta dziewczynka upi-
tów procentowych odsetek upijających się częS
ciej
Woynarowska B, Mazur J. Zmiany w używaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież w wieku 11-15 lat ... 433
niż 2-3 razy (tab. III). Analizując tendencję zmian Używanie marihuany lub haszyszu
w latach 2002-2006 częstoS
ci wielokrotnego upija-
Marihuanę lub haszysz używał kiedykolwiek
nia się młodzieży w zależnoS
ci od miejsca zamiesz-
w życiu co czwarty, a w ostatnich 12 miesiącach co
kania (ryc. 4) nie stwierdzono istotnie statystycznych
piąty 15-letni chłopiec. Odsetki dziewcząt używają-
różnic u chłopców na wsi i dziewcząt w mieS
cie.
cych tych substancji są dwukrotnie mniejsze. Naj-
W 2006 r., porównaniu z 2002 r. odsetek upijających
liczniejsza jest grupa eksperymentujących z marihu-
się 15-latków był istotnie statystycznie większy
aną lub haszyszem 1-2 razy. W 2006 r. używało te
u dziewcząt na wsi (p<0,001) i chłopców w mieS
cie
substancje w ostatnich 12 miesiącach 3 razy lub wię-
(p<0,05).
cej 13,3% chłopców i 3,6 % dziewcząt i częstoS
ć ta
była podobna jak w 2002 r. (różnice nieistotne staty-
stycznie) (tab. IV).
Dziewczęta, miasto
Chłopcy, miasto
50
50
45 CzęstoS
ć używania przetworów konopi u obu płci
45
44
42
40
40
jest większa w mieS
cie niż na wsi (ryc. 5). W 2006 r.
35
35
32
w stosunku do 2002 r. zaznaczyła się tendencja do
31
30
30
25
25 zmniejszania się odsetka używających ich chłopców
20
20
w mieS
cie i na wsi oraz dziewcząt w mieS
cie; w dziew-
17
15
15
11
12
cząt na wsi tendencja była odwrotna. Różnice te były
10
10
10
4
5
5
2 niewielkie i nieistotne statystycznie.
3
1
0
0
11 lat 13 lat 15 lat
11lat 13lat 15lat
2002
2006
Chłopcy Dziewczęta
Chłopcy, wieś Dziewczęta, wieś
25 25
23
50 50
20
45 45
20 20
17
40 40
38
15
37
14
35 35
15 15
11
30 30
10
25 25 10
21
20 20 5
5
5 3
15 15 15
11
10 10 10
0 2002
6 0
5
5 5
5 4
2
1 miasto wieś 2006
miasto wieś
0 0
11 lat 13 lat 15 lat 11 lat 13 lat 15 lat
Ryc. 5. Odsetki młodzieży w wieku 15 lat, która zażywała marihuanę
Ryc. 4. Odsetki młodzieży w wieku 11,13 i 15 lat, która upiła się
lub haszysz co najmniej 1 raz w ostatnich 12 miesiącach według płci
2-3 razy lub częS
ciej według płci i miejsca zamieszkania w latach
i miejsca zamieszkania w latach 2002-2006
2002-2006
Fig. 5. Percentage of 15 year old youth who used marijuana or hashish
Fig. 4. Percentage of 11-, 13- and 15 year old youth who have been
at least once within the last 12 months by gender and place of residence
drunk 2-3 times or more by gender and place of residence in 2002 and
in 2002 and 2006
2006
Tabela IV. Używanie marihuany lub haszyszu w całym życiu i w ostatnich 12 miesiącach przez młodzież w wieku 15 lat według płci w 2002 r. i 2006 r.
(% badanych)
Table IV. Using marijuana or hashish in a lifetime and in the last 12 months among 15 year old adolescents by gender (%)
Chłopcy/BoysDziewczęta/Girls
Używali marihuany lub haszyszu w całym życiu w ostatnich 12 miesiącach w całym życiu w ostatnich 12 miesiącach
Used marijuana or hashish In a lifetime in the last 12 months In a lifetime in the last 12 months
10 razy lub więcej / 10 times or more
6,6 4,9 1,9 1,2
2002
6,5 4,2 2,3 0,9
2006
3-9 razy / 3-9 times
7,2 5,7 4,5 3,3
2002
6,8 5,3 3,4 2,8
2006
1-2 razy / 1-2 times
11,2 10,3 5,2 4,8
2002
10,7 9,1 7,7 5,0
2006
nigdy / never
75,0 79,1 88,4 90,7
2002
76,0 81,4 86,6 91,3
2006
p 0,966 0,576 0,052 0,817
%
%
%
%
%
%
434 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436
Dyskusja - badań mokotowskich  w 2004 r.: po raz pierwszy
od rozpoczęcia badań w 1984 r. zmniejszyło się
Prezentowane wyniki badań, wykonanych w re-
rozpowszechnienie picia piwa, znacząco zmniej-
prezentatywnej próbie nastolatków wskazują, że czę-
szyły się odsetki palących codziennie i okazjonal-
stoS
ć eksperymentowania, a nawet wielokrotnego
nie, używających leków nasennych i uspokajają-
palenia, picia i nadużywania alkoholu dotyczy już
cych, zahamowaniu uległ trend wzrostowy w uży-
11-latków i wyrax
nie zwiększa się z wiekiem u mło-
waniu narkotyków [9].
dzieży obu płci, zamieszkującej w mieS
cie i na wsi.
Trudno jest obecnie prognozować, czy opisane
Wskazuje to na potrzebę wczesnego rozpoczynania
wyżej korzystne zmiany będą utrzymywać się w na-
działań profilaktycznych, już w szkole podstawowej,
stępnych latach oraz jakie są ich przyczyny. Zdaniem
oraz kontynuowania ich przez cały okres nauki w gim-
K. Ostaszewskiego [13] w interpretacji tej korzystnej
nazjum.
zmiany można rozważać cztery hipotezy:
Wykorzystanie w obu badaniach tej samej próby,
- pesymistyczna  zmniejszenie w ostatnich la-
identycznego narzędzia i procedury badawczej po-
tach wiarygodnoS
ci danych zebranych w szkol-
zwala na wiarygodną ocenę tendencji zmian analizo-
nych badaniach ankietowych, spowodowane m.
wanych wskax
ników. Uzyskane wyniki wskazują, że
in.: dużą liczbą badań ankietowych, niechęcią
w 2006 r. w stosunku do 2002 r. nastąpiły korzystne
młodzieży do przyznawania się do używania sub-
zmiany w zakresie używania przez młodzież w wie-
stancji psychoaktywnych (zachowania nieakcep-
ku 11-15 lat substancji psychoaktywnych. W okresie
towanego społecznie) w związku z wprowadze-
tym :
niem przepisów o karalnoS
ci za posiadanie nar-
" Zmniejszył się odsetek młodzieży:
kotyków, zaostrzeniem konsekwencji wobec
- podejmującej próby palenia, palącej regularnie
uczniów używających ich w szkole;
i okazjonalnie; może mieć to istotne znaczenie
- optymistyczna  rzeczywiste zmniejszenie uży-
dla działań profilaktycznych wobec faktu, że
wania tych substancji, jako odroczony efekt dzia-
eksperymentowanie z tytoniem  toruje drogę
łań profilaktycznych, wdrażanych przez różne or-
do prób picia alkoholu, a następnie używania
ganizacje, w tym także szkolnych programów pro-
przetworów konopi i innych narkotyków,
filaktycznych. Wyniki ESPAD z 2005 r. wskazują,
- pijącej alkohol regularnie (w każdym tygodniu)
że około 70% uczniów uczestniczyło w ostatnich
i okazjonalnie; może być to efekt zmniejszenia
12 miesiącach w zajęciach profilaktycznych.
się częstoS
ci palenia, na co wskazują wyniki
Uczestnictwo w tych zajęciach wpłynęło na
wczeS
niejszych analiz - zahamowanie u 15-lat-
zmniejszenie się odsetka pijących alkohol w ostat-
ków, w latach 1998-2002 współwystępowania
nich 30 dniach, a nie miało wpływu na częstoS
ć
codziennego palenia i upijania się było spowo-
palenia, upijania się i używania narkotyków [5];
dowane malejącym trendem palenia tytoniu [1];
- neutralna  przejaw ogólniejszych zjawisk spo-
" Utrzymał się na tym samym poziomie odsetek
łecznych i tendencji cywilizacyjnych;
młodzieży nadużywającej alkoholu i 15-latków
- zaskakująca  efekt zmian w szkolnictwie  zmia-
używających marihuanę lub haszysz. Jedynie
na sytuacji szkolnej 15-latków, którzy przed 2002 r.
u dziewcząt zaznaczyła się tendencja do zwięk-
byli uczniami pierwszej klasy szkoły ponadpod-
szenia się odsetka zażywających przetwory kono-
stawowej (nasilenie zachowań problemowych
pi 1-2 razy w życiu (różnice na granicy istotnoS
ci
w okresie zmiany szkoły i trudnoS
ci adaptacyj-
statystycznej (p=0,0052).
nych w  nowej szkole), a w następnych latach
Na zahamowanie lub co najmniej stabilizację
byli uczniami ostatniej klasy gimnazjum ( starej
w ostatnich latach wzrastającego w latach 90. rozpo-
szkoły). W obu analizowanych seriach badań
wszechnienia używania substancji psychoaktywnych
HBSC i ESPAD badano już uczniów gimnazjów.
przez 15-latki wskazują także wyniki:
Wyniki prezentowanych badań wskazują także
- badań ESPAD  w 2005 r. w porównaniu z 2003 r.,
na odrębnoS
ci w dynamice zmian analizowanych za-
zmniejszył się odsetek młodzieży po inicjacji ty-
chowań u dziewcząt i chłopców. W przypadku
toniowej, pijących alkohol, upijających się i uży-
wszystkich wskax
ników dynamika ich zmian z wie-
wających marihuany lub haszyszu, innych nar-
kiem była większa u dziewcząt, co powodowało stop-
kotyków oraz leków uspokajających i nasennych
niowe zmniejszanie się różnic zależnych od płci. Ta
bez przepisu lekarza. Autor tego badania J. Siero-
tendencja do większego  przyrostu lub mniejszego
sławski zastrzega jednak, że badania w 2003 r.
spadku zachowań problemowych u dziewcząt ( do-
wykonano w klasach III na wiosnę, w 2005 r. na
ganiania chłopców) była widoczna w badaniach
jesieni  badani byli więc o kilka miesięcy młodsi,
HBSC w latach wczeS
niejszych i nadal się utrzymuje.
co mogło wpłynąć na zaniżenie wyników [5];
Na istnienie podobnego zjawiska wskazują wyniki
Woynarowska B, Mazur J. Zmiany w używaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież w wieku 11-15 lat ... 435
badań ESPAD [5] oraz badań mokotowskich [9]. W wszechnieniu używania substancji psychoaktyw-
tych ostatnich badaniach stwierdzono, że w 2004 r. nych przez młodzież mieszkającą w mieS
cie i na wsi.
dziewczęta zamieszkujące w dużym mieS
cie  wyprze- Dotyczyć to będzie zwłaszcza dziewcząt, u których
dziły chłopców we wszystkich wskax
nikach palenia w prezentowanych badaniach zwiększył się odsetek
oraz w piciu alkoholu w ostatnich 30 dniach. Podob- 15-latek mieszkających na wsi regularnie palących,
ne zjawisko wystąpiło już znacznie wczeS
niej w wie- często upijających się i używających marihuany lub
lu krajach Europy zachodniej i północnej [14] i dziew- haszyszu. Należy zaznaczyć, że w krajach rozwinię-
częta w Polsce  podążają podobną drogą. Jest to efekt tych od dawna nie analizuje się zachowań zdrowot-
wielu przemian społecznych i obyczajowych we wspó- nych ze względu na miejsce zamieszkania i w bada-
łczesnym S
wiecie. Fakt ten należy wziąć pod uwagę w niach HBSC taka zmienna nie jest uwzględniana
programach profilaktycznych adresowanych do w kwestionariuszu międzynarodowym.
dziewcząt.
Wnioski
Podobne, jak opisane wyżej, zmniejszanie się róż-
1. W latach 2002-2006 nastąpiły w Polsce korzyst-
nic zależnych od płci w paleniu tytoniu i używaniu
alkoholu stwierdza się u osób dorosłych. Wyniki Dia- ne zmiany w rozpowszechnieniu używania sub-
stancji psychoaktywnych wS
ród dorastającej
gnozy społecznej 2007 [15] wskazują, że w latach
młodzieży  zahamowanie trendu wzrostowego
2003-2007: odsetek palących papierosy zmniejszył się
występującego w latach 90. XX wieku. Istnieje
u mężczyzn (z 41,3% do 38,6%), a kobiet pozostał na
potrzeba kontynuowania działań profilaktycz-
tym poziomie (22,9% i 23,2%); odsetek nadużywają-
nych, monitorowania sytuacji w tym zakresie
cych alkoholu wzrósł u mężczyzn (z 8,3% do 10,6%)
oraz podjęcia próby ustalenia jakie czynniki spo-
w mniejszym stopniu niż u kobiet (z 1,0% do 1,8%).
wodowały te korzystne zmiany.
Zmniejszanie się dystansu między mężczyznami a ko-
2. Dorastające dziewczęta stanowią grupę zwięk-
bietami w paleniu papierosów, nadużywaniu alkoho-
szonego ryzyka używania substancji psychoak-
lu i zażywaniu narkotyków dotyczy przede wszyst-
kim grupy wieku 16-18 lat. Zjawisko to, zaobserwo- tywnych i w najbliższych latach różnice zależne
od płci będą się zacierać. Zahamowanie tego nie-
wane w 2005 r., okreS
lił J. Czapiński jako  efekt poko-
korzystnego trendu, zwłaszcza z punktu widze-
lenia T (od transformacji; dotyczyło urodzonych po
nia zdrowia prokreacyjnego dziewcząt, jest wy-
1989 r.) lub  żeńskim tsunami . Uważa, że może być
zwaniem dla osób planujących i realizujących
to  w jakiejS
mierze efekt wykraczających poza Pol-
skę trendów kulturowych, związanych m. in. z re- programy profilaktyczne.
3. W najbliższych latach można oczekiwać dalsze-
wizją podziału ról społecznych i ewolucją społecz-
go zmniejszania się różnic w rozpowszechnie-
nych oczekiwań wobec kobiet (s. 206).
niu używania substancji psychoaktywnych
Wydaje się także, że w najbliższych latach moż-
przez młodzież (zwłaszcza dziewczęta) miesz-
na oczekiwać wyrównywania się różnic w rozpo-
kającą w mieS
cie i na wsi.
PiS
miennictwo / References
1. Mazur J, Woynarowska B. Współwystępowanie palenia 6. Okulicz-Kozaryn K, Borucka A. Picie alkoholu z moko-
tytoniu i picia alkoholu w zespole zachowań ryzykownych towskich szkół S
rednich w latach 1984-2000. Alkoholizm
u młodzieży szkolnej. Tendencje zmian w latach 1990- Narkomania 2001; 14(2): 245-259.
2002. Alkoholizm Narkomania 2004; 18(1-2): 29-43.
7. Ostaszewski K. Trendy w używaniu przez młodzież sub-
2. Ostaszewski K. Zapobieganie używaniu substancji psycho- stancji psychoaktywnych. Badania mokotowskie  konty-
aktywnych [w:] Woynarowska B (red): Edukacja zdro- nuacja. Alkoholizm Narkomania 2001; 14(3): 387-406.
wotna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007: 483-517.
8. Ostaszewski K. Trendy w paleniu papierosów przez 15-
3. Woynarowska B. Zachowania problemowe młodzieży letnia młodzież. Badania mokotowskie 1984-2000. Med.
w wieku 11-15 lat w Polsce w 2002 roku i ich zmiany Wieku Rozwoj 2003; 8(1), 105-120.
w latach 1990-2002 [w:] Prajsner M (red): Młodzież
9. Ostaszewski K, Bobrowski K, Borucka A i wsp. Raport tech-
z grup ryzyka. Perspektywy profilaktyki. Państwowa Agen-
niczny z realizacji projektu badawczego p.n.  Monitoro-
cja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa
wanie trendów używania substancji psychoaktywnych oraz
2003: 31-37.
wskax
ników innych wybranych aspektów zdrowia psychicz-
4. Sierosławski J, Zieliński A. Narkotyki a młodzież. Serwis nego u młodzieży szkolnej Instytut Psychiatrii i Neurolo-
Informacyjny Narkomania 2000; 12/13: 26-46. gii, Warszawa 2005.
5. Sierosławski J. Używanie alkoholu i narkotyków przez 10. ***Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Spor-
młodzież szkolną. Raport ogólnopolskich badań ankieto- tu z dnia 31 stycznia 2002 r. zmieniające rozporządzenie
wych zrealizowanych w 2005 roku. Instytut Psychiatrii w sprawie ramowych statutów przedszkola oraz szkoły
i Neurologii, Warszawa 2005: www.kbpn.gov.pl/zakład- publicznej (Dz. U. 2002, Nr 10, poz. 90).
ka Epidemiologia narkomanii
436 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436
11. Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne, zdro- 13. Ostaszewski K. Młodzież a substancje psychoaktywne. Re-
wie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002 medium 2007; 2/3: 1-3.
roku. Raport techniczny z badań. Katedra Biomedycznych
14. Woynarowska B, Mazur J, Kołoło H, Małkowska A. Zdro-
Podstaw Rozwoju i Wychowania Wydział Pedagogiczny
wie, zachowania zdrowotne i S
rodowisko społeczne mło-
Uniwersytetu Warszawskiego, Zakład Epidemiologii In-
dzieży w krajach Unii Europejskiej. Katedra Biomedycz-
stytutu Matki i Dziecka, Warszawa 2002.
nych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydział Pedago-
12. Mazur J, Woynarowska B, Kołoło H. Zdrowie subiektyw- giczny Uniwersytetu Warszawskiego, Zakład Epidemio-
ne, styl życia i S
rodowisko psychospołeczne młodzieży logii Instytutu Matki i Dziecka, Warszawa 2005.
szkolnej w Polsce. Raport techniczny z badań HBSC 2006.
15. Czapiński J. Cechy osobowoS
ci i styl życia [w:] Czapiński J,
Instytut Matki i Dziecka Zakład Epidemiologii, Warszawa
Panek T (red): Diagnoza Społeczna 2007. Warunki i ja-
2007.
koS
ć życia Polaków. Raport. Rada Monitoringu Społeczne-
go, Warszawa 10.09.2007: 186-218.