P R A C A P R Z E G L 
D O W A
Józef Kocur
Zakład Psychopatologii i Psychologii Klinicznej, Uniwersytet A
ódzki w A
odzi, Zakład Rehabilitacji Psychospołecznej, Uniwersytet Medyczny w A
odzi
Wspólne czynniki ryzyka
samobójczego i uzależnień
od substancji psychoaktywnych
Common risk factors of suicide and psychoactive substance dependence
Adres do korespondencji:
Streszczenie
prof. dr hab. med. Józef Kocur
Ocena czynników ryzyka zachowań samobójczych i uzależnienia od środków psychoaktywnych wskazu-
Zakład Rehabilitacji Psychospołecznej
je, że część z nich jest identyczna lub zbliżona. W pracy przeanalizowano te podobieństwa, wskazując,
UM w A
odzi
Plac gen. J. Hallera 1, 90 647 A
odz

że niektóre cechy osobowości i związane z nimi reakcje i zachowania mogą stanowić psychobiologiczne
tel.: [phone]
podłoże zarówno dla wzrostu ryzyka zachowań samobójczych, jak i wystąpienia uzależnień od środków
e-mail: [e-mail]
psychoaktywnych.
słowa kluczowe:
słowa kluczowe:
słowa kluczowe: samobójstwo, uzależnienia, czynniki ryzyka
słowa kluczowe:
słowa kluczowe:
Abstract
An analysis of risk factors for suicidal behaviours and for psychoactive substance dependence indicates
their overlapping, i.e. some of the factors are either identical or similar. These similarities are analysed in
Suicydologia Tom 2, nr 1, 54 56 the paper. Some personality traits as well as reactions and behaviours associated with the traits may be
Copyright © 2006 Polskie
considered as a psychobiological substratum of both an increased suicidal risk and the development of
Towarzystwo Suicydologiczne
substance dependence.
ISSN 1895 3786
key words:
key words: suicide, alcohol an drug dependence, risk factors
key words:
key words:
www.suicydologia.viamedica.pl key words:
Czynniki ryzyka w samobójstwach istnieje u osób uzależnionych w okresie występowania
zaburzeń związanych z pojawieniem się zespołu absty-
Wśród licznych czynników powszechnie uznawanych za nencyjnego, zwłaszcza powikłanego zaburzeniami psy-
stanowiące zwiększone zagrożenie samobójstwem wy- chotycznymi, w zespołach depresyjnych towarzyszących
mienia się zaburzenia psychiczne i somatyczne towarzy- uzależnieniom od różnych środków psychoaktywnych,
szące nadużywaniu lub uzależnieniu od substancji psy- jako następstwo utraty kontroli nad ich przyjmowaniem,
choaktywnych [1 4]. w związku z obecnością zwiększonej tolerancji, u osób
Analiza związków między zachowaniami samobójczy- uzależnionych z tak zwaną podwójną diagnozą [1, 5].
mi a stosowaniem substancji o działaniu uzależniającym Ryzyko podejmowania prób samobójczych wzrasta wy-
wskazuje, że zależności między psychobiologicznymi raz
nie w okresie ryzykownego oraz szkodliwego stoso-
skutkami stosowania tych substancji a ryzykiem samo- wania substancji psychoaktywnych [6]. Przez używanie
bójczym są z jednej strony bardzo wyraz
ne, z drugiej ryzykowne należy rozumieć taki sposób przyjmowania
zaś bardzo złożone i trudne do jednoznacznej interpre- danej substancji, który potencjalnie naraża osobę uży-
tacji. Szczególnie duże i wyraz
ne ryzyko samobójstwa wającą na zagrożenie będące bezpośrednim lub pośred-
54
www.suicydologia.viamedica.pl
Józef Kocur, Wspólne czynniki ryzyka samobójczego i uzależnień od substancji psychoaktywnych
nim skutkiem działania tych substancji. Używanie szko- z nadużywaniem środków uzależniających. Zwłaszcza
dliwe dotyczy tych przypadków, w których dochodzi do poczucie obcości lub wyobcowania, pozostające zwykle
zaburzeń psychicznych oraz zakłóceń funkcjonowania w ścisłym związku z niezrozumieniem otoczenia, bezsil-
społecznego. nością oraz niechęcią i niewiarą w skuteczność podej-
Do najczęstszych konsekwencji zdrowotnych będących mowania jakichkolwiek działań ukierunkowanych na
następstwem ryzykownego przyjmowania substancji psy- racjonalne rozwiązywanie problemów, stanowi ważną
choaktywnych należą między innymi skutki przedawko- cechę wspólną dla potencjalnych samobójców oraz osób
wania, niekontrolowane zachowania w stanach zaburzeń nadużywających substancji psychoaktywnych.
wywołanych działaniem użytych środków, powikłania po Frustracja wynikająca głównie z braku zaspokojenia po-
dożylnym stosowaniu niesterylnych substancji, ostre lub trzeby bezpieczeństwa, zaburzony krytycyzm, nieumie-
przewlekłe stany psychotyczne, depresyjne lub dysforycz- jętność oceny swojej sytuacji, brak wsparcia w środowi-
ne. Każda z tych konsekwencji zdrowotnych, zwłaszcza sku rodzinnym, dezintegracja życia rodzinnego, konflikty
przebiegająca z objawami zaburzeń psychicznych, może z otoczeniem, nieprawidłowe więzi emocjonalne, nie-
być czynnikiem ryzyka samobójczego [5]. dojrzałość emocjonalna, nadmierna drażliwość, nadpo-
budliwość, skłonność do konfliktów, stany lękowe,
chwiejność emocjonalna, niski próg frustracji, poczucie
Podobieństwa psychobiologicznego osamotnienia i wyobcowania, niska samoocena, brak
podłoża w zachowaniach samobójczych sukcesów osobistych, poczucie bezradności, zanik ten-
i uzależnieniach dencji do racjonalizacji, poczucie winy  to najczęściej
wymieniane cechy, stany i sytuacje stwierdzane zarów-
Wydaje się, że skłonności do zachowań samobójczych no u osób używających substancji psychoaktywnych, jak
u osób zagrożonych uzależnieniem lub uzależnionych i podejmujących próby samobójcze [4, 7 9].
mają jednak również inne przyczyny i uwarunkowania Wyniki wielu badań psychologicznych wskazują jedno-
niż wynikające z następstw ryzykownego i szkodliwego znacznie, że motywy sięgania po substancje uzależnia-
sposobu przyjmowania substancji psychoaktywnych. jÄ…ce sÄ… bardzo wyraz
nie powiÄ…zane z tymi cechami i pre-
Można do nich zaliczyć przede wszystkim grupę czynni- dyspozycjami osobowościowymi, które mają wpływ na
ków psychobiologicznych związanych z cechami i struk- to, czy działanie środka psychoaktywnego zaspokaja
turą osobowości oraz funkcjonowaniem w środowisku. potrzeby i oczekiwania jednostki. Należą do nich mię-
Na uwagę zasługują dość liczne podobieństwa pewnych dzy innymi niska samoocena, brak poczucia bezpieczeń-
postaw, reakcji i zachowań zarówno u osób z tendencja- stwa, stany lękowe [10, 11].
mi do zachowań samobójczych, jak i wśród osób ze skłon- W badaniach nad osobowościowymi uwarunkowania-
nością do używania substancji psychoaktywnych. mi skłonności do nadużywania psychoaktywnych sub-
Wyniki badań psychiatrycznych i psychologicznych osób stancji uzależniających podkreśla się także rolę poczu-
uzależnionych oraz osób podejmujących próby samobój- cia własnej wartości, skuteczności i trudności w nawią-
cze dają liczne dowody na to, że dla obu tych grup cha- zywaniu kontaktów z innymi osobami  a więc tych sa-
rakterystyczne są określone cechy i typy nieprawidłowo mych czynników, na obecność których wskazuje się
ukształtowanej osobowości  najczęściej osobowość nie- w opisie profilu osobowości samobójców. Cechami
dojrzała, typu borderline, depresyjna i lękowa [2, 3, 5 8]. wspólnymi osób przyjmujących substancje psychoaktyw-
Wiele teorii psychologicznych i socjologicznych podkre- ne i podejmujących próby samobójcze (zwłaszcza wśród
śla, że właśnie niektóre cechy osobowości związane ze młodzieży i dorosłych w młodszych grupach wiekowych)
sferą poznawczą, emocjonalną i motywacyjną, wpływa- są także między innymi nieufność, unikanie rywalizacji,
jące na formę oraz jakość relacji z samym sobą i z oto- nadmierna ostrożność, niepewność, brak skuteczności
czeniem, mogą ułatwiać czy nawet predysponować do w sytuacjach zadaniowych, unikanie bezpośredniej kon-
określonych zachowań, w tym do nadużywania substan- frontacji, stany niepokoju połączone z poczuciem niż-
cji psychoaktywnych oraz do zachowań suicydalnych. szej wartości i nieadekwatności, poczucie winy, wstydu,
Negatywna samoocena, pesymistyczna antycypacja włas- osamotnienia, kryzys egzystencjalny i brak poczucia sen-
nej przyszłości, poczucie bezradności, frustracja wyni- su życia [2, 9].
kająca z niezaspokojonej potrzeby bezpieczeństwa, nie- Cekiera [7, 8], analizując motywacyjne i osobowościo-
umiejętność radzenia sobie ze stresem, nadmierna draż- we uwarunkowania samobójstw, zauważa, że istnieje
liwość i chwiejność emocjonalna, niski próg frustracji, związek między cechami osobowości a częstością prób
poczucie winy  to tylko niektóre z cech i stanów bar- samobójczych. Szczególne znaczenie ma w tym wypad-
dzo często stwierdzanych w obu grupach ryzyka. Mogą ku poziom rozwoju i integracji osobowości  im więcej
one ułatwiać i sprzyjać przyjmowaniu postaw, nastawień cech związanych z niższym poziomem rozwoju, tym
i reakcji predysponujących do nieprawidłowych zacho- większe uzależnienie od czynników zewnętrznych i tym
wań, często łączących w sobie skłonności suicydalne
częstsze kierowanie się w postępowaniu motywami ego-
55
www.suicydologia.viamedica.pl
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
istycznymi, będącymi przejawem niezaspokojonych po- nia takich zachowań u osób o określonych predyspozy-
trzeb danej jednostki. Dynamiczne zmiany w rozwoju cjach osobowościowych, a tym samym na potrzebę zwra-
czynników osobowościowych, warunkujące labilność cania szczególnej uwagi na przypadki współwystępowa-
emocjonalną, mogą się przyczyniać do powstawania sta- nia obu typów zagrożeń.
nów napięć i frustracji sprzyjających skłonnościom sa-
mobójczym.
Piśmiennictwo
Na podobne mechanizmy wskazuje siÄ™ w etiologii i pa-
togenezie uzależnień [4, 10 12].
1. Baran-Furga H., Steinbarth-Chmielewska K. Uzależnienia. Ob-
Na związki między zachowaniami samobójczymi a uży-
raz kliniczny i leczenie. PZWL, Warszawa 1999.
waniem psychoaktywnych substancji uzależniających 2. Hołyst B. Narkomania w przestępczości. PTHP, Warszawa 1983.
3. Jarosz M. Samozniszczenie: samobójstwo, alkoholizm, narko-
wskazywały już także klasyczne teorie psychologiczne,
mania. Ossolineum, Wrocław Warszawa 1980; 157 163.
w tym nurt psychoanalityczny, według którego przyjmo- 4. Marczuk P.M., Mann J.J. Suicide and substance abuse. Suicide
Psychiatr. Ann. 1988; 18: 639 645.
wanie środków uzależniających można traktować jako
5. Hnebat B., Steinbarth-Chmielewska K., Baran-Furga H. Zaburzenia
zachowanie będące nie do końca uświadomioną formą
spowodowane substancjami psychoaktywnymi. W: Bilikiewicz A.,
Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J. (red.). Psychiatria klinicz-
samozniszczenia [2].
na. Urban & Partner, Wrocław 2002: 2; 169 212.
6. Sternalski M. Samobójstwa wśród osób używających narkotyki.
W: Hołyst B., Bińczycka-Ankolcer M. (red.). Samobójstwo. PTHP,
Warszawa 2002; 222 225.
Podsumowanie
7. Cekiera C. Rozwój osoby w warunkach stresu psychologiczne-
go. W: Hołyst B. (red.). Człowiek w sytuacji trudnej. PTHP, War-
szawa 1991; 60 66.
Obecność opisanych cech i związanych z nimi zacho-
8. Cekiera C. Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw.
wań może sprzyjać zarówno pojawieniu się skłonności Suicydologia 2005; 1: 21 32.
9. Stępień E. Czynniki ryzyka kontaktów z narkotykami w okresie
samobójczych, jak i przyjmowaniu środków uzależnia-
dorastania do wczesnej dorosłości. Alkoholizm i Narkomania
jących, co tworzy mechanizm błędnego koła ze złymi
2001; 3: 407 441.
10. Juczyński Z. Narkomania. PZWL, Warszawa 2002.
prognozami rokowniczymi.
11. A
uczak J., Juczyński Z. Motywacja do zażywania środków psycho-
Ukazane niektóre podobieństwa i powiązania między
aktywnych przez dzieci i młodzież. W: Ogińska-Bulik N. (red.). Za-
chowania ryzykowne dzieci i młodzieży. WSHE, A
ódz
2006; 25 40.
podłożem, mechanizmami i uwarunkowaniami zacho-
12. Gaś Z. Profilaktyka w szkole. W: Kamińska-Buśko B. (red.). Za-
wań samobójczych oraz zachowań prowadzących do
pobieganie uzależnieniom uczniów. Centrum Pomocy Psycholo-
uzależnienia wskazują na zwiększone ryzyko wystąpie- giczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1997.
56
www.suicydologia.viamedica.pl