P R A C A O R Y G I N A L N A
Dorota Merecz1, Krzysztof Rosa2, Wojciech Sobala3
1
Zakład Psychologii Pracy, Instytut Medycyny Pracy w A
odzi,
2
Klinika Ostrych Zatruć, Instytut Medycyny Pracy w A
odzi,
3
Zakład Epidemiologii Środowiskowej, Instytut Medycyny Pracy w A
odzi
Myśli i próby samobójcze.
Modelowanie zależności
pomiędzy czynnikami ryzyka
Modelling relationships between suicidal behaviour risk factors
and suicidal attempts
Adres do korespondencji: Streszczenie
dr Dorota Merecz
Wstęp. Artykuł przedstawia modelowanie zależności pomiędzy społeczno-demograficznymi i zdrowot-
Wstęp.
Wstęp.
Wstęp.
Wstęp.
Zakład Psychologii Pracy
nymi czynnikami ryzyka występowania myśli i prób samobójczych w populacji mieszkańców regionu
Instytut Medycyny Pracy
ul. św. Teresy 8, 91 348 A
ódz
łódzkiego. Badanie zrealizowano w ramach Międzynarodowego Programu Badań nad Zachowaniami
e-mail: [e-mail]
Samobójczymi SUPRE-MISS.
tel.: [phone]
Materiał i metody.
Materiał i metody.
Materiał i metody. Badaniem kwestionariuszowym objęto reprezentatywną grupę 719 osób w wieku 15
Materiał i metody.
Materiał i metody.
e-mail: [e-mail]
 19 lat mieszkających na obszarze podlegającym Klinice Ostrych Zatruć Instytutu Medycyny Pracy
w A
odzi. Zastosowano dwa narzędzia badawcze: Ankietę Socjologiczną SUPRE-MISS i Kwestionariusz
Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-28. Do modelowania zależności pomiędzy zmiennymi wykorzystano mo-
del graficzny dla łańcuchów zmiennych.
Wyniki.
Wyniki.
Wyniki. Pozytywnie zweryfikowano 8 spośród 12 postawionych hipotez dotyczących występowania za-
Wyniki.
Wyniki.
leżności pomiędzy:1) zmiennymi niezależnymi (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, próby samobójcze
i samobójstwa dokonane w rodzinie) a zmiennymi pośredniczącymi (stan cywilny, wykształcenie, status
materialny, zawodowy, samotne zamieszkiwanie, przewlekłe choroby somatyczne i niepełnosprawność,
zaburzenia zdrowia psychicznego); 2) zmiennymi niezależnymi i pośredniczącymi a zmiennymi zależny-
mi (myśli i próby samobójcze). Ustalono, że wszystkie czynniki predykcyjne (z wyjątkiem jednego
 samotnego zamieszkiwania), wpływające na występowanie myśli samobójczych (brak lub mała aktyw-
ność religijna, utrata partnera, niski status materialny, choroby somatyczne i niepełnosprawność oraz
zaburzenia zdrowia psychicznego) pośrednio oddziałują również na podejmowanie prób samobójczych.
Oznacza to, że pierwotnym czynnikiem wpływającym na podejmowanie prób samobójczych w badanej
populacji jest obecność myśli samobójczych.
Wnioski.
Wnioski.
Wnioski. Zidentyfikowane predyktory opisywanych zachowań samobójczych są różnorodne pod wzglę-
Wnioski.
Wnioski.
dem pochodzenia i struktury oraz w większości są ze sobą wzajemnie powiązane.
słowa kluczowe:
słowa kluczowe:
słowa kluczowe: zachowania samobójcze, czynniki ryzyka, model ścieżkowy
słowa kluczowe:
słowa kluczowe:
Abstract
Introduction.
Introduction.
Introduction. The aim of the study was to explore relationships between sociodemographic and health-
Introduction.
Introduction.
Suicydologia Tom 2, nr 1, 76 87
Copyright © 2006 Polskie
related suicide risk factors on the one hand, and the presence of suicidal ideation and attempts on the
Towarzystwo Suicydologiczne
other, in the population of the A
ódz
province.
ISSN 1895 3786
www.suicydologia.viamedica.pl
76
www.suicydologia.viamedica.pl
Dorota Merecz i wsp., Myśli i próby samobójcze. Modelowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka
Material and methods.
Material and methods.
Material and methods. Participants in the cross-sectional survey study were 719 respondents aged 15 65,
Material and methods.
Material and methods.
residents of the city of A
ódz
or A
ódz
province. They were interviewed at home using the SUPRE-MISS
sociological survey and the General Health Questionnaire  GHQ-28. The graphical chain model was em-
ployed to explore relationships between antecedents, mediators, and suicidal ideation/suicide attempts.
Results.
Results.
Results. Eight out of the 12 hypothesised relationships between antecedents (sex, age, place of residence,
Results.
Results.
family history of suicide attempts/deaths), moderators (marital status, economic situation, unemployment,
living alone, chronic somatic conditions and disability, mental health), and dependent variables (suicide
ideation/attempts) were statistically confirmed. Goodness of fit of the selected model was assessed using
the likelihood ratio test comparing with the saturated model (LR = 3582.56 df = 1651949, p = 1.00).
The obtained results support the assumption about a processual character of suicidal behaviours, since
as all the risk factors (with the only exception of living alone) turned out to affect suicide attempts indirectly
through suicidal ideation.
Conclusion.
Conclusion.
Conclusion. The identified predictors of suicide behaviours are interrelated and have an either direct or
Conclusion.
Conclusion.
indirect effect on suicidal ideation and suicide attempts.
key words:
key words:
key words: suicidal behaviours, risk factors, path analysis
key words:
key words:
Wstęp przyspieszają ten proces. Coraz częściej pojawiają się
badania suicydologiczne, w których próbuje się we-
We współczesnej suicydologii dominuje pragmatyczne ryfikować interdyscyplinarne wieloczynnikowe mo-
podejście służące poszerzaniu wiedzy na temat czyn- dele zachowań samobójczych na podstawie złożo-
ników i grup ryzyka zachowań samobójczych. Wiedza nych metod analizy statystycznej, na przykład anali-
ta stanowi podstawę do opracowywania programów zy ścieżkowej [5, 6].
profilaktycznych, których zasadniczym celem jest ogra- Niniejszy artykuł, wpisując się w ten nurt badań, kon-
niczenie liczby prób samobójczych i samobójstw do- centruje się na analizie zależności pomiędzy czynni-
konanych. Uznając walory takiego podejścia za uza- kami społeczno-demograficznymi, zdrowotnymi
sadnione, na przykład z perspektywy ograniczania zja- i psychologicznymi, które mogą prowadzić do wystę-
wisk społecznie niekorzystnych, warto zwrócić uwagę powania myśli i prób samobójczych. W pracy przed-
na równoległą konieczność weryfikacji i rozwoju ist- stawiono kolejne rezultaty badań przeprowadzonych
niejących modeli teoretycznych wyjaśniających mecha- w Instytucie Medycyny Pracy (IMP) w A
odzi. Cele,
nizmy i złożone uwarunkowania prowadzące do poja- metodologię i wybrane wyniki projektu zrealizowa-
wienia się zachowań samobójczych. nego w ramach Międzynarodowego Programu Ba-
Jednym z podstawowych kierunków rozwoju suicy- dań nad Zachowaniami Samobójczymi SUPRE
dologii jako samodzielnej dziedziny wiedzy jest pró-  MISS1 przedstawiono dokładniej w pierwszym nu-
ba opracowania możliwie uniwersalnej teorii wyja- merze  Suicydologii [7].
śniającej powstawanie zachowań samobójczych,
uwzględniającej złożoność relacji pomiędzy ich uwa-
runkowaniami społeczno-kulturowymi, psycholo- Materiał i metody
gicznymi, biologicznymi, zdrowotnymi i ekonomicz-
nymi, a także systematyczna, empiryczna weryfika- Podstawowymi celami badań, wspólnymi dla narodowych
cja zakładanych związków i zależności. Jest to zada- projektów SUPRE-MISS, były: 1) oszacowanie skali
nie trudne, wymagające integracji dotychczasowych i stworzenie charakterystyki zachowań samobójczych (my-
doświadczeń zdobywanych na gruncie różnych dys- śli i prób samobójczych, samobójstw dokonanych) w ba-
cyplin naukowych. Takie próby były i są podejmo- danych populacjach; 2) identyfikacja czynników wpływa-
wane, poczÄ…wszy od lat 70. XX wieku [1 4], i wszyst- jÄ…cych na ich powstawanie; 3) analiza wzajemnych zwiÄ…z-
kie opierają się na zasadniczym założeniu o współ- ków pomiędzy potencjalnymi czynnikami ryzyka, np. ce-
występowaniu i interaktywnym charakterze czynni- chami społeczno-demograficznymi (płeć, wiek, stan cy-
ków prowadzących do zachowań samobójczych. Roz- wilny, wykształcenie, miejsce zamieszkania, aktywność
wój oraz wzrost popularności metod statystycznych religijna, sytuacja ekonomiczna, rodzinna, status zawo-
pozwalajÄ…cych na identyfikowanie i analizÄ™ coraz dowy), stanem zdrowia (somatycznym, psychicznym), za-
bardziej złożonych zależności w zasadniczy sposób chowaniami samobójczymi w rodzinie a występowaniem
1
Badanie zrealizowano w ramach tematu badawczego IMP.13.1  Identyfikacja czynników ryzyka zachowań samobójczych jako podstawa do tworze-
nia programów profilaktycznych sfinansowanego z działalności statutowej Instytutu Medycyny Pracy w A
odzi. Komisja Bioetyczna działająca przy
Instytucie Medycyny Pracy w A
odzi w dniu 11.02.2003 roku wyraziła zgodę na realizację badania ankietowego.
77
www.suicydologia.viamedica.pl
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
zachowań samobójczych u respondentów. Badanie myślami i próbami samobójczymi, zostały celowo po-
w polskiej wersji projektu SUPRE-MISS dotyczyło tylko minięte.
2 kategorii wyżej wymienionych zachowań, tj. myśli i prób
samobójczych. Model analizy statystycznej
Przyjęto następujące definicje podstawowych pojęć:
Myśli samobójcze  wstępny etap rozwoju skłonności Podstawowym celem analizy statystycznej wyników było
samobójczych, fantazje, przemyślenia, życzenia dotyczą- modelowanie zależności pomiędzy analizowanymi zmien-
ce samobójstwa (np. wyobrażenia bycia martwym, wy- nymi a występowaniem zachowań samobójczych w po-
obrażenia podniesienia na siebie ręki), planowanie za- staci myśli i prób samobójczych. Dane analizowano za
machu, wybór miejsca, czasu, sposobu popełnienia samo- pomocą modelu ścieżkowego, w którym badane cechy
bójstwa. można uporządkować w taki sposób, że niektóre z nich
Samobójstwo usiłowane, próba samobójcza   akt nie- są skutkami innych. Model teoretyczny uwarunkowań
powodujący śmierci, dobrowolnie podjęty i wykonany przez zachowań samobójczych zgodnie z założeniem o wielo-
daną osobę, doprowadzający do samouszkodzenia lub wymiarowości czynników prowadzących do tego typu za-
mogący do niego doprowadzić bez udziału innych [8]. chowań uwzględniał ich psychospołeczne i zdrowotne
podłoże. Ze względu na wykorzystanie metodologii SU-
Grupa badana, realizacja badań PRE-MISS, dzięki której można dokonywać porównań
międzykulturowych, i ekonomikę badania (konieczność
Badaniem objęto reprezentatywną pod względem wie- ograniczenia liczby stosowanych metod badawczych) nie
ku, płci i miejsca zamieszkania grupę 719 osób w wieku uwzględniono w modelu takich aspektów zachowań sa-
15 65 lat mieszkających na obszarze działania Kliniki mobójczych, jak: cechy osobowości, poczucie osamotnie-
Ostrych Zatruć IMP (A
ódz
i województwo łódzkie). nia [12], utrata nadziei, wydarzenia życiowe [13], czynni-
Badanie zrealizowano w okresie od 1.07.2002 r. do ki biologiczne [14 17] i wiele innych. Tworzenie modelu
31.10.2003 r. Odsetek zwróconych kwestionariuszy wy- teoretycznego rozpoczęto od typowania potencjalnych
niósł 82%. Spośród otrzymanych 719 kompletów kwe- czynników ryzyka zachowań samobójczych, które wyła-
stionariuszy, po weryfikacji poprawności ich wypełnie- niano na podstawie danych zawartych w literaturze su-
nia, do ostatecznej analizy zakwalifikowano 683 prawi- icydologicznej [18 21] oraz wieloletnich doświadczeń
dłowo wypełnione komplety. i obserwacji z pracy z osobami po próbach samobójczych.
Uwzględniono również te czynniki, które w badanej przez
Metody badawcze autorów niniejszej pracy zbiorowości istotnie różnicowa-
ły osoby z zachowaniami samobójczymi od osób, które
Realizując tę część projektu, zastosowano dwa narzę- nigdy ich nie przejawiały.
dzia badawcze: Ankietę Socjologiczną SUPRE-MISS [9] Ponieważ większość opisywanych zmiennych to cechy
i Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-28 o rozkładach dyskretnych, do analizy danych wykorzysta-
Davida Goldberga [10]. Ankieta jest podstawowym na- no model dla danych dyskretnych, a zmienne ciągłe po-
rzędziem zbierania danych opracowanym dla projek- dzielono na kategorie. Do modelowania zależności zasto-
tu SUPRE-MISS, który zawiera 66 pytań (otwartych sowano model graficzny dla łańcuchów zmiennych (gra-
i zamkniętych) i składa się z 5 sekcji: 1) dane społecz- phical chain model), ponieważ pozwala on na wprowadze-
no-demograficzne, 2) charakterystyka zachowań samo- nie informacji o uporządkowaniu poszczególnych zmien-
bójczych, 3) zdrowie psychiczne i somatyczne, korzy- nych [22]. W modelu takim określa się bloki zmiennych
stanie z opieki medycznej, 4) uzależnienia od substan- oraz podaje ich uporządkowanie. Szczególnym przypad-
cji psychoaktywnych, 5) percepcja problemów społecz- kiem tego modelu jest regresja wielu zmiennych, ponie-
ności lokalnej. waż jest to model, w którym zmienne są podzielone jedy-
Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-28 Da- nie na 2 bloki: zmienną zależną oraz zmienne niezależne.
vida Goldberga został opracowany do badania prze- Dla celów testowania poszczególnych zależności w mo-
siewowego zdrowia psychicznego jako narzędzie umoż- delu przyjęto poziom istotności równy 0,1. Powyższy
liwiające szybkie wykrywanie zaburzeń psychicznych model dopasowano oraz testowano za pomocą progra-
wśród pacjentów podstawowej opieki medycznej [11]. mu MIM [23].
W skład kwestionariusza wchodzą 4 skale: skala A:
symptomy somatyczne, skala B: niepokój i bezsenność, Hipotezy badawcze
skala C: zakłócenia w funkcjonowaniu, skala D: symp-
tomy depresji. W przedstawionych poniżej analizach Wytypowane czynniki ryzyka zakwalifikowano do 2 ka-
wykorzystano wyłącznie wyniki uzyskane w skalach A, tegorii: 1) zmienne niezależne (płeć, wiek, miejsce za-
B i C. Rezultaty uzyskane w skali D ze względu na mieszkania, próby samobójcze i samobójstwa dokona-
wspólne z
ródło wariancji ze zmiennymi zależnymi, czyli ne w rodzinie), 2) zmienne pośredniczące (stan cywil-
78
www.suicydologia.viamedica.pl
Dorota Merecz i wsp., Myśli i próby samobójcze. Modelowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka
Rycina 1. Zweryfikowany model związków między czynnikami ryzyka a podjęciem próby samobójczej
Figure 1. The verified model of relationships between risk factors and attempted suicide
ny, wykształcenie, status materialny, zawodowy, miesz- nego procesu, w którym można wyróżnić poszczególne
kanie  w pojedynkę , przewlekłe choroby somatyczne etapy, na przykład wyobrażenia na temat własnej śmier-
i niepełnosprawność, zaburzenia zdrowia psychicznego, ci, wyobrażenia zadania sobie bólu fizycznego, sprecy-
uczestnictwo w praktykach religijnych). zowane myśli samobójcze w postaci planów samobój-
Zmiennymi zależnymi w tworzonym modelu (ryc. 1) były czych, podjęcie próby samobójczej i popełnienie samo-
myśli i próby samobójcze. Zdecydowano się na stwo- bójstwa. Przyjęcie takiego założenia implikuje tezę, w
rzenie jednego modelu teoretycznego uwzględniające- myśl której czynniki ryzyka powstawania myśli samo-
go zarówno myśli, jak i próby samobójcze, ponieważ bójczych są zarazem czynnikami ryzyka wystąpienia prób
przyjęto założenie o procesualnym charakterze kształ- samobójczych.
towania się i rozwoju zachowania suicydalnego [24, 25]. Przyjęto, że istnieją następujące zależności pomiędzy
Zakłada się w nim, że geneza zachowania samobójcze- zmiennymi niezależnymi a zmiennymi pośredniczący-
go na poziomie jednostkowym ma charakter dynamicz- mi oraz w obrębie zmiennych pośredniczących:
79
www.suicydologia.viamedica.pl
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
1. Miejsce zamieszkania i wiek respondentów wiążą się leżność tę udokumentowano w licznych badaniach.
z poziomem wykształcenia. Osoby zamieszkujące na Przewlekłe choroby somatyczne w wielu przypad-
wsi lub w małych miastach zwykle mają mniejsze kach odpowiadają za znaczące pogorszenie samo-
szanse na zdobycie wyższego wykształcenia; tenden- poczucia psychicznego [28]. Podobne związki odno-
cja ta jest wyrażona stosunkowo niewielkim odset- towuje się pomiędzy traumatycznymi wydarzeniami
kiem osób pochodzących ze środowisk wiejskich życiowymi, takimi jak: samobójstwo czy próba sa-
wśród studentów i absolwentów szkół wyższych. mobójcza kogoś bliskiego [29], a stanem psychicz-
Autorzy zakładają również istnienie krzywoliniowej nym osób z najbliższego otoczenia samobójcy lub
zależności pomiędzy wiekiem a poziomem wykształ- niedoszłego samobójcy. Autorzy zakładają również
cenia wśród mieszkańców Polski. Osoby starsze, czyli istnienie bezpośredniego związku pomiędzy płcią
po 50 roku życia, ogólnie charakteryzują się niższym badanych a ich deklaracjami dotyczącymi stanu zdro-
poziomem wykształcenia niż współcześni 20 30-lat- wia psychicznego. W wielu badaniach, szczególnie
kowie. Ponieważ w badaniu uwzględniono młodzież europejskich, u kobiet obserwuje się większą skłon-
od 15 roku życia, to oczywiste jest, że ich poziom ność do wyrażania skarg [30]. Dane z badań epide-
wykształcenia jest niższy niż przeciętny poziom wy- miologicznych wskazują także, że kobiety częściej niż
kształcenia u osób 20 30-letnich. mężczyz
ni cierpiÄ… na zaburzenia nastroju i zaburze-
2. Występowanie chorób somatycznych pozostaje nia lękowe [31, 32]. Ponadto autorzy zakładają ist-
w związku z miejscem zamieszkania, wiekiem, płcią nienie związków pomiędzy wiekiem a stanem zdro-
i wykształceniem badanych. Autorzy zakładają, że wia psychicznego badanych. Po pierwsze, wiek od-
oprócz biologicznych uwarunkowań chorób soma- działuje na stan zdrowia psychicznego pośrednio po-
tycznych, które nie są przedmiotem badania, ważną przez stan zdrowia somatycznego i naturalne me-
rolę mogą odgrywać także tak zwane zachowania chanizmy starzenia się (utrata sprawności, ograni-
zdrowotne, których istotą jest dbałość o własne zdro- czenie aktywności i uczestnictwa w wielu sferach
wie. W wielu badaniach epidemiologicznych doty- życia). Po drugie, wraz z wiekiem rośnie też ryzyko
czących powstawania i rozwoju różnych chorób wy- wdowieństwa. Starzenie się i utrata bliskich mogą
kazano znaczenie behawioralnych uwarunkowań więc się odzwierciedlać w pogorszeniu stanu zdro-
zdrowia. Zachowania zdrowotne zależą od pewnych wia psychicznego.
parametrów społeczno-demograficznych. Ogólnie, 4. Kontakt z lekami uspokajającymi, nasennymi, ewen-
ludzie o wyższym poziomie wykształcenia, wyższym tualnie z kokainą wiąże się z występowaniem zabu-
statusie społecznym charakteryzują się wyższym po- rzeń zdrowia psychicznego i somatycznego, a także
ziomem wrażliwości na pojawiające się zakłócenia z bezrobociem i statusem materialnym. Dostępność
w stanie zdrowia i częściej na nie reagują, korzysta- tych środków w związku z leczonymi dolegliwościa-
jąc z porad specjalistów i wprowadzając korzystne mi somatycznymi lub zaburzeniami zdrowia psy-
dla zdrowia zmiany w stylu życia. Należy przy tym chicznego zwiększa ryzyko wykorzystania ich do za-
podkreślić, że omawiane tendencje są wyraz
niejsze machu samobójczego w sytuacjach kryzysowych [33].
u kobiet niż u mężczyzn [26, 27]. Autorzy zakładają, Podobną zależność można obserwować w przypad-
że płeć i poziom wykształcenia pośrednio, poprzez ku bezrobocia, które może być z
ródłem silnego stre-
swoje związki z zachowaniami zdrowotnymi, mogą su, a w konsekwencji zaburzeń stanu zdrowia psy-
się wiązać z występowaniem chorób somatycznych, chicznego [34]. Psychologiczne konsekwencje bez-
a także że osoby starsze w związku z postępującymi robocia wynikające często z utraty poczucia własnej
procesami biologicznego starzenia się częściej do- wartości, sensu życia i beznadziei mogą prowadzić
świadczają zaburzeń w stanie zdrowia somatyczne- do przedawkowania leków oddziałujących na ośrod-
go niż osoby młodsze. Z kolei, miejsce zamieszka- kowy układ nerwowy, również z intencją samobójczą
nia (wieś/miasto) może decydować o poziomie do- [35]. Związki statusu materialnego z zażywaniem
stępności do usług medycznych i profilaktyki zdro- leków oddziałujących na ośrodkowy układ nerwowy
wotnej, a także determinować rodzaj i zakres nara- i narkotyków są niejednoznaczne. Z jednej strony,
żeń środowiskowych na czynniki szkodliwe dla zdro- zasobność portfela gwarantuje dostępność do tych
wia i w ten sposób wpływać na stan zdrowia soma- środków, szczególnie narkotyków, z drugiej, biedę
tycznego badanych. i brak perspektyw życiowych uznaje się za czynniki
3. Czynnikami wpływającymi na zaburzenia stanu zdro- sprzyjające uzależnianiu się od substancji psychoak-
wia psychicznego są: przewlekłe choroby somatycz- tywnych.
ne, płeć, wiek, przypadki prób samobójczych i sa- 5. Poziom uczestnictwa w praktykach religijnych zale-
mobójstw w rodzinie. ży od wieku, miejsca zamieszkania i wykształcenia.
Istnieje związek pomiędzy stanem zdrowia psychicz- Dane z badań socjologicznych przeprowadzonych na
nego a występowaniem chorób somatycznych. Za- terenie Polski wskazują, że poziom religijności mie-
80
www.suicydologia.viamedica.pl
Dorota Merecz i wsp., Myśli i próby samobójcze. Modelowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka
rzony uczestnictwem w praktykach religijnych wzra- 8. Samotne zamieszkiwanie jest zwiÄ…zane z utratÄ… part-
sta z wiekiem. Ponadto jest on istotnie wyższy wśród nera życiowego.
mieszkańców wsi i małych miast niż w populacjach Wśród przyczyn samotnego zamieszkiwania, w kon-
wielkomiejskich. Zaobserwowano też zmniejszenie tekście opisywanych zachowań, szczególnie istotny
poziomu aktywności religijnej Polaków wraz ze wzro- wydaje się fakt utraty partnera życiowego, który
stem ich wykształcenia [36, 37]. zmienia sytuację psychologiczną, społeczną i ekono-
6. Na status materialny wpływają: brak lub utrata part- miczną danej osoby, powodując brak zaspokojenia
nera życiowego, pozostawanie bez pracy, poziom wy- wielu istotnych potrzeb. Dlatego też zdecydowano
kształcenia, choroby somatyczne, zaburzenia stanu się na uwzględnienie w modelu tej szczególnej za-
zdrowia psychicznego. Ponieważ czynnikiem ryzyka leżności.
wystąpienia zachowań samobójczych jest niski sta- Przyjęto istnienie hipotetycznych zależności pomiędzy
tus materialny, w badaniu uwzględniono również zmiennymi niezależnymi i pośredniczącymi a zmienny-
warunkujące go czynniki. Autorzy zakładają, że obec- mi zależnymi, czyli myślami i próbami samobójczymi.
ność przewlekłych chorób somatycznych i zaburzeń Przedstawiono je poniżej:
zdrowia psychicznego prowadzi do pogorszenia sta- 1. Istnieją bezpośrednie związki pomiędzy płcią a my-
tusu materialnego na skutek ograniczeń w możliwo- ślami samobójczymi.
ściach świadczenia pracy i dodatkowych wydatków Płeć jest jednym z najistotniejszych czynników de-
związanych z leczeniem. Oczywisty też jest bezpo- mograficznych, które w bezpośredni sposób różni-
średni związek statusu materialnego z bezrobociem cują zbiorowości osób z zachowaniami samobójczy-
i wykształceniem [38]. Dodatkowym czynnikiem od- mi. Dane epidemiologiczne oraz badania suicydo-
powiedzialnym za pogorszenie statusu materialne- logiczne wykazują, że kobiety podejmują próby sa-
go może być utrata partnera życiowego wiążąca się mobójcze statystycznie częściej niż mężczyz
ni, któ-
niejednokrotnie z ograniczeniem dochodów rodzi- rzy częściej giną śmiercią samobójczą [8, 42]. Prze-
ny lub wręcz utratą z
ródła utrzymania, jak to się dzie- konujące argumenty wyjaśniające tę prawidłowość
je w przypadku kobiet  gospodyń domowych. przytacza Stack [43]. W odniesieniu do obecności
7. Na bezrobocie wpływają wiek, występowanie cho- myśli samobójczych wśród suicydologów można spo-
rób somatycznych i zaburzeń zdrowia psychiczne- tkać rozbieżne stanowiska. Niektóre z badań poka-
go, miejsce zamieszkania oraz wykształcenie. Bez- zują, że ten rodzaj zachowań częściej dotyczy kobiet
robocie zagraża szczególnie osobom należącym do [44 46], co może się wiązać z częstszymi w tej gru-
2 kategorii wiekowych: młodym poszukującym swo- pie zaburzeniami nastroju i zaburzeniami lękowy-
jej pierwszej pracy oraz osobom starszym, około mi, w przebiegu których pojawiają się myśli samo-
50 roku życia. W przypadku tej grupy podstawo- bójcze. Jednak w innych badaniach zależność pomię-
wym problemem stają się ograniczone możliwości dzy płcią a występowaniem myśli samobójczych nie
ponownego zatrudnienia i brak bezpieczeństwa została statystycznie potwierdzona [47 49].
socjalnego wynikający z braku możliwości uzyska- 2. Pojawianie się myśli samobójczych i podejmowa-
nia świadczeń przedemerytalnych, ograniczenia nie prób samobójczych bezpośrednio wiąże się z wy-
w pobieraniu świadczeń dla bezrobotnych. Wśród stępowaniem takich zachowań wśród członków ro-
przyczyn bezrobocia wymienia się wiele czynników, dziny.
m.in. stan zdrowia fizycznego i psychicznego. Doświadczenie samobójczej śmierci lub próby sa-
A
atwiej tracą pracę osoby z różnego rodzaju pro- mobójczej jest zdarzeniem traumatycznym nega-
blemami zdrowotnymi o charakterze przewlekłym. tywnie oddziałującym na zachowanie i stan psy-
W zasadzie można mówić o swoistym sprzężeniu chiczny osób z bliskiego i dalszego otoczenia sa-
zwrotnym  z jednej strony choroby somatyczne mobójcy bądz
też niedoszłego samobójcy [50].
i zaburzenia zdrowia psychicznego mogą się przy- U osób, które doświadczyły samobójczej śmierci
czynić do utraty pracy, z drugiej strony bezrobocie kogoś bliskiego (suicide surivors, suicide victims),
może pogarszać istniejące już zaburzenia w stanie pojawia się specyficzny zespół zachowań, stanów
zdrowia lub być czynnikiem wyzwalającym proces emocjonalnych i przemyśleń, określany jako  syn-
chorobowy poprzez mechanizmy stresu [39 41]. drom tych, którzy pozostają . Składają się na nie-
Polskie statystyki wskazują na związki pomiędzy go: szok, niewiara w prawdziwość informacji
miejscem zamieszkania, wykształceniem a bezro- o śmierci, zaprzeczenie, szukanie przyczyn, poczu-
bociem. Na ich podstawie można założyć, że bez- cie wstydu, winy i odpowiedzialności, obwinianie
robocie dotyka w większym stopniu ludzi z małych innych za to, co się stało, złość, poczucie odrzuce-
miejscowości niż mieszkańców dużych i średnich nia, wzrost ryzyka wystąpienia zaburzeń i chorób
miast oraz osoby o niższych kwalifikacjach zawo- psychicznych [51]. Jedną z cech opisywanego syn-
dowych. dromu jest podwyższone ryzyko pojawienia się my-
81
www.suicydologia.viamedica.pl
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
śli samobójczych, podjęcia próby samobójczej i po- giczne prowadzone również w Polsce dowodzą, że częś-
pełnienia samobójstwa. Prawdopodobieństwo wy- ciej samobójstwa popełniają osoby rozwiedzione
stąpienia takich zachowań istnieje zarówno wśród i owdowiałe niż ci, którzy żyją w stałych związkach [8, 42].
osób młodych, jak i dorosłych. Ustalono na przy- Według badań realizowanych przez Światową Organi-
kład, że ryzyko próby samobójczej u dorastającej zację Zdrowia (WHO, World Health Organization) pra-
młodzieży jest 7-krotnie wyższe, gdy matka próbo- widłowość ta potwierdza się też w odniesieniu do prób
wała popełnić samobójstwo [4, 52]. Wydaje się, że samobójczych [56, 57] i myśli samobójczych [20, 44].
pewną rolę może tutaj odgrywać przekazywanie Autorzy zakładają również, że z występowaniem myśli
negatywnych wzorów radzenia sobie z sytuacjami samobójczych wiąże się niski status materialny. Czyn-
kryzysowymi. W innych badaniach wśród niedo- nik ten interpretują jako stan zasobów finansowych czło-
szłych samobójców odnotowano różny odsetek wieka/jego rodziny niepozwalający na zaspokojenie pod-
osób, które doświadczyły samobójczych zachowań stawowych potrzeb życiowych (lub istotnie utrudniają-
swoich bliskich. Na przykład w badaniu przepro- cych ich realizację). W suicydologii zmienną tę traktuje
wadzonym w Krakowie wśród osób po podjętej się jako jeden z najważniejszych społecznych czynników
pierwszej próbie samobójczej 10,4% deklarowało ryzyka występowania wszystkich kategorii zachowań
śmierć samobójczą kogoś bliskiego, w grupie  re- samobójczych. Z praktyki klinicznej i terapeutycznej
cydywistów odsetek ten wzrósł do 26,8% [53]. Z autorów badania wynika, że brak środków na utrzy-
kolei w badaniach przeprowadzonych w Słowenii manie stanowi często deklarowaną przyczynę poja-
przypadki prób samobójczych stwierdzono wśród wiania się myśli samobójczych i podejmowania prób
bliskich 13,3% niedoszłych samobójców [54]. samobójczych.
3. Pojawienie się myśli samobójczych w sposób pośred- Kolejnym czynnikiem uwzględnianym w modelu jest
ni zależy od następujących czynników: braku aktyw- bezrobocie. Istnieje wiele badań, które dowodzą, że
ności lub niskiego poziomu uczestnictwa w prakty- bezrobocie wpływa na zachowania samobójcze i stano-
kach religijnych, utraty partnera życiowego, niskie- wi istotny czynnik ryzyka. Na przykład Platt [58] potwier-
go statusu materialnego, bezrobocia, występowania dza, że odsetek bezrobotnych wśród niedoszłych samo-
chorób somatycznych i zaburzeń zdrowia psychicz- bójców jest większy niż w populacji ogólnej, a próby sa-
nego. mobójcze są częstsze wśród osób pozostających bez pra-
Brak bÄ…dz
mała aktywność religijna stanowi jeden z istot- cy niż tych, którzy mają zatrudnienie. Analiza innych
nych społecznych czynników ryzyka w etiologii zacho- autorów [59] dowodzi, że ryzyko podjęcia próby samo-
wań samobójczych [44, 55]. Badania suicydologiczne bójczej u bezrobotnych kobiet wzrasta o 42% w okresie
weryfikujące ten aspekt teorii Durkheima dowodzą, że 2 lat od utraty pracy. W badaniach przeprowadzonych
religijność jest czynnikiem chroniącym przed samobój- w Belgii obliczono iloraz ryzyka podjęcia próby samo-
czością [4]. Istotnym aspektem wiary jest wspólne uczest- bójczej dla osób pozostających bez pracy  dla męż-
nictwo w obrzędach i praktykach religijnych, udział czyzn w wieku 35 49 lat wynosił on 11,7, a dla kobiet 8,1
w życiu wspólnoty religijnej. Prowadzi to do zaspokoje- [60].
nia różnych potrzeb, m.in. poczucia przynależności do W odniesieniu do myśli samobójczych potwierdzają to
grupy, wspólnoty, poczucia bezpieczeństwa, możliwo- na przykład badania Neelemana [55]. Utrata pracy pro-
ści uzyskania wsparcia, pomocy, redukuje także poczu- wadzi do negatywnych skutków psychologicznych (m.in.
cie samotności. Można przypuszczać, że siła przekonań poczucia zbędności, bezużyteczności, frustracji, zaniżo-
religijnych nie jest wystarczającym czynnikiem ochron- nej samooceny, zmniejszenia odporności na stres), spo-
nym, jeżeli nie towarzyszy jej aktywny udział w obrzę- łecznych (m.in. osłabienia więzi społecznych, utraty,
dach religijnych. ograniczenia ról społecznych, stygmatyzacji) oraz zdro-
Utrata partnera (rozwód, śmierć, rozstanie) zmieniają- wotnych (podwyższone ryzyko zachorowania na choro-
ca w radykalny sposób sytuację psychologiczną i spo- by somatyczne i psychiczne).
łeczną człowieka może prowokować zachowania samo- Związek bezrobocia z zachowaniami samobójczymi nie
bójcze. Zostają zachwiane mechanizmy wsparcia spo- jest do końca jednoznaczny. W wielu badaniach nie zna-
łecznego, pojawiają się różne negatywne konsekwencje leziono zależności przyczynowej pomiędzy obydwoma
(np. w przypadku śmierci są to m.in. cierpienie, lęk zjawiskami [20, 61, 62]. Rozbieżności mogą być wyni-
o przyszłość, poczucie samotności, a w przypadku roz- kiem uchybień metodologicznych, takich jak na przy-
wodu/rozstania  rozgoryczenie, poczucie krzywdy, nie- kład brak grup kontrolnych lub zły ich dobór, nie-
sprawiedliwości, odrzucenia). Zazwyczaj pogarsza się uwzględnienie poziomu bezrobocia w całej populacji,
również sytuacja finansowa i mieszkaniowa. Ryzyko wy- przyjęcie nieodpowiednich wskaz
ników lub nieuwzględ-
stąpienia zachowania samobójczego wzrasta, gdy osa- nianie pozytywnych skutków utraty pracy, na przykład
motniona osoba była lub jest silnie uzależniona (emo- w przypadku pracy niesatysfakcjonującej, zagrażającej
cjonalnie, finansowo) od partnera. Badania suicydolo- czy zakłócającej relacje rodzinne [63].
82
www.suicydologia.viamedica.pl
Dorota Merecz i wsp., Myśli i próby samobójcze. Modelowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka
W modelu uwzględniono również związki pomiędzy sta- średnio wspiera teoria bodz
ca wyzwalającego, w której
nem zdrowia somatycznego i psychicznego a występo- dowodzi się, że w sytuacji pobudzenia obecność przed-
waniem myśli samobójczych. Autorzy zakładają, że za- miotów czy bodz
ców kojarzonych z agresją bądz
auto-
leżności pomiędzy stanem zdrowia a myślami samobój- agresją zwiększa prawdopodobieństwo realizacji zacho-
czymi mogą być dwojakie. Po pierwsze, obecność cho- wań agresywnych [70]. Doświadczenie zdobyte na pod-
rób przewlekłych lub niepełnosprawności oddziałuje stawie rozmów prowadzonych w Klinice Ostrych Zatruć
w sposób bezpośredni na pojawianie się myśli samobój- z osobami po próbach samobójczych pokazuje, że do
czych. Po drugie, wpływa na pogorszenie stanu zdrowia popełnienia samobójstw wykorzystywano leki, które były
psychicznego i przez ten czynnik pośrednio oddziałuje w domu, w widocznym miejscu, nieomal w zasięgu ręki.
na wystąpienie myśli samobójczych [64]. Potwierdzają Podobnie jak w przypadku występowania myśli samo-
to na przykład badania Lindena i wsp., którzy stwier- bójczych, autorzy zakładają, że niski poziom aktywno-
dzili, że gorszy stan somatyczny w istotny sposób zwięk- ści religijnej może pozostawać w związku z podejmowa-
sza ryzyko pojawienia się wyobrażeń samobójczych [20]. niem prób samobójczych. Głęboka i żywa wiara, aktyw-
Z kolei Smith i wsp. wykazali, że długotrwałe doświad- ność religijna w nurcie katolickim i jego odmianach po-
czanie bólu powoduje 2-krotnie większe prawdopodo- winna zabezpieczać przed autodestrukcją. Niski poziom
bieństwo wystąpienia myśli samobójczych w stosunku aktywności religijnej lub brak wiary nie stwarzają takich
do populacji ogólnej Stanów Zjednoczonych [65]. Na- dylematów moralnych, które pozwoliłyby definitywnie
tomiast Goodwin i wsp. [66] wykazali obecność istot- odrzucić możliwość targnięcia się na własne życie.
nych statystycznie związków pomiędzy chorobami prze-
wlekłymi (m.in. AIDS, nadciśnienie tętnicze, zawał ser-
ca, wylew, artretyzm, choroba wrzodowa, choroby płuc, Wyniki
choroby nerek, choroby autoimmunologiczne) a często-
ścią prób samobójczych w populacji ogólnej. Weryfikacja modelu teoretycznego
W wielu badaniach klinicznych i epidemiologicznych
stwierdza się, że częstość występowania zaburzeń Stosując metody statystyczne (model graficzny dla łań-
zdrowia psychicznego w populacji osób z zachowa- cuchów zmiennych), zweryfikowano wymienione zależ-
niami samobójczymi jest znacząco wyższa niż wśród ności pomiędzy czynnikami ryzyka i opracowano model
osób nieprzejawiających takich zachowań [67]. końcowy zakładanych związków przyczynowych pomię-
W większości badań stwierdza się też bardzo silny dzy czynnikami ryzyka omawianych zachowań samobój-
związek pomiędzy obecnością prób samobójczych czych. Statystyka testowa dla testu opartego na funk-
a występowaniem zaburzeń depresyjnych [68], a tak- cjach wiarygodności (LR = 3582,56 df = 1651949, p =
że zaburzeń lękowych [69]. = 1,00) wskazuje na dobre dopasowanie modelu do da-
4. Podejmowanie prób samobójczych zależy w pośredni nych empirycznych.
sposób od tych wszystkich zmiennych, które mają wpływ W modelu końcowym pozytywnie zweryfikowano
na pojawienie się myśli samobójczych. Ponadto założo- wszystkie z wyjątkiem 4 postawionych hipotez. Nie po-
no istnienie bezpośrednich związków pomiędzy uczest- twierdzono statystycznie zależności pomiędzy: 1) zaży-
nictwem w praktykach religijnych, mieszkaniem  w po- waniem leków nasennych, narkotyków a podejmowa-
jedynkę i kontaktem z lekami nasennymi, uspokajają- niem prób samobójczych; 2) zachowaniami samobójczy-
cymi i kokainą a dokonywaniem prób samobójczych. mi w rodzinie a usiłowaniami samobójczymi responden-
Autorzy zakładają, że mieszkanie  w pojedynkę przy tów; 3) zażywaniem wyżej wymienionych leków a cho-
współwystępowaniu innego czynnika (np. utraty part- robami somatycznymi; 4) niskim poziomem aktywności
nera) może bezpośrednio wpływać na podejmowanie religijnej a podejmowaniem prób samobójczych. Na
prób samobójczych. Potwierdzają to badania, m.in. Lin- prezentowanym modelu graficznym (ryc. 1) zależności
dena i wsp. [20]. Stały, bliski kontakt z drugim człowie- te zaznaczono linią przerywaną.
kiem, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych, jest z
ródłem
wsparcia chroniÄ…cym przed uczuciem beznadziei. Sama
zaś fizyczna obecność drugiej osoby ogranicza możli- Dyskusja
wość impulsywnego targnięcia się na własne życie. Za-
tem samotne zamieszkiwanie może w pewnych okolicz- Weryfikacja zależności pomiędzy zmiennymi w prezen-
nościach ułatwiać decyzję o samobójstwie i realizację towanym modelu końcowym potwierdza procesualny
aktu samobójczego. charakter powstawania zachowań samobójczych, ponie-
Ponadto autorzy zakładają, że leki, narkotyki mogą być waż większość uwzględnionych w badaniu czynników
wykorzystane jako narzędzie (metoda) samobójstwa, wiąże się z występowaniem myśli samobójczych, a za ich
a sama ich dostępność może zwiększać prawdopodo- pośrednictwem również z pojawieniem się prób samo-
bieństwo popełnienia samobójstwa. Założenie to po- bójczych. Oznacza to, że pierwotnym czynnikiem wy-
83
www.suicydologia.viamedica.pl
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
stępowania prób samobójczych w badanej populacji jest badaniu materiał empiryczny jest niewystarczający do
obecność myśli samobójczych. Jedynym czynnikiem, weryfikacji tej hipotezy. Być może jest też tak, że inny
który w niezależny i bezpośredni sposób wiąże się z wy- predyktor  zaburzenia zdrowia psychicznego  jest
stępowaniem prób samobójczych, jest samotne zamiesz- zmienną pośredniczącą, to znaczy jednocześnie wpływa
kiwanie. Interpretując swoistą izolację tego czynnika, na trudności ze znalezieniem czy utrzymaniem pracy
należy zwrócić uwagę na dwa zagadnienia. Po pierwsze, oraz jest czynnikiem ryzyka zachowań samobójczych.
istnienie zależności z innymi zmiennymi, które wpływają Chociaż w wielu badaniach suicydologicznych wykaza-
na ten czynnik. Występuje bezpośredni związek z utratą no związki pomiędzy niskim statusem materialnym, złą
partnera (rozstanie, śmierć), stwierdza się także pośred- sytuacją finansową a zachowaniami samobójczymi
nią zależność z wiekiem. Prawdopodobnie osoby w śred- [55, 75, 76], to jednak w dalszym ciągu pozostają wątpli-
nim wieku i osoby starsze częściej doświadczają utraty wości co do mechanizmów łączących te dwa zjawiska.
bliskiej osoby. Po drugie, można postawić hipotezę, że Wątpliwości te zawierają się w pytaniu o to, czy zła sy-
dla części suicydalnych respondentów sytuacja miesz- tuacja materialna jest zawsze czynnikiem zwiększającym
kania  w pojedynkę była na tyle traumatycznym do- ryzyko zachowań samobójczych. Warto przytoczyć inte-
świadczeniem, że nie musiały wystąpić inne suicydogen- resujące wnioski z badań Sainsbury nad wpływem biedy
ne czynniki, by doszło do zachowania autodestrukcyj- na zachowania samobójcze, które omawia Czabański
nego. Być może również samotne zamieszkiwanie [77]. Ustalono, po pierwsze, że bieda nie powoduje wzro-
i  co bardziej prawdopodobne  konieczność przy- stu zachowań samobójczych u wszystkich, lecz tylko tych,
stosowania się do nowej sytuacji, czyli mieszkania którzy byli wcześniej przyzwyczajeni do wyższego stan-
 w pojedynkę , mogły wywołać (lub przyspieszyć) decy- dardu życia i doświadczyli radykalnego jego pogorsze-
zję o odebraniu sobie życia w sposób nagły, nieplanowa- nia. Ta prawidłowość pokazuje, jak ważne jest, by nie
ny, tym samym niejako pomijając etap występowania traktować społecznych czynników ryzyka zachowań sa-
myśli samobójczych w dłuższej perspektywie czasowej. mobójczych jako zewnętrznych, statystycznych  okre-
Analiza pokazuje, że wyodrębnione predyktory opisywa- ślonych w punkcie wyjścia  sprawczych przyczyn. Nie-
nych zachowań samobójczych są różnorodne pod wzglę- dostateczne uwzględnienie faktu, że oddziaływanie spo-
dem pochodzenia oraz struktury i w większości są ze sobą łecznych uwarunkowań jest rozłożone w czasie i nastę-
powiązane. Można wyodrębnić ich 3 kategorie: 1) cechy puje zawsze w ramach procesu społecznego było ważną
społeczno-demograficzne (płeć żeńska, stan cywilny wadą części klasycznych analiz Durkheima [78]. Inter-
 rozwiedziony/a, w separacji, wdowiec/wdowa, niski sta- pretując wyniki prezentowanych badań, można założyć,
tus materialny, samotne zamieszkiwanie, brak//mała że przyczyną zachowań samobójczych nie jest bieda, lecz
aktywność religijna, bezrobocie); 2) zły stan zdrowia so- zubożenie i jego konsekwencje (psychologiczne, ekono-
matycznego i psychicznego; 3) czynnik środowiskowy: miczne, społeczne) dla określonych jednostek, grup spo-
próby samobójcze, samobójstwa dokonane w rodzinie łecznych. Niski status materialny, brak środków do życia
 tylko dla myśli samobójczych. Wszystkie czynniki w połączeniu z innymi czynnikami (utrata partnera, brak
ryzyka opisano w literaturze suicydologicznej [71 73]. pracy) wywołują myśli samobójcze, które mogą spowo-
Interesujące wydaje się zaprezentowanie wspomnianych dować podjęcie próby samobójczej. Ponadto warto zwró-
czynników w kontekście wzajemnych interakcji i zależ- cić uwagę na fakt, że zła sytuacja materialna jako czyn-
ności. Uwagę zwracają 3 czynniki (bezrobocie, niski sta- nik ryzyka oddziałuje tylko i wyłącznie w powiązaniu
tus materialny, zły stan zdrowia somatyczny, psychicz- z tym, jak jest rozumiana i interpretowana. Życie w bie-
ny), które w większym stopniu od pozostałych koncen- dzie wpływa zatem na ludzkie zachowanie zależnie od
trują oddziaływania innych zmiennych. W literaturze tego, czy jest traktowana jako naturalny porządek (dla-
przedmiotu związek pomiędzy bezrobociem a zachowa- tego nie powoduje wzrostu częstości samobójstw
niami samobójczymi jest obszernie analizowany [21, 58]. u wszystkich, których dotyka), czy też odbierana jako
O wątpliwościach przy interpretacji tej zależności wspo- nagła utrata szans życiowych, niesprawiedliwość społecz-
mniano, przytaczając argumenty na rzecz tej hipotezy. na, pozbawienie godności, upodlenie. Ponadto Sains-
Kontynuując ten wątek rozważań, warto zaprezentować bury słusznie zauważa, że analizując wpływ tego czynni-
jeszcze inny punkt widzenia, którego autorami są O Con- ka, należy uwzględniać aktualną sytuację ekonomiczną
nor i Sheehy [19]. Ich zdaniem bezrobocie prawdopo- człowieka, to znaczy sytuację w chwili podejmowania
dobnie zwiększa ryzyko wystąpienia zachowań samobój- aktu samobójczego, z pominięciem oznak statusu eko-
czych, ale możliwe jest też, że osoby o autodestrukcyj- nomicznego (np. miejsce zamieszkania, wykonywany
nych skłonnościach nie potrafią utrzymać stałego zatrud- zawód).
nienia. Podobnie sądzi Platt, który jest zdania, że nie- Szczególną rolę w opisywanym modelu odgrywa czyn-
którzy ludzie jednocześnie mają problemy ze znalezie- nik określony jako samotne zamieszkiwanie. Badania
niem czy utrzymaniem pracy i posiadają skłonności sa- WHO, które omawia Welch, pokazują, że w przypadku
mobójcze [57, 74]. Niestety, zgromadzony w niniejszym około 10% mężczyzn i 6% kobiet nagła zmiana sytuacji
84
www.suicydologia.viamedica.pl
Dorota Merecz i wsp., Myśli i próby samobójcze. Modelowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka
życiowej, przede wszystkim konieczność zamieszkania Związek ten wykazywano wielokrotnie w badaniach
w pojedynkę, nastąpiła przed podjęciem próby samo- epidemiologicznych [83, 84]. W prezentowanym mo-
bójczej [21]. Hjelmeland ustalił, że czynnikiem ryzyka delu wyraz
nie zaznacza się zależność pomiędzy choro-
jest okres pierwszych 12 miesięcy [79]. Wydaje się, że bami somatycznymi i stanem zdrowia psychicznego,
istotne znaczenie ma podobny psychologiczny mecha- którego pogorszenie wiąże się z pojawianiem się myśli
nizm jak w przypadku wcześniej omawianego czynnika samobójczych. Na podstawie uzyskanych wyników
 konieczność zmierzenia się i poradzenia sobie z nową, można przyjąć, że choroby przewlekłe prowadzą do
trudniejszą sytuacją. uwrażliwienia na różnego rodzaju symptomy (GHQ-
W zweryfikowanym statystycznie modelu uwagę zwra- A), zwiększają skłonności do wyrażania skarg na drob-
cają również zmienne opisujące stan zdrowia psychicz- ne dolegliwości (które niekoniecznie są bezpośrednim
nego, które w niezależny sposób wiążą się z pojawia- skutkiem danego schorzenia) i na zasadzie sprzężenia
niem się myśli samobójczych. W wielu badaniach stwier- zwrotnego podnoszą poziom odczuwanego niepokoju
dzono, że zachowania samobójcze istotnie częściej wy- (GHQ-B), co może prowadzić do znaczących utrud-
stępują u osób z klinicznymi zaburzeniami stanu zdro- nień w codziennym funkcjonowaniu (GHQ-C), a kon-
wia psychicznego, takimi jak: depresja, zaburzenia lę- statacja tych ograniczeń w wykonywaniu codziennych
kowe czy schizofrenia, niż u osób zdrowych [80, 81]. obowiązków może się stać prekursorem myśli samo-
Ponieważ w prezentowanym badaniu stan zdrowia psy- bójczych [85, 86].
chicznego badanych oceniano za pomocÄ… Kwestiona-
riusza Ogólnego Stanu Zdrowia, który pozwala także
na diagnozÄ™ subklinicznych zmian w stanie zdrowia psy- Wnioski
chicznego, należy stwierdzić, że również takie zmiany,
często o przejściowym charakterze, mogą się wiązać Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na istotną
z pojawieniem się myśli samobójczych. Oprócz bezpo- rolę wzajemnych interakcji pomiędzy społecznymi, śro-
średniego związku pomiędzy wskaz
nikami stanu zdro- dowiskowymi, ekonomicznymi, psychologicznymi i zdro-
wia psychicznego a występowaniem myśli samobójczych wotnymi czynnikami ryzyka w etiologii zachowań samo-
potwierdzono zakładane pośrednie drogi oddziaływa- bójczych. Analizując uzyskane wyniki, należy zwrócić
nia tego czynnika na obecność myśli samobójczych. uwagę na pewne ograniczenia związane z zastosowaną
Wykazano bowiem związki pomiędzy stanem psychicz- metodologią i procedurą badań. Po pierwsze, modelo-
nym a bezrobociem i pogorszeniem sytuacji material- wania zależności pomiędzy wyróżnionymi czynnikami
nej, które to czynniki, jak wspomniano wcześniej, bez- a występowaniem zachowań samobójczych dokonano na
pośrednio oddziałują na pojawienie się myśli samobój- podstawie danych z badań przekrojowych, co nie po-
czych. Uzyskane wyniki wspierają zatem pogląd, że nie- zwala na formułowanie kategorycznych wniosków do-
korzystne zmiany stanu zdrowia psychicznego mogą pro- tyczących zależności przyczynowo-skutkowych. Aby for-
wadzić do utraty pracy, poprzez utratę lub ograniczenie mułować w sposób w pełni uprawniony takie wnioski,
zdolności do jej efektywnego wykonywania, co jest zgod- konieczne jest przeprowadzenie epidemiologicznych
ne z doniesieniami z badań analizujących wzajemne badań longitudinalnych. Jednak ze względu na wysokie
związki pomiędzy zdrowiem a bezrobociem [27, 82]. koszty, czasochłonność i trudności z dostępem do ba-
Zaburzenia stanu zdrowia psychicznego wiążą się rów- danych, takie projekty są stosunkowo rzadko realizo-
nież z gorszą sytuacją materialną badanych i, co inte- wane. Po drugie, dane, którymi posługiwali się autorzy
resujące, jest to związek niezależny od statusu zawo- niniejszej pracy, pochodzą wyłącznie z kwestionariuszy
dowego (zatrudnienie/bezrobocie). Na tej podstawie samoopisowych, a przy statystycznej analizie takiego
można wnioskować, że pogorszenie stanu zdrowia psy- materiału pojawiają się pewnego rodzaju błędy, które
chicznego prowadzi do pogorszenia sytuacji material- mogą ograniczać wiarygodność uzyskiwanych danych
nej i w konsekwencji sprzyja pojawianiu się myśli sa- (np. niedoszacowanie lub przeszacowanie siły związku
mobójczych. Przeprowadzone analizy nie są jednak na pomiędzy zmiennymi wynikające ze wspólnego z
ródła
tyle wyczerpujące, by w uzasadniony sposób wyjaśnić wariancji). Z pewnością zastosowanie procedury badaw-
mechanizm tej relacji. czej opartej na obiektywnych wskaz
nikach zdrowia mo-
Obecność chorób somatycznych o charakterze prze- głoby się przyczynić do zwiększenia wiarygodności wy-
wlekłym jest kolejnym, oprócz stanu zdrowia psychicz- ników badań. Po trzecie, w badaniu nie uwzględniono
nego, czynnikiem wiążącym się z występowaniem my- (o czym wcześniej wspomniano) wielu aspektów anali-
śli samobójczych. W tym przypadku również można za- zowanych zachowań. Po czwarte, badanie dotyczyło tyl-
uważyć zarówno bezpośredni, jak i pośredni wpływ tej ko i wyłącznie 2 kategorii zachowań samobójczych: my-
zmiennej na myśli samobójcze. Sama obecność choro- śli i prób samobójczych, a nie uwzględniało samobójstw
by somatycznej o charakterze przewlekłym może sta- dokonanych. Suicydolodzy zwracają uwagę na występo-
nowić przyczynę pojawiania się myśli samobójczych. wanie wielu wspólnych czynników ryzyka, na przykład
85
www.suicydologia.viamedica.pl
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
12. Dieserud G., Roysamb E., Ekeberg O., Kraft P. Toward an inte-
wcześniejszych prób samobójczych, historii leczenia psy-
grative model of suicide attempt: a cognitive psychological ap-
chiatrycznego, krytycznych wydarzeń życiowych, niektó-
proach. Suicide Life Threat. Behav. 2001; 31: 153 168.
rych zaburzeń psychicznych [86, 87], zaznaczając jed- 13. Konick L.A., Gutierrez P.M. Testing a model of suicide ideation in
college students. Sucicide and Life Threat. Behav.2005; 35: 181
nak istotne różnice, takie jak: cechy demograficzne (płeć,
 192.
wiek, stan cywilny), inne motywy podejmowania aktu 14. Kamali M., Oquendo M.A., Mann J. Understanding the neurobio-
logy of suicidal behavior. Depres. Anxiety 2001; 14: 164 176.
samobójczego czy też inne zaburzenia psychiczne. Naj-
15. Mann J.J., Arango V. Integration of neurobiology and psychopa-
bardziej skrajne stanowisko uzasadnia traktowanie prób
thology in a unified model of suicidal behavior. J. Clin. Psycho-
pharmacol. 1992; 12 (supl.): 2 12.
samobójczych i samobójstw dokonanych jako 2 całko-
16. Mann J.J., Oquendo M., Underwood M D., Arango V. The neuro-
wicie odmiennych kategorii zachowań samobójczych,
biology of suicide risk: a review for the clinician. J. Psychiatry
1999; 60 (supl. 2): 7 11.
a osób podejmujących takie działania jako 2 odrębnych
17. Traskman-Bendz L., Alling C., Orleand L., Regnell G., Vinge E.,
populacji [44]. Po piąte, badaniami objęto osoby w prze-
Ohman R. Prediction of suicidal behavior from biological test.
dziale wiekowym 15 65 lat. Oznacza to, że wnioski do- J. Clin. Psychopharmacol. 1992; 12 (supl): 218 268.
18. Van Heeringen K., Hawton K,. Wiliams J.M.G. Pathways to suici-
tyczące czynników warunkujących pojawianie się zacho-
de: an integrative approach. W: Hawton K., Van Heeringen K.
wań samobójczych dotyczą wyłącznie osób z tej grupy
(red.). The International Handbook of Suicide and Attempted
Suicide. John Wiley & Sons, Chichester 2000; 223 234.
wiekowej, a ich uogólnianie w stosunku do populacji
19. O Connor R., Sheehy N. Zrozumieć samobójcę. Gdańskie Wy-
osób poniżej 15 roku życia i osób starszych (powyżej 65
dawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002; 45 98.
20. Linden M., Zaske H., Ahrens B. Correlates of suicidal ideation in
lat) jest nieuprawnione.
general healthcare patients  results of the WHO Collaborative
Mimo tych ograniczeń rezultaty przedstawionych badań
Study on Psychological Problems in General Health Care (WHO-
porządkują wiedzę na temat czynników warunkujących -PPGHC). Int. J. Psych. Clin. Pract. 2003; 7: 17 25.
21. Welch S.S. A Review of Literature on the epidemiology of parasu-
powstawanie zachowań samobójczych, a jednocześnie
icide in the general population. Psych. Serv. 2001; 52: 368 375.
wskazują na złożoność ich wzajemnych relacji. Ponad- 22. Whittaker J. Graphical models in applied multivariate statistics.
John Wiley & Sons Ltd, England 1999; 300 342.
to, prowokują do zadawania kolejnych pytań i prób ich
23. Edwards D. Introduction to Graphical Modelling, Sprinnger-Ver-
naukowej weryfikacji. Z punktu widzenia autorów arty-
lag, New York 2000; 189 216.
kułu szczególnie istotne byłoby ustalenie grupy wzajem- 24. Hołyst B. Samobójstwo przypadek czy konieczność. PWN, War-
szawa 1983; 121 123.
nie powiązanych czynników o szczególnie silnym suicy-
25. Ringel E. Samobójstwo  apel do innych. Oficyna Wydawnicza
dogennym charakterze. Taka wnikliwa eksploracja wza- Profi, Warszawa 1993; 13 20.
26. Dolińska-Zygmunt G. Behawioralne wyznaczniki zdrowia  za-
jemnych zależności mogłaby rzucić nowe światło na
chowania zdrowotne. W: Dolińska-Zygmunt G. (red.). Podstawy
mechanizmy leżące u podłoża procesu suicydalnego.
psychologii zdrowia. WUW, Wrocław 2001; 33 70.
27. Hill T.D., Needham B.L. Gender-specific trends in educational
attainment and self-rated health, 1972 2002. Am. J. Pub. Health
2006; 76: 1288 1292.
28. Russell K.L. Stresss management for chronic disease. Perga-
Piśmiennictwo
mon Press, New York 1988; 3 29.
29. Kreise M. Smutek, strata, żałoba. POLWEN, Radom, 2004; 217
1. Phillips M.R., Liu H., Zhang Y. Suicide and social change in Chi-
 237.
na. Cult. Med. Psychiatry 1999; 23: 25 50.
30. Harrison J., Barrow S., Gask L., Creed F. Social determinants of
2. Maskill C., Hodges I., Collings S. Explaining patterns of suicide.
GHQ score by postal survey. J. Public Health Med. 1999; 21:
A selective review of studies examinig social, economic, cultural
283 288.
and other population-level influences. Ministry of Health, Welling-
31. Dersh J., Gatchel R.J., Mayer T., Polatin P., Temple O.R. Preva-
ton 2005; 5 35.
lence of psychiatric disorders in patients with chronic disabling
3. Rogers J.R. Theoretical grounding: the  missing link in suicide
occupational spinal disorders. Spine 2006; 31: 1156 1162.
research J. Consueling Develop. 2001;79: 16 25.
32. Pikola S.P., Isometsa E., Suvisaari J. i wsp. DSM-IV mood-, anxie-
4. Pilecka B. Osobowościowe korelaty prób samobójczych u mło-
ty- and alcochol use disorders and their comorbidity in the Finish
dzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005;
general population. Result from Health 2000 Study. Soc. Psy-
44, 52.
chiatry Psychiatr. Epidemiol. 2006; 40: 1 10.
5. Antretter E., Dunkel D., Osvath P., Voros V., Fekete S., Haring C.
33. Spermo M., Loga S. The relationship between suicidal thoughts and
Multilevel modeling was a convenient alternative to common re-
psychoactive substances. Bosn. J. Basic Med. Sci. 2005; 5: 35 38.
gression designs in longitudinal sucicde research. J. Clin. Epi-
34. Beland F., Birch S., Stoddart G. Unemployment and health: con-
demiol. 2006; 59: 576 586.
textual-level influences on the production of health in population.
6. Thatcher W.G., Reininger B.M., Drane J.W. Using path analysis
Soc. Sci. Med. 2002; 55: 2033 2052.
to examine adolescent suicide attempts, life satisfaction and he-
35. Rehkopf D.H., Buka S.L. The association between suicide and
alth risk behavior. J. School Health 2002; 72: 71 77.
the socio-economic characteristics of geographical areas: a sys-
7. Rosa K., Merecz D. Międzynarodowy Program Badań nad Za-
tematic review. Psychol. Med. 2006; 36: 145 157.
chowaniami Samobójczymi  SUPRE-MISS. Suicydologia 2005;
36. Wciórka B. Religijność Polaków w III RP. Komunikat z badań
1: 92 97.
CBOS. www.cbos.pl/spiskom.pl/kom039.htlm.
8. Hołyst B. Suicydologia. Wydawnictwo Prawnicze Lexis/Nexis,
37. Wciórka B. Co łączy Polaków z Parafią. Komunikat z badań CBOS.
Warszawa 2002; 43, 280 284.
www.cbos.com.pl/spiskom.pol/2005/k-049.pdf.
9. Multisite Intervention Study on Suicidal behaviours SUPRE-MISS.
38. Lauer C. Education and unemployment: a French-German com-
Protocol of SUPRE-MISS, WHO, Genewa 2002; 37 46.
parison. Discussion paper no. 03 34. Centre for European Eco-
10. Makowska Z., Merecz D., Mościcka A., Kolasa W. Validity of the
nomic Research, Mannheim 2003.
General Health Questionnaires  GHQ-12 and GHQ-28 as scre-
39. Kmiecik-Baran K. Psychospołeczne skutki bezrobocia. Pomor-
ening instruments for mental health disorders. The study of em-
ski Instytut Demokratyczny, Gdańsk. www.klubpracy.gda.pl/ana-
ployed general practice attenders, IOMEH 2002; 15: 353 362.
lizy/bezrobocie_analizy.pdf.
11. Makowska Z., Merecz D. Ocena zdrowia psychicznego na podsta-
40. Latalski M., Kulik T.B., Ksykiewicz D.A. i wsp. Problemy zdrowot-
wie badań kwestionariuszami Davida Goldberga. Podręcznik dla
ne bezrobotnych w makroregionie lubelskim. Zdr. Publ. 2004;
użytkowników kwestionariuszy GHQ-12 i GHQ-28. IMP, A
ódz
2001.
114: 271 274.
86
www.suicydologia.viamedica.pl
Dorota Merecz i wsp., Myśli i próby samobójcze. Modelowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka
41. Hamilton V.H., Merrigan P., Dufresne E. Down and out: estima- terview Schedule (EPSIS/WHO-EURO). Int. J. Psychiatry Med.
ting the relationship between mental health and unemployment. 1999; 29: 149 163.
Health Econ. 1997; 6: 397 406. 65. Smith M.T., Edwards R.R., Robinson R.C., Dworkin R.H. Suicidal
42. Jarosz M. Samobójstwa. Ucieczka przegranych. Wydawnictwo ideation, plans, and attempts in chronic pain patients: factors
Naukowe PWN, Warszawa 2004; 117 129. associated with increased risk. Pain 2004; 111: 201 208.
43. Stack S. Suicide: a 15 year review of the sociological literature. 66. Goodwin R.D., Kroenke K., Howen C.W., Spitzer R.L. Major de-
Cz. I. Cultural and economics factors. Suicide Life Threat. pression, physical illness, and suicidal ideation in primary care.
Behav. 2000; 30: 145 162. Psychosom. Med. 2003; 65: 501 505.
44. Paykel E.S., Myers J.K., Lindenthal J J., Tanner J. Suicidal fe- 67. Lecrubier Y. The influence of comorbidity on the prevalence of
elings in general population. A prevalence study. Br. J. Psychia- suicidal behaviour. Eur. Psychiatry 2001; 16: 395 399.
try 1974; 124: 460 469. 68. Beautrais A.L., Joyce P.R., Mudler R.T., Fergusson D.M., Deavoll
45. Madianos G.M., Madianou-Gefou D., Stefanis C.N. Changes in B.J., Nightingale S.K. Prevalence and comorbidity of mental di-
suicidal behavior among nation-wide general population sam- sorders in persons making serious suicide attempts: a case-con-
ples across Greece. Eur. Arch. Psychiatry Clin. Neurosci. 1993; trol study. Am. J. Psychiatry 1996; 153: 1009 1014.
243: 171 178. 69. Joiner T.E., Bron J.S., Wingate L.R. The psychology and neuro-
46. Bronisch T., Wittchen H.U. Suicidal ideation and suicide attempts: biology of suicidal behavior. Annu. Rev. Psychol. 2005; 56: 287
comorbidity with depression, anexiety disorders, and substance  314.
abuse disorder. Eur. Arch. Psychiatry Clin. Neurosci. 1994; 233: 70. Berkowitz L. Aggression. McGraw Hill, New York 1993.
93 98. 71. Mann J J., Waternaux C., Haas G.L., Malone K M. Toward a clini-
47. Goldney R.D., Winfield A.H., Tiggeman M. i wsp. Suicidal ide- cal model of suicidal behavior in psychiatric patients. Am. J. Psy-
ation in a young adult population. Acta Psychiatr. Scand. 1989; chiatry 1999; 156: 181 189.
79: 481 489. 72. Foster T., Gillespie K., McClelland R., Patterson C. Risk factors
48. Hintikka J., Viinamaki H., Tanskanen A., Kontula O., Koskela K. for suicide independent of DSM-III-R Axis I disorder. Case-con-
Suicidal ideation and parasuicide in the Finnish general popula- trol psychological autopsy study in Northren Irleand. Br. J. Psy-
tion. Acta Psychiatr. Scand. 1998; 98: 23 27. chiatry 1999; 175: 175 180.
49. Williams P., Skuse D. Depressive thoughts in general practice 73. Janison K.R. Noc szybko nadchodzi. Zrozumieć samobójstwo,
attenders. Psychol. Med. 1988; 18: 469 475. by mu zapobiec. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004; 73
50. Campbell F.R. Changing the legacy of suicide. Suicide Life Threat.  123, 153 198, 219 285.
Behav. 1997; 27: 329 338. 74. Platt S., Micciolo R., Tansella M. Suicide and unemployment in
51. Krysińska K. Wybrane zagadnienia żałoby po śmierci samobój- Italy: a description, analysis and interpretation of recent trends.
czej. Referat wygłoszony na II Konferencji Suicydologicznej, A
ódz
Soc. Sci. Med. 1992; 34: 1191 1201.
1998. 75. Neeleman J., Jones P., Van Os J. i wsp. Parasuicide in Camber-
52. Goodwin R.D., Beautrais A.L, Fergusson D.M. Familial transmis- well: ethic differences. Soc. Psychiatry Psychiatry Epidemiol. 1996;
sion of suicidal ideation and suicide attempts: evidence from 31: 284 287.
general population sample. Psychiatry Res. 2004; 126: 159 165. 76. Hjelmeland H., Bjerke T. Parasuicide in the county of Sor-Tron-
53. Pach J., Polewka A., Zięba A. i wsp. Próba kompleksowej oceny delag, Norway: general epidemiology and psychological factors.
predyktorów ryzyka ponowienia samobójstwa u pacjentów po Soc. Psychiatry Psychiatr. Epidemiol. 1996; 31: 272 283.
samobójczym zatruciu lekami hospitalizowanych w Klinice Tok- 77. Czabański A. Społeczne i jednostkowe determinanty zachowań
sykologicznej w Krakowie. Przegl. Lek. 2001; 58: 325 329. samobójczych młodzieży. Wydawnictwo Pomost, Poznań 2001;
54. Marusić A., Roskar S. An attempt of suicide prevention: The Slo- 193.
ven Gotland Study. Referat wygłoszony na konferencji  Suicide 78. Czyżewski M., Rosa K. Samobójstwa w okresie transformacji: fakty
as premature mortality , Portoroż, Słowenia 2004. i interpretacje. Kultura i Społeczeństwo 1996; 2: 117 129.
55. Neeleman J., de Graaf R., Vollebergh W. The suicidal process 79. Hjelmeland H. Repetition of parasuicide: a predictive study. Su-
prospective comparison between early and later stages. J. Af- icide Life Threat. Behav. 1996; 26: 395 404.
fect Disord. 2004; 82: 43 52. 80. Viilo K.M., Timonen M.J., Hakko H.H., Sarkioja T., Meyer-Rochow
56. Schmidtke A., Bille-Brahe V., De Leo D. i wsp. Attempted suicide V.B., Rasanen P.K. Lifetime prevalences of physical diseases and
in Europe: rates, trends, and sociodemographic characteristics mental disorders in young suicide victims. Psychosom. Med.
of suicide attempters in the period 1989 1992. Results of the 2005; 67: 241 245.
WHO/EURO Multicentre Study on Parasuicide. Acta Psychiatr. 81. Yen S., Shea M.T., Pagno M. i wsp. Axis I and Axis II disorders as
Scand. 1996; 93: 327 338. predictors of prospective suicide attempts: findings from colla-
57. Kessler R.C., Borges G., Walters E.S. Prevalence of and risk fac- borative longitudinal personality disorders study. J. Abnorm. Psy-
tors for lifetime suicide attempts in the National General Comor- chol. 2003; 112: 375 381.
bidity Study. Arch. Gen. Psychiatry 1999; 56: 617 626. 82. Montgomery S.M., Bartley M.J., Wadsworth M.E. Health and so-
58. Platt S. Unemployment and suicidal behavior: a review of the cial precursors of unemployment in young men in Great Britain.
literature. Soc. Sci. Med. 1984; 19: 93 115. J. Epidemol. Community Health 1996; 50; 415 422.
59. Runeson B., Eklund G., Wasserman D. Living conditions of fe- 83. Taylor R., Page A., Morrell S., Harrison J., Carter G. Mental health
male suicide attempters: a case-control study. Acta Psychiatr. and socio-economic variations in Austarlian suicide. Soc. Sci.
Scand. 1996; 94: 125 132. Med. 2005; 61: 1551 1559.
60. van Heeringen K. Epidemiological aspects of attempted suicide 84. Fujino Y., Mizoue T., Tokui N., Yoshimura T. Prospective cohort
 a case-control study in Gent, Belgium. Crisis 1994; 15: 116 122. study of stress, life satisfaction, self-rated health, insomnia and
61. Burr J., McCall P L., Powel-Griner E. Female labour force partici- suicide death in Japan. Sucicide and Life Threat. Behav. 2005;
pation and suicide. Soc. Sci. Med. 1997; 44: 1847 1859. 35: 227 237.
62. Leenaars A.A., Yang B., Lester D. The effect of domestic and 85. Bernert R.A., Joiner T.E., Cukrowicz K.C., Schmidt N.B., Krakow B.
economics stress on suicidal rates in Canada and United States. Suicidality and sleep disturbances. Sleep 2005; 28: 1135 1141.
J. Clin. Psych. 1993; 49: 918 921. 86. Gunnell D.J., Peters T.J., Kammerling R M., Brooks J. Relation
63. Warr P. Work, unemployment and mental health. Oxford Univer- between parasuicide, suicide, psychiatric admissions, and so-
sity Press, New York 1987. cioeconomic deprivation. BMJ 1995; 311: 226 230.
64. De Leo D., Scocco P., Marietta P. i wsp. Physical illness and 87. Beautrais A.L. Suicides and serious suicide attempts: two popu-
parasuicide: evidence from the European Parasuicide Study In- lations or one? Psychol Med. 2001; 31: 837 845.
87
www.suicydologia.viamedica.pl