AGNIESZKA IZDEBSKA
Uniwersytet Adama Mickiewicza, Poznań
KAROLINA LEWANDOWSKA
Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa
Czynniki ryzyka krzywdzenia małych dzieci:
kiedy rodzina potrzebuje szczególnej uwagi i wsparcia
Nie ma jednej przyczyny, która sprawia, że dane dziecko pada ofiarą krzywdzenia. Nie można wyróżnić także
jednej cechy charakteryzującej rodziny, w których doszło do przemocy wobec dziecka. Zjawisko przemocy
wobec dzieci obecne jest w rodzinach o różnym statusie ekonomicznym, różnej religii, narodowości, kulturze,
o różnym pochodzeniu etnicznym. Prowadzone badania pozwalają jednak na wyodrębnienie czynników
1
ryzyka krzywdzenia małych dzieci . Dzieci żyjące w rodzinach czy w środowisku, w którym te czynniki
występują, są w większym stopniu narażone na doświadczenie przemocy niż dzieci żyjące w rodzinach bez
tych czynników ryzyka. Artykuł przedstawia oraz charakteryzuje te okoliczności i zjawiska, występujące
w rodzinie, które zwiększają zagrożenie krzywdzeniem.
Przemoc wobec małych dzieci  wprowadzenie dzieciom korzystnych warunków rozwoju, ograni-
czenia w zakresie dostarczania im adekwatnej opieki
Rodzicielstwo to bez wątpienia doświadczenie mo- i oddziaływań wychowawczych. Niestety zdarzają się
gące wiązać się z ogromną radością i satysfakcją. także sytuacje, w których ograniczenia te tak bardzo
Jednocześnie jednak może łączyć się z wieloma ob- się pogłębiają, że nie można już mówić o obniżonych
ciążającymi i stresującymi zdarzeniami. Rodzicom ma- kompetencjach rodzicielskich, lecz oddziaływania ro-
łych dzieci niezwykle często towarzyszy przeżywanie dziców należy oceniać jako krzywdzenie dzieci.
znacznego poziomu stresu. Pojawienie się małego Problem krzywdzenia dotyczy dzieci w każdym wie-
dziecka w rodzinie jest bowiem dużym wyzwaniem, ku. Dzieci małe, tj. w wieku 0 3 lata, są narażone
zdarzeniem pociągającym za sobą wymóg dokona- na wszelkie formy przemocy, których doświadczać
nia szeregu zmian życiowych. Sytuacja taka może być mogą dzieci w wieku starszym (na przemoc fizycz-
szczególnie obciążająca dla tych rodziców, których ną, psychiczną, seksulaną oraz zaniedbanie) jak
kompetencje rodzicielskie oraz umiejętności radzenia również na specyficzne formy przemocy, np. zespół
sobie ze stresem są ograniczone. Konsekwencjami dziecka potrząsanego. Dane WHO pokazują, że gru-
tego są z kolei mniejsza możliwość zapewnienia pą ryzyka najbardziej narażoną na śmierć wskutek
1
Większość badań prezentowanych w opracowaniu była prowadzona w USA oraz krajach Europy
Zachodniej.
1
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
stosowanej przemocy ze strony członka rodziny są urazów wynika raczej z niewiedzy rodziców niż ich
dzieci w wieku do 3 lat. Dokładne określenie skali świadomej chęci wyrządzenia krzywdy dziecku.
krzywdzenia małych dzieci jest trudne, a trudność Również w zakresie tej kwestii dobrym przykładem
ta związana jest z kilkoma czynnikami. Przede jest potrząsanie małymi dziećmi. Szacuje się, że
wszystkim małe dzieci spędzają większość czasu w Wielkiej Brytanii aż 3/4 matek stosuje potrząsa-
w otoczeniu najbliższej rodziny. Poza rejestracją nie jako metodę uspokajania dzieci, zaś w Stanach
w przychodni lekarskiej, rodzice nie mają obowiąz- Zjednoczonych jest to aż 80 procent (za: The Natio-
ku kontaktowania się z żadnymi niezwiązanymi nal Center of Shaken Baby Syndrom).
z rodziną osobami. Dlatego też osoby trzecie mają Istotną kwestią jest także to, że patologiczny wpływ
mniejszą możliwość zaobserwowania krzywdze- na przebieg rozwoju dzieci ma nie tylko bezpośred-
nia doświadczanego przez dziecko. Druga z trud- nio wymierzona w nie przemoc, ale także przemoc
ności wiąże się natomiast z ograniczoną u małych obecna w domu pomiędzy innymi członkami rodzi-
dzieci możliwością komunikowania swych sta- ny. Nawet bardzo małe dzieci, które nie rozumieją
nów i informowania o swych doświadczeniach. intelektualnie tego, co się wokół nich dzieje, silnie
Zdolności komunikacyjne rozwijają się stopniowo wyczuwają napięcie i reagują podwyższonym po-
i małe dzieci jeszcze nie potrafią opowiedzieć komuś ziomem stresu, co z kolei niekorzystnie oddziałuje
o doświadczanej przemocy. Mają zatem ograniczo- na przebieg ich rozwoju.
ną możliwość kontaktu z otoczeniem zewnętrznym
 nie są w stanie aktywnie poszukiwać pomocy, Czynniki ryzyka krzywdzenia małych dzieci
a zarazem pozostają w sytuacji, w której mniej osób w świetle wyników badań naukowych
może zaobserwować ewentualne nieprawidłowo-
ści. Nie ma jednej przyczyny, która sprawia, że dane
Określenie skali krzywdzenia dzieci zależne jest dziecko pada ofiarą krzywdzenia. Nie można
także od tego, jakie formy zachowań zalicza się do wyróżnić także jednej cechy charakteryzują-
krzywdzenia. Najczęściej jest to przemoc fizycz- cej rodziny, w których doszło do przemocy wo-
na, psychiczna i seksualna. Jako oddzielną formę bec dziecka. Do krzywdzenia dzieci dochodzi
krzywdzenia wyróżnia się także zaniedbywanie. w rodzinach o różnym statusie ekonomicznym, róż-
Dodatkowo  w przypadku dzieci młodszych  na- nej narodowości, kulturze czy pochodzeniu etnicz-
leży zwrócić uwagę na pewne specyficzne formy nemu. Chociaż nie możemy wyszczególnić jednej
krzywdzenia, np. zespół dziecka potrząsanego. przyczyny, której stwierdzenie pozwoliłoby na zdia-
Ponadto, dzieci młodsze zdecydowanie częściej gnozowanie rodziny jako potencjalnie krzywdzącej,
niż starsze doświadczają krzywd ze strony opie- prowadzone badania pozwalają na wyodrębnie-
kunów, także w sposób nieintencjonalny. Wiele nie czynników ryzyka krzywdzenia małych dzieci.
2
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
Dzieci żyjące w rodzinach czy w środowisku, pują czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci, jak i kiero-
w którym te czynniki występują, są w większym wanie do nich wspierających oddziaływań, należy
stopniu narażone na doświadczenie przemocy niż do zakresu działań profilaktyki drugorzędowej, tj.
dzieci żyjące w rodzinach bez tych czynników ry- działań kierowanych do rodziców należących do
zyka. tzw. grup ryzyka. Programy przygotowane w ra-
mach profilaktyki drugorzędowej są skierowane do
Oczywiście należy podkreślić, że fakt częstszego
tych rodzin, które nie krzywdzą swoich dzieci. Jed-
stwierdzania określonych czynników w rodzi-
nakże w związku z występującymi w nich czynnika-
nach, w których dochodzi do krzywdzenia dzie-
mi ryzyka, rodziny te powinny otrzymać wsparcie,
ci, nie oznacza, iż w każdej rodzinnie, w której
które pomoże im radzić sobie z przeżywanymi prob-
czynniki te występują, dojdzie do przemocy.
lemami i nie krzywdzić dziecka. Takie programy
Czynniki ryzyka występujące w danej rodzinie
profilaktyczne mają na celu wzmocnienie rodziny
nie sprawiają, że należy traktować ją jako rodzinę
i zapobiegnięcie przemocy wobec dziecka. Ich rola
krzywdzącą. Wskazują one natomiast, że prawdo-
polega ponadto na zmniejszaniu częstości podej-
podobieństwo wystąpienia w niej przemocy
mowania bardziej zaawansowanych interwencji
wobec dziecka jest większe niż w innych rodzi-
służb zewnętrznych, interwencji związanych z ko-
nach, w których te czynniki nie występują, a co
niecznością reagowania na przemoc, jeśli ona wy-
za tym idzie, iż rodzina ta wymaga zwiększonej
stąpi.
uwagi i wsparcia ze strony profesjonalistów.
Podkreślić należy również, że większość badań, Zarówno dzięki doświadczeniu praktyków specja-
dotyczących czynników ryzyka krzywdzenia dzieci, lizujących się w zakresie pracy z rodziną z małym
nie pokazuje związków przyczynowo-skutkowych, dzieckiem, jak i prowadzonym w tym obszarze ba-
a jedynie współwystępowanie badanych zmien- daniom naukowym, możliwe jest wyodrębnianie
nych. W zdecydowanej większości przypadków nie czynników, których występowanie w danej rodzinie
można zatem na podstawie tych badań wyciągać zwiększa ryzyko zaistnienia w niej krzywdzenia ma-
wniosków, że dany czynnik ryzyka jest przyczyną łego dziecka. Czynniki te dotyczą różnych aspektów
zwiększonego prawdopodobieństwa wystąpienia życia rodziny i w różnym stopniu oddziałują na spo-
w rodzinie przemocy wobec dziecka. Wyniki opisy- sób jej funkcjonowania. Czynniki te są bardzo zróż-
wanych badań pozwalają natomiast na stwierdze- nicowane, lecz możliwe jest pogrupowanie ich w
nie, iż w rodzinach, w których dany czynnik wystą- kilka głównych kategorii. W niniejszym opracowa-
pił, jednocześnie częściej odnotowywano przypadki niu  opierając się na dotychczasowym doświadcze-
krzywdzenia dzieci. niu realizacji programu profilaktycznego Dobry Ro-
dzic - Dobry Start (Izdebska, Lewandowska, 2009),
Zarówno wyodrębnianie rodzin, w których wystę-
www.dobryrodzic.fdn.pl
3
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
a także na analizie dostępnych badań naukowych mowane są próby wyjaśniania przyczyn krzywdze-
(por. Grietens, Geeraert, Hellinckx, 2004), przyjęto nia dzieci. Przykładowo modele ekologiczne oraz
podział czynników ryzyka na cztery główne katego- ekologiczno-rozwojowy, opisane przez Jamesa Gar-
rie: barino (1977), oraz Jay a Belsky ego (1993) podkre-
ślają, że nie tylko nie ma jednej przyczyny krzyw-
1. Czynniki środowiskowe  odnoszą się do sytu-
dzenia dzieci, ale też niemożliwe jest wyróżnienie
acji społeczno-ekonomicznej rodziny, jej sytuacji
czynnika koniecznego lub nawet wystarczającego,
życiowej, a także cech środowiska, w którym ona
by krzywdzenie wystąpiło (Belsky, 1993). W mode-
funkcjonuje, np. czynnik izolacji społecznej.
lach tych proponuje się natomiast wyróżnienie grup
2. Czynniki związane z dzieckiem  cechy charak-
czynników ryzyka, obejmujących czynniki związane
teryzujące fizyczne i psychiczne funkcjonowanie
z dzieckiem, rodzicem, interakcją między rodzicem
dziecka, mogące wpływać na sposób wchodzenia
i dzieckiem, sytuacją życiową rodziny, a także szero-
przez nie w interakcje z najbliższym otoczeniem
ko rozumiane czynniki środowiskowe.
i tworzone przez nie relacje, np. niepełnospraw-
ność dziecka.
3. Czynniki związane z matką lub innym głów-
Wyniki badań dotyczące poszczególnych czynni-
nym opiekunem dziecka  cechy charakteryzujące
ków ryzyka krzywdzenia małych dzieci
funkcjonowanie matki lub innej osoby, która spra-
wuje główną opiekę nad dzieckiem, wpływające Czynniki środowiskowe
na to, w jaki sposób nawiązuje ona relację z dziec-
W zakresie czynników środowiskowych, najczęściej
kiem, a także z innymi znaczącymi osobami, w tym
uwzględnianych w badaniach oraz identyfikowa-
z przedstawicielami różnego typu instytucji, np.
nych jako korelujące z krzywdzeniem małych dzieci,
ochrony zdrowia. Ze względu na szczególne zna-
wskazywane są izolacja oraz deprywacja społecz-
czenie głównego opiekuna w życiu małego dziecka
na rodziny.
i tworzonej z nim relacji, kategoria to została wy-
różniona niezależnie od kategorii czynników zwią- Izolacja społeczna rodziny, rozumiana jako brak
zanych z funkcjonowaniem całości rodziny dziecka. lub ubogie relacje z otoczeniem, rzadkie kontakty
z pojedynczymi osobami, grupami czy też instytu-
4. Czynniki związane z funkcjonowaniem rodziny
cjami, jest cechą wspólną wielu rodzin, w których
- cechy charakteryzujące rodzinę, obejmujące m.in.
występuje przemoc domowa oraz krzywdzenie
jej skład oraz obecne w niej mechanizmy i zjawiska,
dzieci. Brak relacji ze społecznością może wynikać
np. przemoc czy uzależnienia.
z dążenia sprawcy przemocy, którego celem jest
Powyższy podział zgodny jest z propozycjami za-
ograniczenie kontaktów rodziny z otoczeniem,
wartymi w koncepcjach, w ramach których podej-
4
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
dające mu większą kontrolę nad swoimi ofiara- lub więcej dziecka, niskie wykształcenie rodziców.
mi. Izolacja społeczna zmniejsza bowiem ryzyko Wyniki uzyskiwane w opisywanej skali mieściły się
ujawnienia przemocy  im mniej osób ma kontakt w przedziale od 0 6 punktów (po 1 punkcie za każ-
z dzieckiem, tym mniej osób ma szansę zauważenia dą stwierdzoną zmienną). Porównując wyniki uzy-
niepokojących zachowań rodziców czy dostrzeże- skiwane na opisanej skali przez matki zaklasyfiko-
nia oznak przemocy. Dzięki rzadkim interakcjom z wane jako krzywdzące z wynikami matek, które za-
otoczeniem rodzina, pomimo realnie istniejącego klasyfikowano jako niekrzywdzące, stwierdzono ich
w niej problemu przemocy, może być postrzegana istotną różnicę. Wynik uzyskany przez matki krzyw-
jako bezproblemowa czy wręcz  wzorowa (Miller dzące był istotnie wyższy (średni wynik M=1,5) od
J.L, i in. 2007). uzyskiwanego przez matki niekrzywdzące (M=0,12),
co uzasadnia traktowanie opisanego w niniejszym
Deprywacja społeczna odnosi się z kolei do sytuacji
badaniu czynnika deprywacji społecznej rodziny
funkcjonowania rodziny w warunkach ograniczo-
jako czynnika ryzyka wystąpienia w niej krzyw-
nych możliwości zaspokajania jej różnego rodzaju
dzenia małego dziecka. Za powyższym wynikiem
potrzeb: materialnych, zdrowotnych, relacji spo-
przemawiają także badania dotyczące znaczenia
łecznych. Czynniki izolacji oraz deprywacji społecz-
charakterystyki okolicy zamieszkiwanej przez ro-
nej są ze sobą nierzadko powiązane i często wza-
dzinę. Na ich podstawie można stwierdzić, że oko-
jemnie się przenikają.
lice zamieszkiwane przez rodziny o niskim statusie
Czynnik deprywacji społecznej poddany został ba- ekonomicznym, charakteryzujące się wysoką stopą
daniu m.in w projekcie realizowanym w Belgii przez
bezrobocia, z wysoką przestępczością, a także te,
zespół Grietens, Geeraert, Hellinck (2004), który
w których następuje wyludnianie (opuszczone
miał na celu przygotowanie skali dla odwiedzają- mieszkania, budynki przeznaczone do rozbiórki)
cych rodziny pielęgniarek, służącej do identyfikacji
przekładają się na wyższą śmiertelność niemowląt,
ryzyka krzywdzenia i zaniedbywania nowonarodzo- ich niższą wagę urodzeniową, a także na większe
nych dzieci. W przeprowadzonych w ramach tego
ryzyko doświadczania przez nie urazów przypadko-
projektu badaniach posłużono się między innymi
wych (Child Trends, 2010, Ivrin 2009).
skalą deprywacji społecznej (Social Deprivation
Ogromne znaczenie ma także występowanie
Scale). W ramach tej skali uwzględnionych zostało
przemocy w środowisku zamieszkiwanym przez
sześć czynników charakteryzujących socjoekono-
rodzinę. Sąsiedztwo charakteryzujące się wysoką
miczne warunki funkcjonowania rodziny: problemy
przestępczością może odznaczać się wyższą niż
finansowe, ubogie warunki mieszkaniowe, bez-
przeciętna tolerancją na przemoc, np. niektóre
robocie, problemy zdrowotne jednego lub więcej
zachowania krzywdzące, tj. krzyk czy bicie, mogą
członka rodziny, problemy rozwojowe jednego
www.dobryrodzic.fdn.pl
5
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
być uznawane za naturalną metodę wychowawczą. tylko kilka kontaktów poza rodziną.
Ponadto badania pokazują, że w tego typu spo-
Wyniki tych badań nie pozwalają rozstrzygnąć, jaka
łecznościach więzi sąsiedzkie są słabsze, rodzice
jest przyczyna zwiększonego poziomu osamotnie-
czują się bardziej izolowani i w mniejszym stopniu
nia i niezadowolenia z relacji z innymi ludz
mi, ujaw-
mogą liczyć na wsparcie ze strony innych rodziców
nianego przez matki biorące udział w projekcie.
zamieszkujących w najbliższej okolicy. Przyjęte
Możliwe jest, że faktycznie żyją one w nieprzyja-
w danej społeczności normy mogą wpływać także
znym dla nich otoczeniu. Prawdopodobne jest jed-
silnie na styl wychowawczy wybrany przez rodziców
nak także to, że odczuwany przez nie dyskomfort
do opieki i wychowania dziecka, w którym to mogą
związany z relacjami wynika z ich ograniczonych
pojawiać się elementy przemocy wobec dziecka.
kompetencji w zakresie tworzenia więzi. Aktual-
nie więcej danych zdaje się przemawiać na korzyść
Wykorzystana we wspomnianych już badaniach
drugiej możliwości. Badania relacji społecznych
Grietens, Geeraert, Hellinckx (2004) skala depry-
samotnych matek zaniedbujących i niezaniedbują-
wacji społecznej opiera się na ocenie określonych
cych swoje dzieci pokazały, że kwestią kluczową
obiektywnie, występujących w rodzinie czynników,
może być nie tylko rzeczywista izolacja rodziny,
które mogą zarazem przyczyniać się do wzrostu
ale sposób postrzegania otoczenia przez rodziców
społecznej izolacji rodziny. Jednocześnie, w tym sa-
(Coohey, 1995). Prześledzono różnice w postrze-
mym projekcie badawczym wykorzystano także py-
ganiu przez badane ich interakcji i relacji z innymi.
tania odnoszące się do subiektywnego samopoczu-
Matki krzywdzące dzieci postrzegały swoje otocze-
cia matek w zakresie oceny aspektów ich sytuacji
nie jako konfliktowe, niegodne zaufania oraz wy-
związanej z izolacją społeczną. Realizujące badanie
korzystujące, podczas gdy matki nieprzejawiające
pielęgniarki zaznaczały w przygotowanym kwestio-
zachowań krzywdzących postrzegały swoje relacje
nariuszu stany opisywane przez matki, oceniając je
jako satysfakcjonujące, dające wsparcie, poczucie
na 4-punktowej skali od 0 (nigdy nie obserwowane/
więzi i uczciwości (Butterfield, 1997). To, w jaki spo-
zgłaszane) do 3 (bardzo często obserwowane lub
sób rodzice spostrzegają otoczenie, wpływa z kolei
zgłaszane). Okazało się, że matki zaklasyfikowane
na jakość i częstość podejmowania z nim kontak-
jako krzywdzące istotnie częściej osiągały wyższe
tów. Zależność ta dotyczy także częstości kontak-
wyniki od tych zaklasyfikowanych jako niekrzyw-
tu z przedstawicielami instytucji społecznych, np.
dzące w zakresie:
ochrony zdrowia. Warto zauważyć, iż wspomniany
- poczucia niezadowolenia ze swoich kontaktów
wcześniej czynnik, odnoszący się do częstości ko-
z rodziną i przyjaciółmi;
rzystania z wizyt lekarskich przez matki małych
- poczucia samotnego borykania się z problemami;
dzieci, uznać można za kolejny czynnik ryzyka
- poczucia niezadowolenia z tego, że matka miała
krzywdzenia małych dzieci. Czynnik ten uwzględ-
6
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
niony został w badaniach dotyczących śmiertel- jako czynnika ryzyka krzywdzenia dzieci, warto za-
ności dzieci w wyniku zadanych obrażeń; badania uważyć, że jego oddziaływanie nie jest stałe lecz
były realizowane w USA przez Schnitzer i Ewigman w dużym stopniu zależy także od innych zmien-
(2005). W projekcie tym analizowano różne zmien- nych. W badaniach prowadzonych przez zespół
ne obecne w rodzinach małych dzieci zmarłych Kotcha (1999) analizie poddano wpływ czynnika
w latach 1992 1999, wyodrębniając wśród nich niskiego poziomu funkcjonowania społeczne-
grupę 149 dzieci zmarłych w wyniku doświadczo- go (low social well-being) w powiązaniu z innymi
nych urazów. Jedną ze zmiennych wyróżniających zmiennymi. Poziom funkcjonowania społecz-
rodziny dzieci zmarłych w wyniku urazów był brak nego w badaniu obejmował zarówno utrzy-
realizowania przez matkę wizyt u lekarza podczas mywane przez badanych kontakty społeczne,
ciąży lub rozpoczęcie tych wizyt dopiero od 5. m-ca jak i posiadane przez nich zasoby społeczne (tj.
ciąży. Taki tryb wizyt u lekarza odnotowany został wsparcie polegające na przekazywaniu wiedzy
u 22% matek dzieci zmarłych w wyniku urazów i informacji o tym, co można lub powinno się zro-
w porównaniu do 11% matek dzieci zmarłych z gru- bić w trudnej dla siebie sytuacji, na pomocy ma-
py kontrolnej. terialnej, wsparcie emocjonalne polegające na
wysłuchaniu, okazaniu zrozumienia, pocieszeniu).
Niezależnie od powodów społecznej izolacji, brak
Ogólny wniosek z powyższych badań wskazuje, że
znajomych, przyjaciół, rodziny, która będzie potra-
w rodzinach o niskim poziomie funkcjonowania
fiła pomóc i wesprzeć w pierwszych miesiącach po
społecznego ryzyko wystąpienia krzywdzenia dzie-
narodzeniu dziecka, mogą skutkować zwiększonym
ci jest większe niż w rodzinach, w których czynnik
poziomem stresu, poczuciem samotności, przyg-
społecznej izolacji nie osiąga wysokiego poziomu.
nębieniem. Wsparcie społeczne, poczucie przyna-
To większe ryzyko wystąpienia krzywdzenia nie jest
leżności potrzebne są na każdym etapie życia, jed-
zależne od tego, czy dodatkowo występuje stan
nak szczególnie ważne może być dla młodych rodzi-
ciężkiej depresji matki lub też akumulacja stresu-
ców, przed którymi stoją zadania: opieki i wychowa-
jących zdarzeń życiowych. Jednocześnie jednak
nia dziecka, zdefiniowania na nowo swoich relacji
wyniki analizy wskazują, że niski poziom funkcjo-
w małżeństwie, także zorganizowania od początku
nowania społecznego miał największe znaczenie
rozkładu dnia czy sposobu zdobywania funduszy na
w zwiększeniu ryzyka krzywdzenia dzieci do 4.roku
utrzymanie rodziny. Jeśli w zakresie którejś z tych
życia w przypadku rodzin, w których równocze-
kwestii pojawią się szczególne trudności, ważne
śnie opisywano niski poziom stresu związanego ze
jest, aby rodzice mogli skorzystać ze wsparcia i do-
zdarzeniami życiowymi oraz łagodny stan depresji.
świadczeń innych.
Zatem rodziny te, które biorąc pod uwagę niski po-
Opisując znaczenie czynnika społecznej izolacji
ziom depresyjności matki lub mniejszą akumulację
www.dobryrodzic.fdn.pl
7
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
stresujących zdarzeń życiowych, byłyby zazwyczaj wagą urodzeniową. Badania realizowane były przez
oceniane jako rodziny o niskim poziomie ryzyka pielęgniarki oceniające m.in. różne czynniki związa-
krzywdzenia dzieci, oceniane powinny być jako ne z umiejętnościami rodzicielskimi, a także statu-
rodziny o znacznie podwyższonym ryzyku krzy- sem socjoekonomicznym rodziny. Przez inną, nieza-
wdzenia, jeśli jednocześnie występuje w nich wy- leżną grupę badaczy oceniane było doświadczanie
soki poziom społecznej deprywacji (Kotch i inni, krzywdzenia przez dzieci. Wyniki badania wskazały,
1999). że istnieje korelacja pomiędzy czynnikami związa-
nymi z niskimi umiejętnościami rodzicielskimi oraz
Kwestią często podejmowaną w badaniach jest tak-
niskim statusem socjoekonomicznym opiekunów
że powiązanie pomiędzy izolacją społeczną rodziny,
dziecka a jego krzywdzeniem, przy czym znaczenie
jej niskim statusem socjoekonomicznym a umiejęt-
niskich umiejętności rodzicielskich okazało się być
nościami i postawami prezentowanymi przez rodzi-
większe niż niskiego statusu socjoekonomicznego.
ców w zakresie sprawowania opieki nad dzieckiem.
Równocześnie wykazano, że wpływ obydwu tych
Prowadzone w tym zakresie badania wskazują za-
grup czynników jest w wysokiej mierze od siebie
równo na korelację pomiędzy niewielkimi umie-
niezależny.
jętnościami rodzicielskimi a krzywdzeniem dzieci
(Burke i in. 1998, Coohey 1998, Shahar 2001, Azar W zakresie problematyki czynników ryzyka krzyw-
2002, Slack i in. 2004), jak i różnymi czynnikami dzenia dzieci  niekoniecznie tylko tych nowona-
związanymi z niskim statusem socjoekonomicznym rodzonych  prowadzone są także badania nad
rodziny (m.in. bezrobociem, ograniczonym dostę- związkiem ubóstwa z przemocą. Wyniki wielu
pem do zasobów społecznych i ekonomicznych) a z nich wskazują, że istnieje silna zależność po-
krzywdzeniem (Aber 1994, Crittenden 1999, Dubo- między ubóstwem oraz bezrobociem rodziców
witz 1999, Paxson, Waldfogel 2003). Jednocześnie a krzywdzeniem, w szczególności zaniedbywaniem
w licznych badaniach wykazano powiązania po- dzieci (Drake, Pandy 1996, Sedlak, Broadhurst
między niskim statusem ekonomicznym a różnymi 1996, Whipple, Webster-Stratton 1991, Pelton,
przejawami ograniczonych umiejętności rodziciel- Milner 1994, Needham i in. 1995, Jones 1990).
skich, np. stosowaniem surowej dyscypliny (Smith, Opierając się na badaniach realizowanych w Anglii i
Brooks-Gunn 1997, Berger 2004), niskim poziomem USA ocenić można, że dzieci z biedniejszych rodzin
wiedzy na temat właściwych zachowań rodziciel- są 22 razy częściej narażone na ryzyko krzywdze-
skich oraz rozwoju dziecka (Benasich and Brooks- nia niż dzieci z rodzin nieborykających się z prob-
-Gunn 1996). Badania weryfikujące te powiązania lemami finansowymi (Jones, 1990, Christensen
przeprowadzili Berger oraz Brooks-Gunn (2005) na i in. 1994). Powiązania trudnej sytuacji materialnej
grupie dzieci urodzonych przedwcześnie i z niską z krzywdzeniem dzieci tłumaczy się najczęściej tro-
8
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
jako (Christensen i in. 1994). Po pierwsze wskazuje biernej, polegającej wyłącznie na poddawa-
się, że ubóstwo wpływa na powstanie silnej presji niu się ich oddziaływaniom. Dziecko nie funk-
i stresu jaki towarzyszy rodzicom, którzy muszą za- cjonuje niczym  biała karta , której osobowość
gwarantować przetrwanie sobie i dziecku. Po dru- i sposób bycia zostają dopiero  nadrukowane
gie, część badaczy i praktyków wskazuje, że rodzice w toku oddziaływań rodzicielskich. Już nowonaro-
żyjący w trudnej sytuacji materialnej, niezależnie dzone dziecko jest aktywnym współtwórcą swojej
od swoich dobrych intencji, mogą nie być w stanie relacji z rodzicami. Potrafi komunikować się z nimi
zapewnić swojemu dziecku adekwatnej opieki i wy- uśmiechem, płaczem, ma określony temperament
chowania, w szczególności jeśli żyją w niebezpiecz- warunkujący m.in. poziom jego aktywności, a tak-
nej okolicy, mają trudną sytuację mieszkaniową że wyrazistość i częstość wysyłanych do rodziców
czy też nie są w stanie zapewnić właściwej opieki sygnałów. W związku z tym istotnym przedmiotem
dziecku w ciągu dnia (np. w czasie, gdy muszą być dociekań jest również to, w jaki sposób różne cechy
w pracy). Po trzecie, wskazuje się na powiązanie dziecka mogą wpływać na wywoływanie określo-
biedy z innymi problemami, np. uzależnieniem, co nych zachowań ze strony rodziców, w szczególno-
może dodatkowo wpływać na zwiększenie ryzyka ści czy są takie cechy określające dziecko, które
krzywdzenia dziecka. Warto zwrócić uwagę także korelują ze zwiększonym poziomem ryzyka do-
na fakt, że bieda w Polsce często jest dziedziczona świadczenia przez nie krzywdzenia. Wyniki, które
pokoleniowo (Tarkowska 2000, 2002, Warzywoda- uzyskano, nie są jednoznaczne. Co prawda nie ulega
-Kruszyńska 2008) i zazwyczaj wiąże się z niskim wątpliwości, że cechy i zachowanie dziecka oddziału-
poziomem edukacji, bezrobociem, marginalizacją ją na rodziców i wpływają na ich zachowanie, ale hi-
i wykluczeniem społecznym rodziny. poteza o tym, że niektóre z charakterystyk dotyczą-
cych dziecka mogą stanowić czynnik ryzyka krzyw-
Istotny również jest kontekst kulturowy izolacji
dzenia, często była poddawana krytyce. W badaniu
społecznej. Ważne, aby rodziny imigranckie były
prowadzonym przez zespół Grietens, Geeraert,
także włączane do społeczności. Rodziny te są
Hellinckx w Belgii (2004) nie wykazano istotnych
szczególnie narażone na izolację społeczną: dalsza
korelacji pomiędzy krzywdzeniem dziecka a taki-
rodzina jest często niedostępna, a sieć bliższych
mi jego charakterystykami jak: nietypowo wysoka
kontaktów społecznych słabo rozwinięta. Szczegól-
częstość płaczu, trudność w byciu ukojonym pod-
nie utrudnioną integrację społeczną mają rodziny
czas płaczu, bycie  trudnym dzieckiem .
nieposługujące się językiem polskim.
Jednocześnie warto zaznaczyć, że istnieje cały
Czynniki związane z dzieckiem
nurt badań dotyczących płaczu dziecka i sposobu
Dziecko w relacji z rodzicami nie przyjmuje roli
percepcji płaczu dziecka przez rodzica pokazujący,
www.dobryrodzic.fdn.pl
9
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
iż rodzice, którzy oceniają, że ich dziecko płacze częś- np. autyzmem czy opóz
nieniem rozwoju mowy.
ciej i dłużej są bardziej skłonni do podejmowania Jedyną istotną statystycznie korelacją, którą usta-
zachowań mogących prowadzić do traumy dziecka, lono w tym badaniu, była ta pomiędzy doświad-
tj. gwałtownego potrząsania dzieckiem, krzyczenia czeniem przez dziecko krzywdzenia a problemami
na dziecko, bicia dziecka (Reijneveld i in. 2004), niż z jego zachowaniem lub nieprawidłowościami do-
rodzice, którzy oceniają, że płacz dziecka jest nie- tyczącymi jego zdrowia psychicznego. W przypadku
uciążliwy i niedługotrwały. Część badań skupia- dzieci, u których zdiagnozowano zaburzenia zdrowia
jących się na analizie przypadków krzywdzenia psychicznego ryzyko doświadczenia przemocy było
zakończonych śmiercią dziecka wskazuje także, że prawie dwa razy większe niż u dzieci nieprzejawia-
płacz dziecka często przez rodziców  sprawców jących takich zaburzeń. Opisane badanie dotyczyło
opisywany jest jako czynnik wyzwalający prze- korelacji pomiędzy zmiennymi. Rodzaj ich związku
moc. Niezbędne wydaje się tutaj podkreślenie, że i ewentualny kierunek wpływu nie jest natomiast
większość badaczy skupia się na tym, jak rodzice jasny. Może być zatem tak, że dzieci wykazujące za-
odbierają płacz dziecka, a nie na rzeczywistej oce- burzenia psychiczne wywołują w rodzicach na tyle
nie częstotliwości, długości płaczu dziecka. Percep- silne napięcie, iż zwiększa to częstość stosowania
cja płaczu dziecka jest więc czynnikiem bardziej przez rodziców przemocy. Może być jednak także
skorelowanym z rodzicem niż z dzieckiem. Na to, tak, że zdiagnozowane zaburzenia psychiczne sta-
jak rodzic odbiera płacz dziecka, ma wpływ wie- nowią konsekwencję krzywdzenia, a nie czynnik na
le czynników, m.in. wyobrażenia i oczekiwania nie wpływający.
względem zachowania dziecka, zmęczenie i stres.
Inne badania prowadzone w Stanach Zjednoczo-
Cechy dziecka i ich związek z doświadczaniem przez nych oraz Anglii pokazują jednak wyraz
nie, że dzieci
nie krzywdzenia poddane zostały analizie także niepełnosprawne są znacząco częściej narażone na
w badaniach prowadzonych w USA przez Jaudes krzywdzenie niż ich zdrowi rówieśnicy. Najczęściej
oraz Mackey-Bilaver (2008). Celem projektu było za czynniki ryzyka krzywdzenia określa się następu-
ustalenie związku pomiędzy doświadczaniem przez jące cechy dzieci niepełnosprawnych:
dzieci krzywdzenia a dotyczącymi ich różnego typu - ograniczona możliwość komunikowania się dziec-
chronicznymi dolegliwościami. Badanie nie wykaza- ka z otoczeniem,
ło istotnych korelacji ani pomiędzy krzywdzeniem - ograniczenia motoryczne,
dzieci i chronicznymi chorobami somatycznymi - częściowa lub pełna izolacja społeczna dziecka,
dziecka, np. układu oddechowego czy ruchowe- - częściowa lub pełna zależność dziecka od rodzi-
go, ani także pomiędzy krzywdzeniem i różnego ców,
typu opóz
nieniami rozwojowymi i intelektualnymi - utrudniona właściwa percepcja oraz ocena róż-
10
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
nych sytuacji i zachowań innych osób (za: Hobbs dzeniu sobie z dodatkowym stresem związanym
i inni 1993, Schor 1987 i Sinanson 1993, z nową sytuacją w rodzinie.
Piekarska 2007).
Pełniejszy opis badań nad krzywdzeniem dzieci
Badania epidemiologiczne (Sulivan i Knutson 1998
niepełnosprawnych oraz charakterystyki zjawiska
i 2000) pokazały, że dzieci niepełnosprawne do-
dostępny jest w artykule Ewy Jarosz  Stan i kierunki
znają maltretowania przez rodziców 3,4 razy czę-
badań nad związkami między krzywdzeniem dzie-
ściej niż dzieci zdrowe. Z kolei badania prowadzone
ci a niepełnosprawnością (Dziecko krzywdzone.
przez Westat (1993) nad przypadkami zgłoszony-
Teoria. Badania. Praktyka nr 1/22/2008).
mi do instytucji Systemu Ochrony Dzieci (Child
Cechy dziecka uwzględnione zostały także w pro-
Protective Services) pokazały, że dzieci niepełno-
jekcie badawczym realizowanym w USA w 1996
sprawne są 1,7 razy częściej reprezentowane w
roku przez zespół Wu (2004). Uzyskane wyniki
tej populacji niż dzieci zdrowe. Niepełnosprawne
wskazują na korelację pomiędzy doświadczaniem
dzieci są szczególnie narażone na występowanie
krzywdzenia a niską wagą urodzeniową w grupie
poważnych i rozległych konsekwencji krzywdzenia
niemowląt. W projekcie tym odnotowano 2,11%
(Kelly 1992). Odgrywa to dużą rolę w przypadku
przypadków krzywdzenia w grupie niemowląt
małych dzieci: nie tylko przemoc intencjonalna ma
z niską wagą urodzeniową w stosunku do 0,74%
olbrzymie znaczenie dla rozwoju dziecka, poważne
przypadków krzywdzenia w grupie dzieci, u których
konsekwencje będzie miało także np. zaniedbanie
czynnik ten nie wystąpił. Również i te wyniki badań
rehabilitacji małego dziecka (spowodowane np.
nie pozwalają na określenie typu związku pomiędzy
brakiem diagnozy czy też nie stosowaniem się do
badanymi zmiennymi. Nie jest jasne, czy niska waga
zaleceń lekarza), które może prowadzić do pogłę-
urodzeniowa predysponuje dzieci do doświadcza-
bienia się niepełnosprawności. Dzieci niepełno-
nia krzywdzenia, czy np. dzieci z niską wagą urodze-
sprawne zarówno ruchowo, jak i intelektualnie
niową już w okresie prenatalnym nie otrzymywały
wymagają większej opieki i uwagi ze strony rodzi-
właściwej opieki, co mogłoby wyjaśniać zarówno
ców. Sytuacja, w której rodzice dowiadują się, że
dalsze krzywdzenie, jak i właśnie niską wagę uro-
ich dziecko jest niepełnosprawne, jest w większości
dzeniową. Eksplorację tego zagadnienia podjęli ba-
przypadków trudna dla rodziny i rodzi stres oraz
dacze ze Szkoły Medycznej Uniwersytetu Standford
wiele emocji, z którymi rodzice muszą sobie radzić.
(Zelenko i inni, 2000). Przeprowadzone przez nich
W części sytuacji diagnoza dziecka jest rozciągnięta
analizy oparte są na danych pochodzących z reje-
w czasie i rodzice przeżywają niepewność związaną
strów dzieci w wieku 0 3 lat. Na podstawie powyż-
z brakiem diagnozy i wskazówek, jak postępować
szych raportów dzieci podzielone zostały na trzy
z dzieckiem. Rodzice muszą więc stawić czoła nie
grupy, które następnie porównywano pomiędzy
tylko opiece i wychowaniu dziecka, ale także ra-
www.dobryrodzic.fdn.pl
11
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
sobą: dzieci odnotowywane w raportach Systemu o ciągłości niewłaściwych krzywdzących zacho-
Ochrony Dzieci (Child Protective Service) w oparciu wań matek, które rozpoczynają się już w okresie
o dane pochodzące jeszcze z okresu prenatalnego, ciąży i które utrzymują się nadal po narodzeniu
dzieci odnotowywane w raportach Systemu Ochro- dziecka.
ny Dzieci jedynie w oparciu o dane z okresu już po
narodzinach oraz grupa kontrolna bez zgłoszeń
Czynniki związane z matką lub innym głównym
w raportach Systemu Ochrony Dzieci. Zgłoszenie
opiekunem dziecka
w Systemie Ochrony Dzieci wskazywało na jakąś
formę patologii w zakresie traktowania dziecka
Grupą bardzo istotnych czynników wpływających
przez rodziców. Okazało się, że w porównaniu
na kondycję i funkcjonowanie dziecka są bez wąt-
z dwoma ostatnimi grupami, dzieci zgłoszone do ra-
pienia czynniki związane z jego opiekunami. Teorie
portów Systemu Ochrony Dzieci w oparciu o dane
psychologiczne podkreślają w szczególności zna-
pochodzące jeszcze z okresu prenatalnego, istotnie
czenie relacji tworzonej przez dziecko z głównym
częściej przejawiały różnego typu problemy zdro-
opiekunem. Funkcję taką zazwyczaj pełni matka,
wotne w okresie po urodzeniu oraz osiągały niższą
może być jednak tak, że zastępuje ją inna osoba.
wagę urodzeniową. Z kolei nie odnotowano żadnej
Głównym opiekunem dziecka można zatem nazwać
istotnej różnicy w powyższym zakresie pomiędzy
osobę, która spędza z dzieckiem najwięcej cza-
dziećmi z grupy kontrolnej oraz dziećmi odnotowa-
su, wykonuje większość czynności opiekuńczych.
nymi w raportach Systemu Ochrony Dzieci jedynie
W konsekwencji tego z osobą tą dziecko kształtu-
w oparciu o dane z okresu już po narodzinach. Dane
je swoją pierwszą więz
w życiu. Biorąc pod uwagę
te sugerują, że różnego typu problemy zdrowotne
to centralne znaczenie głównego opiekuna w życiu
dzieci w okresie poporodowym mogą mieć zwią-
dziecka, w wielu projektach badawczych podjęto
zek z wcześniejszymi krzywdzącymi zachowania-
zagadnienie czynników ryzyka krzywdzenia zwią-
mi ze strony matek, np. zażywaniem narkotyków
zanych właśnie z tą postacią. Ponieważ najczęściej
w ciąży, niekorzystaniem z opieki medycznej.
funkcję tę pełni matka, wiele z tych badań koncen-
Zatem wykazywane w niektórych badaniach
truje się na jej postaci. Prowadzone w zakresie tego
częstsze przypadki takich charakterystyk dziecka
nurtu analizy dotyczą czterech głównych kwestii:
jak niska waga urodzeniowa czy inne problemy
danych demograficznych opisujących matki, cech
zdrowotne wśród dzieci krzywdzonych (Creighton,
określających funkcjonowanie psychologiczne ma-
1985; Famularo, Fenton, Kinscherff, 1992; Wu i inni,
tek, cech określających funkcjonowanie społeczne
2004), mogą w dużym stopniu być uwarunkowane
matek, w tym stopnia ich współpracy z profesjona-
występującymi już wcześniej krzywdzącymi zacho-
listami oraz sposobów odnoszenia się przez matki
waniami ze strony matki. Można zatem wnosić
12
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
wobec dzieci, sposobów traktowania przez nie szkoły średniej oraz 0,31% przypadków krzywdze-
dzieci. nia w grupie matek, z poziomem edukacji powyżej
szkoły średniej). W tym samym badaniu uzyskano
Problematykę charakterystyki demograficznej ma-
ponadto wyniki wskazujące na to, iż matki z ro-
tek i analizowania tego, jakie ich cechy pozytyw-
dzin, w których dziecko doświadczyło krzywdzenia,
nie korelują z krzywdzeniem dzieci, podjął zespół
istotnie różniły się wiekiem od tych z grupy rodzin
Schnitzer i Ewigman (2005). W prowadzonym przez
niekrzywdzących (1,68 % przypadków krzywdzenia
tych badaczy projekcie wykazano, że do zmiennych
w grupie matek poniżej 20. roku życia w stosunku
odróżniających rodziny dzieci zmarłych w wyniku
do 0,74% przypadków krzywdzenia w grupie matek
urazów ze strony opiekunów od dzieci zmarłych
pomiędzy 20. a 34. rokiem życia oraz 0,63% ma-
w innych okolicznościach, należały takie cechy mat-
tek powyżej 34. roku życia) oraz nie posiadaniem
ki jak: wiek poniżej 25 lat (64% matek dzieci zmar-
statusu mężatki (1,72% przypadków krzywdzenia
łych w wyniku urazu ze strony opiekunów w sto-
w grupie matek nie będących w związku małżeń-
sunku do 41% z grupy kontrolnej), edukacja poniżej
skim w stosunku do 0,37% przypadków krzywdze-
szkoły średniej (37% matek dzieci zmarłych w wy-
nia w grupie matek będących mężatkami).
niku urazu ze strony opiekunów w stosunku do 21%
z grupy kontrolnej) oraz nie posiadanie statusu Na młody wiek rodziców (poniżej 18. roku życia)
mężatki (63% matek dzieci zmarłych w wyniku ura- jako potencjalny czynnik zwiększający ryzyko wy-
zu ze strony opiekunów w stosunku do 38% z gru- stąpienia zachowań krzywdzących dziecka wska-
py kontrolnej). Podobne wyniki dotyczące niskiego zują także Straus i in. (1998) oraz Connelly i Straus
poziomu edukacji matek dzieci należących do grup (1992). Jeśli młodemu wiekowi rodzica towarzyszą
ryzyka doświadczenia krzywdzenia uzyskali w swo- także dodatkowe czynniki, tj. trudności materialne,
ich badaniach Kotch (Kotch i in., 1999) a także Wu brak wsparcia społecznego oraz emocjonalnego
(Wu i in., 2004). W projekcie prowadzonym przez czy też wysoki poziom stresu, ryzyko wystąpienia
drugi z tych zespołów (Wu i inni, 2004) wyniki wska- zachowań przemocowych wzmaga się (Buchholz,
zały, iż w grupie objętych badaniem niemowląt, Korn-Bursztyn 1993). Dla nastolatków ciąża, czę-
które doświadczyły krzywdzenia, istotnie częściej sto nie planowana, to sytuacja, która zmusza ich
w stosunku do grupy kontrolnej stwierdzano, iż do podjęcia zobowiązań, do których na tym etapie
matki nie ukończyły szkoły średniej (1,94% przy- życia są nieprzygotowani zarówno społecznie, emo-
padków krzywdzenia w grupie matek z poziomem cjonalnie jak i ekonomicznie. Sytuacja ciąży oraz
edukacji poniżej szkoły średniej w stosunku do urodzenia dziecka w znacznej mierze wpływają na
0,82% przypadków krzywdzenia w grupie matek, dalszą drogę życiową nastolatków i wiążą się często
których wykształcenie wiązało się z ukończeniem z przerwaniem nauki, zaburzeniem relacji z grupą
www.dobryrodzic.fdn.pl
13
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
rówieśniczą, w skrajnych przypadkach z bezdomno- ciem samotnego borykania się z problemami, nie-
ścią i ubóstwem. zadowoleniem z posiadania tylko kilku kontaktów
poza rodziną). Ponadto wyniki tych samych badań
W zakresie cech określających funkcjonowanie
wskazują, że matki zaklasyfikowane jako krzywdzą-
psychiczne matki odnaleziono wiele takich cha-
ce istotnie różniły się od tych zaklasyfikowanych
rakterystyk, dla których wykazana została istotna
jako niekrzywdzące w zakresie poczucia, że mają
korelacja z krzywdzeniem dziecka. Badania (Kotch
niewiele wsparcia ze strony partnera oraz ocenia-
i in.,1999) wskazały, że częstość krzywdzenia dzieci
nym przez realizujące projekt pielęgniarki brakiem
wzrastała w rodzinach, w których matki były de-
zdolności do właściwego poszukiwania pomocy
presyjne, skarżyły się na symptomy psychosoma-
i wsparcia. (Jako istotne czynniki ryzyka, na podsta-
tyczne, spożywały alkohol. Badania pokazują, że
wie tych samych badań, wskazać można także ce-
np. przemoc fizyczna wobec dzieci silnie powiązana
chy matki związane z obniżoną kondycją psychiczną.
jest z przeżywaniem stresujących wydarzeń czy też
Matki zaklasyfikowane jako krzywdzące, częściej
stresem rodzicielskim (Whipple, Webster-Stratton,
niż te niekrzywdzące informowały, że przeszły już
1991, Coohey, Braun, 1997). Podobnie niektóre
w życiu kilka kryzysów i wydawały się mieć kłopoty z
badania wskazują, że rodzice zaniedbujący swoje
odzyskaniem równowagi. Okazywały się bezradne
dzieci, zgłaszają przeżywanie silniejszego stresu
w sytuacji stresu, brakowało im pewności siebie,
związanego z codziennymi problemami niż rodzi-
miały ponure myśli i przekonania co do przyszło-
ce niekrzywdzący (Williamson i in., 1991; Gaines
ści, a także wspominały, że czuły się nieszczęśliwe.
i in., 1978). Jednocześnie warte podkreślenia
wydaje się to, że nie ustalono, czy rodzice krzyw- Inne charakterystyki rodziców, którzy dopuścili
dzący rzeczywiście doświadczają więcej sytuacji się krzywdzenia dzieci, płyną z badań dotyczących
stresujących czy też są skłonni postrzegać więcej szerszych grup wiekowych dzieci. Na ich podstawie
wydarzeń i doświadczeń jako stresujące, niż ro- wnioskować można, że rodzice ci znacząco częściej
dzice niekrzywdzący swoich dzieci (Milner, Dopke, mają niską samoocenę, słabą kontrolę nad swoim
1997). Druga z możliwości oznaczałaby, że rodzi- zachowaniem. Zazwyczaj także są to osoby przeja-
ce ci mają zbyt małe umiejętności radzenia sobie wiające niskie poczucie kontroli nad własnym ży-
z codziennymi problemami czy też ze stresem. We ciem, tzn. wierzą, że wydarzenia, które ich spotyka-
wspomnianych już badaniach prowadzonych przez ją, są determinowane przypadkiem albo siłami znaj-
Grietens, Geeraert, Hellinckx (2004) wykazane zo- dującymi się poza ich kontrolą, rodzice ci przejawia-
stały korelacje pomiędzy krzywdzeniem dziecka ją zachowania antyspołeczne, przeżywają depresję
a poczuciem osamotnienia matki (niezadowole- i lęki (Goldman i in., 2003, Black i in. 2001, Polan-
niem z kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, poczu- sky i in., 1992, Christensen i in. 1994, Dinwiddie,
14
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
Bucholz 1993; Chaffin i in., 1996). Są to zatem wy- analiz pokazuje, że matki, które stosują przemoc
niki w bardzo wysokim stopniu zgodne z wynikami fizyczną wobec swoich dzieci, mają wobec nich za-
badań prowadzonych wśród rodziców krzywdzą- wyżone oczekiwania, a także nie rozumieją, w jaki
cych małe dzieci. sposób przebiega rozwój małego dziecka (Blacki in.
2001, Twentyman, Plotkin 1982). Niski poziom wie-
Ankieta czynników ryzyka wykorzystywana w ba-
dzy rodzica o potrzebach dziecka oraz sposobach
daniu prowadzonym przez pielęgniarki w projekcie
ich zaspakajania jest szczególnie niebezpieczny
Grietens, Geeraert, Hellinckx (2004) zawierała cały
w przypadku rodziców najmłodszych dzieci, które
szereg pozycji odnoszących się do postawy matki
całkowicie od nich zależą. Jeśli niska wiedza o roz-
wobec dziecka oraz typów jej reakcji w stosun-
woju dziecka łączy się z niską zaradnością życiową
ku do niego. Co ciekawe, jedynie bardzo niewiele
rodziców, może dojść do sytuacji, gdy potrzeby
z nich okazało się znaczących w zakresie rozróżniania
dziecka  zarówno fizyczne, jak i psychiczne  będą
matek krzywdzących od niekrzywdzących. Należały
zaspakajane jedynie na poziomie minimalnym lub
do nich oczekiwanie przez matkę szczodrej miłości
poniżej niego. Konsekwencją tego mogą być opóz
-
ze strony dziecka, mówienie przez matkę głównie
nienia w rozwoju dziecka.
na swój temat, a w mniejszym stopniu o dziecku.
Pozycje te wskazują na podwyższoną koncentrac- W zakresie sposobu oddziaływania przez matkę
ję matki na własnej osobie, kosztem koncentrac- na dziecko, wskazuje się również na zachowania
ji na dziecku. Inną różnicującą pozycją w opi- związane ze stosowanymi metodami wychowaw-
sywanym badaniu było mówienie przez matkę czymi jako czynnik ryzyka krzywdzenia. Wyniki
w sposób bardzo negatywny na temat ciąży i po- uzyskane w projekcie Grietens, Geeraert i Hellinckx
rodu. Wyniki te są spójne z innymi analizami wska- (2004) pokazują na znaczenie ustanawiania przez
zującymi na znaczenie negatywnych postaw wobec matkę niewielu zasad oraz niewprowadzania zna-
dziecka jako czynnika ryzyka jego krzywdzenia. czącej struktury w życie dziecka jako czynnika ry-
Badania wskazują, że negatywne poglądy doty- zyka krzywdzenia. Takie niskie strukturyzowanie
czące natury dziecka, jego zachowań (np. stwier- środowiska dziecka już w okresie niemowlęcym
dzenie, że dziecko płacząc, robi na złość rodzicowi), może sugerować, że rodzice nie będą realizować
a także brak wiedzy na temat prawidłowości roz- stabilnego, przemyślanego stylu wychowawcze-
wojowych dziecka (np. wiedzy, kiedy dziecko może go. Wprowadzanie zasad i strukturyzowanie życia
zacząć jeść stałe jedzenie, kiedy może pozostawać dziecka wskazuje bowiem na lokowanie przez ro-
samo bez opieki dorosłych) mogą prowadzić do dziców raczej w sobie niż dziecku odpowiedzial-
zachowań krzywdzących (Black i in., 2001; Larran- ności za jego funkcjonowanie. Nie oczekują oni, że
ce, Twentyman, 1983, Zuravin, Taylor, 1987). Część dziecko po prostu będzie się rozwijać, lecz aktywnie
www.dobryrodzic.fdn.pl
15
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
kreują warunki dla tego rozwoju. Badania prowa- Istotnym czynnikiem, który również został na pod-
dzone w grupie rodziców, dzieci starszych potwier- stawie badań oznaczony jako potencjalnie różnicu-
dzają istnienie pewnych charakterystycznych cech jący matki krzywdzące od niekrzywdzących, są ich
oddziaływań wychowawczych rodziców należących wspomnienia dotyczące własnych doświadczeń
do grupy rodziców stosujących przemoc wobec z okresu dzieciństwa. Kotch z zespołem (Kotch i in.,
dzieci. Przykładowo, rodziny w których dochodzi 1999) wykazali, że częstość doświadczania przez
do zachowań krzywdzących, bardzo rzadko nagra- dzieci krzywdzenia wzrastała w rodzinach, w któ-
dzają pozytywne zachowania swojego dziecka, rych matka sama doświadczyła separacji ze swoją
podczas gdy zazwyczaj ostro reagują na zachowa- matką w okresie do 14. roku życia. Z kolei objęte
nia dziecka niespełniające oczekiwań (Garbarino, badaniem prowadzonym przez Grietens, Geeraert
1984). Rodzice zaniedbujący dzieci są zazwyczaj i Hellinckx (2004) matki krzywdzące w stosunku do
mniej wspierający, poświęcają dziecku mniej uwa- niekrzywdzących istotnie częściej oceniały, że jako
gi: rzadziej bawią się z dzieckiem czy reagują na dzieci nie dostawały wiele miłości ze strony swojej
jego potrzeby niż rodzice niekrzywdzący (Natio- rodziny. Jest to zgodne z wynikami innych badań
nal Research Council, 1993; Bousha i Twentyman, wskazujących, że rodzice, którzy sami mieli w dzie-
1984). Rodzice (w szczególności matki) stosujący ciństwie doświadczenie bycia ofiarą przemocy czy
przemoc mają tendencje do używania bardziej zaniedbywania, mogą dopuścić się stosowania
agresywnych metod dyscyplinowania dziecka zachowań krzywdzących wobec własnych dzieci
(np.: klapsy, długa izolacja/odosobnienie dziecka, (Kaufman, Zigler, 1993). Prowadzone w zakresie tej
krzyk), praktycznie nie sięgają do pozytywnych problematyki badania pokazują, że rodzice, którzy
metod wychowawczych, tj. tłumaczenia, chwale- sami doświadczali krzywdzenia, przejawiają wiele
nia, zachęcania do pożądanych zachowań (Black cech i sposobów funkcjonowania, które wpływają
i in 2001, Whipple, Webster-Stratton, 1991). Jest na zwiększenie ryzyka krzywdzenia przez nich wła-
to zatem postępowanie związane raczej z wyma- snych dzieci (Egeland i in., 2002, Newcomb, Locke,
ganiem i egzekwowaniem oczekiwanego zachowa- 2001; Pears, Capaldi, 2001). Do cech tych należą
nia za pomocą kar, a nie z aktywnym wspieraniem np.: objawy lęku, depresji, niska samoocena, uza-
dziecka w takim działaniu i z kształtowaniem wa- leżnienia, choroby psychiczne, ograniczone umie-
runków, by mogło ono uczyć się pożądanego za- jętności interpersonalne (Briere, 1992, Egeland
chowania. Takie podejście można  z pewną ostroż- i in., 2002). Ponadto wyniki badań wskazują, że oso-
nością  uznać za kontynuację, zaznaczającego się by, które doświadczyły przemocy w dzieciństwie,
już w relacji z niemowlęciem braku strukturowania z większym prawdopodobieństwem w dorosłoś-
jego środowiska i nie wprowadzania w jego życie ci wiążą się z partnerami stosującymi przemoc
reguł. (Fantuzzo i in., 1997; Ross, 1996; Stark, Flitcraft,
16
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
1988; Tajima, 2000), co stanowi dodatkowy czynnik żej 21 lat, obecność historii depresji lub chorób
zwiększający ryzyko doświadczenia przemocy przez psychicznych oraz zamieszkiwanie ze stosującym
dziecko. przemoc partnerem.
Podkreślić należy, że większość rodziców, którzy Jednym ze sposobów wyjaśniania związku pomię-
mają własne doświadczenia bycia ofiarą przemo- dzy doświadczeniem przemocy w dzieciństwie,
cy, nie krzywdzi swoich dzieci (Kaufman, Zigler a stosowaniem jej wobec własnych dzieci jest od-
1987), niemniej jednak doświadczanie przemocy wołanie się do mechanizmu modelowania i naśla-
w dzieciństwie lub brak odczuwania miłości i tro- dowania. Dzieci, które były ofiarami przemocy ze
ski ze strony swoich rodziców znacząco zwiększają strony rodziców czy też świadkami przemocy do-
takie ryzyko. Badania przeprowadzone w Wielkiej mowej, mogą przyswoić agresję jako dopuszczal-
Brytanii wśród dzieci do 5. roku życia wykazały, że ny sposób zachowania, a także mogą nauczyć się
7,6% rodziców mających w historii swego życia doś- usprawiedliwiać agresję jako reakcję na określone
wiadczenie przemocy krzywdziło lub/i zaniedby- zachowania (Gelles, 1998).
wało swoje dzieci (Browne, Herbert, 1997). Z kolei
Czynniki związane ze sposobem traktowania dziec-
zestawienie wyników badań prowadzonych w USA
ka przez matkę były także przedmiotem badania
dokonane przez Kaufman i Zigler (1987) wskazuje, że
prowadzonego w USA przez zespół Wu (Wu i in.,
około 1/3 dzieci doświadczających przemocy praw-
2004). Wyniki wskazały, że w grupie objętych bada-
dopodobnie stanie się krzywdzącymi rodzicami.
niem niemowląt, które doświadczyły krzywdzenia,
Badania podejmujące tę problematykę zostały tak-
istotnie częściej w stosunku do grupy kontrolnej
że przeprowadzone przez zespół Dixon, Browne
stwierdzano, iż matki paliły podczas ciąży (2,44 %
oraz Hamilton-Giachritsis (2005) z Uniwersytetu
przypadków krzywdzenia w grupie matek palących
w Birmingham w Wielkiej Brytanii, projekt re-
podczas ciąży w stosunku do 0,54% przypadków
alizowany był wśród rodzin z nowonarodzonymi
krzywdzenia w grupie matek niepalących), a tak-
dziećmi. W ciągu 13-stu miesięcy po narodzinach
że istotnie częściej stwierdzano nieadekwatność
w 6,7% rodzin z co najmniej jednym rodzicem, któ-
w sprawowaniu opieki nad dzieckiem (krzyw-
ry jako dziecko doświadczał krzywdzenia, odnoto-
dzenie odnotowano w 2,17% rodzin, w których
wano przemoc wobec dzieci. W przypadku rodzin,
równocześnie stwierdzono nieadekwatność opieki
w których żadne z rodziców nie doświadczyło
i w 0,69% rodzin, w których opiekę oceniono jako
krzywdzenia, przemoc odnotowano w przypadku
adekwatną).
0,4% rodzin. Za różnicę tę w szczególności okazały
Interesującym wynikiem badań Grietens, Geeraert i
się odpowiadać 3 spośród różnych uwzględnionych
w badaniu czynników ryzyka: wiek rodziców poni- Hellinckx (2004) było to, że nie wykazano, by matki
www.dobryrodzic.fdn.pl
17
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
krzywdzące i niekrzywdzące można było różnico- dzające je pielęgniarki miały istotnie częściej poczu-
wać poprzez pozycje kwestionariusza odnoszące cie, że informacje podawane przez matkę na temat
się np. do kontaktu wzrokowego między matką jej radzenia sobie z dzieckiem nie były zupełnie
a dzieckiem, przeżywania przez matkę opieki nad prawdziwe.
dzieckiem jako uciążliwości czy czynnika wyzwalają-
W szczególnej sytuacji są rodzice dzieci o specjal-
cego napięcie i nerwowość lub ograniczenie swobo-
nych potrzebach opiekuńczych i wychowawczych
dy. Bez różnicującego znaczenia okazały się być tak-
(niepełnosprawnych intelektualnie, ruchowo, cier-
że takie charakterystyki jak niestałość reakcji matki
piących na specyficzne choroby czy zaburzenia).
na zachowania dziecka, brak zabaw z dzieckiem.
W tym przypadku wiedza o specjalnych potrzebach
Możliwe jest, że te charakterystyki funkcjonowania
dziecka oraz stosowanie się do zaleceń specjalistów
matek faktycznie nie mają istotnego znaczenia w
są szczególnie istotne. Zdarza się, że rodzice takich
zakresie odróżniania matek krzywdzących od nie-
dzieci nie stosują się do zaleceń lekarzy i pielęgnia-
krzywdzących. Jednocześnie możliwe jest także, że
rek i nie podejmują leczenia czy rehabilitacji dziec-
były to czynniki trudno uchwytne dla osób odwie-
ka. Przyczyny tego typu działania mogą być różne:
dzających matki i to praktyczna trudność związana
rodzice nie są w stanie pogodzić się z chorobą dziec-
z ich właściwą oceną wpłynęła na kształt uzyska-
ka, lekceważą sytuację, nie są w stanie (czasowo,
nych wyników. Kwestia ta wymaga dalszych badań.
ekonomicznie) zapewnić dziecku leczenia. W każdej
Poza czynnikami ryzyka dotyczącymi charakterys- z wymienionych sytuacji dobro dziecka jest zagro-
tyki funkcjonowania matki w relacji z dzieckiem, żone: okres pierwszych trzech lat życia jest okre-
w projektach badawczych stawiane i weryfikowa- sem najszybszego rozwoju człowieka. Jeśli dziecko
ne były także hipotezy dotyczące znaczenia relacji cierpi z powodu choroby czy niepełnosprawności,
pomiędzy matką a profesjonalistami, z którymi ma jest to najlepszy czas na rozpoczęcie rehabilitacji,
ona kontakt. Faktycznie okazało się, że trudności która może usprawnić i ułatwić dalszy rozwój i jego
i zakłócenia tego kontaktu korelują z prawdopodo- funkcjonowanie. Niestety, w skrajnych sytuacjach
bieństwem krzywdzenia dziecka. W projekcie Grie- brak realizacji zaleceń lekarza może doprowadzić
tens, Geeraert i Hellinckx (2004) wykazano, że na nawet do śmierci dziecka.
podwyższenie ryzyka krzywdzenia dziecka wpływa
taka charakterystyka matek, jak: nieprzestrzeganie
terminów spotkań z profesjonalistą, niekorzysta- Czynniki związane z funkcjonowaniem rodziny
nie lub korzystanie w niewielkim stopniu z rad
W zakresie badań dotyczących czynników ryzyka
profesjonalisty w zakresie opieki nad dzieckiem.
krzywdzenia dzieci, system rodzinny charaktery-
Ponadto w przypadku matek krzywdzących odwie-
zowany był przede wszystkim w dwóch obszarach:
18
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
elementów odnoszących się do struktury rodziny wania przemocy (przede wszystkim jest to sto-
oraz różnego typu obecnych w niej mechanizmów sowanie form kar cielesnych zakazanych w USA),
oraz zjawisk. a w 4% przypadków dochodzi do ewidentnych nad-
użyć wobec dzieci. Wśród form przemocy wobec
Pierwszy z obszarów stał się przedmiotem zainte-
dzieci przeważającą formą krzywdzenia jest wyko-
resowania badań realizowanych przez Schnitzer
rzystywanie seksualne (Tittle i in., 2000). Należy
i Ewigman (2005). Na podstawie przeprowadzo-
pamiętać, że prawdopodobieństwo doświadczenia
nych w ramach tego projektu analiz stwierdzono,
przez dziecko krzywdzenia w rodzinie zastępczej
że dzieci zmarłe w wyniku urazów doświadczo-
może wiązać się z wieloma dodatkowymi czynnika-
nych ze strony opiekunów rzadziej funkcjonowały
mi, takimi jak np. niewielkie przygotowanie rodziny
w rodzinie z dwoma biologicznymi opiekunami i bez
do pełnienia tej roli. Na naturalny stres związany
dodatkowych dorosłych osób  spokrewnionych
z wychowaniem i opieką nad dzieckiem nakładają
lub niespokrewnionych (37% badanych przypadków
się dodatkowe elementy, tj. radzenie sobie z prze-
w porównaniu z 64% dzieci z grupy kontrolnej).
życiami dziecka, budowanie relacji i więzi z dziec-
Z kolei w przypadku dzieci, które zamieszkiwały
kiem, które jest nowe w rodzinie. Dzieci, które
w domu razem z niespokrewnionymi osobami do-
trafiają do rodziców zastępczych oraz adopcyjnych
rosłymi, prawdopodobieństwo przynależenia do
często mają za sobą traumatyczne przeżycia, które
grupy dzieci zmarłych w wyniku urazów było pra-
wpływają na ich zachowanie, a co za tym idzie na
wie 50 razy większe niż w przypadku dzieci zamiesz-
cały system rodzinny. Czasami rodzice przyjmujący
kujących wyłącznie z parą biologicznych rodziców.
dziecko pod opiekę nie są przygotowani do tego,
82% dzieci z tej grupy to dzieci zamieszkujące z bio-
aby radzić sobie z trudnymi emocjami dziecka i jego
logiczną matką i jej niespokrewnionym z dzieckiem
zachowaniami. Warto o tym pamiętać, szczególnie
partnerem. Z kolei w tej grupie w 72% przypadków
w sytuacji, gdy w Polsce brakuje placówek, gdzie
sprawcą urazu dziecka był właśnie partner matki.
rodzice zastępczy mogą szukać wsparcia i pomocy.
Biorąc pod uwagę obecne aktualnie w społeczeń-
stwie coraz bardziej powszechne wspólne zamiesz- Wiele statystyk wskazuje, że dzieci wychowywa-
kiwanie osób niebędących w formalnych związ- ne przez jednego rodzica są częściej narażone na
kach, np. matek z nowymi partnerami, jest to bez różnego typu formy krzywdzenia (por. Wilson,
wątpienia czynnik, na który należy zwracać uwagę. Daly, Weghorst; 1980, Showers i in., 1985; Mal-
kin, Lamb, 1994; Daly, Wilson; 1987). Goldman
Zwiększonej uwagi ze strony profesjonalistów wy-
i inni (2003) wskazują, że dzieci wychowywane przez
magają ponadto rodziny zastępcze. Dane ame-
jednego rodzica są blisko dwa razy częściej krzyw-
rykańskie pokazują, że w rodzinach zastępczych
dzone, niż te, które wychowuje dwoje biologicz-
w 22% przypadków zdarzają się przypadki stoso-
www.dobryrodzic.fdn.pl
19
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
nych rodziców (27,3 dzieci na 1000 wśród rodziców dzinnego dzieci z powstałymi jako efekt krzywdze-
samotnych oraz 15,5 na 1000 dzieci wśród pełnych nia traumatycznymi urazami mózgu (TBI: Traumatic
rodzin). Analiza prowadzona w 42 krajach pokazała, Brian Injuries) oraz dzieci z takimi urazami, ale nie
że w porównaniu do swoich rówieśników żyjących powstałymi w wyniku krzywdzenia. W badaniach
z dwójką rodziców biologicznych, dzieci wychowy- tych wykazano, że urazy związane z krzywdzeniem
wane przez jednego rodzica częściej są narażone były dwukrotnie częstsze w rodzinach rekonstru-
na ryzyko bycia ofiarą krzywdzenia czy zaniedbania owanych (extended families). Możliwe jest zatem,
(Goldman i in. 2003). Niepokojąco wyglądają także że faktycznie to nie samotne rodzicielstwo samo
dane mówiące o tym, że dzieci wychowujące się w sobie, ale różne powiązane z nim czynniki  np.:
tylko z jednym rodzicem, częściej niż dzieci z peł- obecność niespokrewnionych z dzieckiem partne-
nych rodzin padają ofiarą wykorzystywania sek- rów, gorsza sytuacja materialna, brak stabilności
sualnego (Goldman i in., 2003). Należy podkreślić, sytuacji rodzinnej - zwiększają ryzyko krzywdze-
że cytowane badania nie zawsze wskazują na ro- nia dziecka. Przypuszczenia te znajdują wsparcie
dzica jako sprawcę przemocy. Jednakże, czy to w wynikach innych badań wskazujących, iż rodziny
z powodu ograniczonych możliwości czasowych, zaniedbujące dziecko często są charakteryzowane
czy z braku pozytywnej więzi z rodzicem etc., dzieci poprzez obecny w nich brak stabilności: dziecko
samotnych rodziców są bardziej narażone na do- ma do czynienia z sytuacją, gdy układ dorosłych
znanie w swoim życiu różnych form krzywdzenia. w najbliższej rodzinie się często się zmienia (np.
matka z dzieckiem, którzy żyją i mieszkają z różnymi
Kwestię samotnego rodzicielstwa i jego związku
partnerami) (Polansky i in., 1992).
z krzywdzeniem dzieci ujęli w badaniach także
Schnitzer i Ewigman (2005). Co ciekawe uzyskane Kolejną poruszaną w badaniach kwestią związaną
przez nich wyniki nie potwierdzają tych przyto- ze strukturą rodziny, jest liczba dzieci będących
czonych powyżej. Schnitzer i Ewigman starając w niej pod opieką i związek tego czynnika ze zjawis-
się zinterpretować uzyskane przez siebie wyniki, kiem krzywdzenia dzieci. Wyniki badania prowa-
wskazują, że mogą one sugerować, iż to nie bycie dzonego przez zespół Wu (Wu i in., 2004) wskazały,
samotnym rodzicem samo w sobie zwiększa ryzyko że w rodzinach niemowląt, które doświadczyły
krzywdzenia dzieci, ale dopiero obecność innych krzywdzenia, istotnie częściej w stosunku do gru-
niespokrewnionych dorosłych w domu, która py kontrolnej stwierdzano obecność więcej niż 2
może towarzyszyć samotnemu rodzicielstwu. rodzeństwa. Krzywdzenie odnotowano w 2,15%
Takie wnioski znajdują potwierdzenie w wynikach rodzin, w których obecnych było więcej niż 2 ro-
uzyskanych przez zespół Keenan (Keenan i in., dzeństwa niemowlęcia, w 0,79% rodzin, w których
2003), który dokonał porównania środowiska ro- obecnych było więcej niż 1 2 rodzeństwa niemow-
20
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
lęcia i w 0,63% rodzin, w których dziecko nie miało Innym czynnikiem uwzględnionym w ramach pro-
rodzeństwa. Podobne tendencje wykazały badania jektu Schnitzer i Ewigman (2005), związanym z cha-
Gellesa (1998), zgodnie z którymi przemoc wobec rakterystyką funkcjonowania systemu rodzinnego
dziecka w rodzinach wielodzietnych jest o połowę były zgłaszane już wcześniej incydenty krzywdze-
wyższa aniżeli w rodzinach z jednym dzieckiem (por. nia oraz zaniedbania wobec jakichkolwiek innych
Pospiszyl, 1994). Za rodziny wielodzietne uznaje się członków rodziny. Okazało się, że w przypadku
rodziny, pod których opieką przebywa więcej niż 3 rodzin, do których należały dzieci zmarłe w wyniku
dzieci (z demograficznej perspektywy rodzina wie- urazów ze strony opiekunów, zdarzeń takich było
lodzietna to rodzina z co najmniej czworgiem dzie- istotnie więcej. Odnotowano je w przypadku 47%
ci, zaś z perspektywy ekonomicznej i socjologicznej takich rodzin w porównaniu z 13% rodzin z grupy
 rodzina z co najmniej trojgiem dzieci). W Polsce kontrolnej.
rodziny wielodzietne stanowią ok. 17% procent
Zagadnienie związku krzywdzenia dziecka z prze-
wszystkich rodzin. Warto zwrócić uwagę na fakt, że
mocą występującą w domu, dotyczącą także in-
większa liczba dzieci w rodzinie sama w sobie sta-
nych członków rodziny, jest szeroko poruszane w
nowi czynnik stosowania przemocy. Istotne wydaje
literaturze i projektach badawczych. Wiele z analiz
się jej częste powiązanie z takimi czynnikami, jak
dotyczy także sytuacji dzieci starszych, ale wydaje
ubóstwo czy trudne warunki mieszkaniowe (Sedlak,
się, że płynące z nich wnioski mogą być wykorzy-
1996; Chaffin i in., 1996; Zuravin, Taylor, 1987). Po-
stywane podczas pracy z rodzinami z małym dziec-
dobnie jak w przypadku rodziców samotnie wycho-
kiem. Zgodnie z dostępnymi badaniami, w 30-60%
wujących dzieci, także gospodarstwa rodzin wielo-
rodzin, w których dochodzi do przemocy pomię-
dzietnych często mają niski dochód przypadający
dzy partnerami, przemocy doznają także dzieci
na jednego członka rodziny lub wręcz ich sytuacja
(Edelson, 1999; Appel, Holden, 1998). Związek prze-
materialna lokuje się poniżej linii ubóstwa. Trudna
mocy obecnej w domu z krzywdzeniem dzieci ma
sytuacja finansowa rodziny dzieci może zwiększać
charakter złożony i wiąże się z co najmniej trzema
stres rodziców i prowadzić do zachowań krzyw-
zjawiskami. Przede wszystkim dzieci funkcjonujące
dzących. Prowadzone analizy pokazują, że zasięg
w tych rodzinach są bardzo często świadkami prze-
ubóstwa jest determinowany wielkością gospodar-
mocy zachodzącej między członkami rodziny. Bada-
stwa domowego oraz typem rodziny biologicznej.
nia pokazują, że wpływ bycia świadkiem przemocy
Rodziny wielodzietne są w najtrudniejszej sytuacji.
może być dla dziecka równie urazogenny jak samo
W Polsce ubóstwem zagrożonych jest około 21%
bycie bezpośrednią ofiarą przemocy. Stres zwią-
rodzin z trojgiem dzieci na utrzymaniu, zaś rodzin
zany z byciem świadkiem przemocy, krzykami czy
z czworgiem i więcej dzieci  ponad 40% (Hrynkie-
biciem rodzica może wpływać negatywnie na roz-
wicz, 2006).
www.dobryrodzic.fdn.pl
21
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
wój dziecka już w czasie ciąży, jak i od pierwszych znaczone na prowadzenie gospodarstwa domowe-
chwil jego życia (National Research Council, 1993). go (Zuckerman, 1994). Badania pokazują także, że
Po drugie, dzieci takie mogą same stać się kolejną uzależnienia wpływają na decyzje dotyczące stylów
ofiarą bezpośredniego krzywdzenia różnego typu, wychowania i wybieranych metod wychowawczych
kolejnymi osobami, wobec których kierowana jest (Tarter i in., 1993). Obecny stan wiedzy pokazuje
agresja sprawcy. Po trzecie, poza przemocą fizycz- także niebezpieczeństwa, jakie wiążą się z używa-
ną dzieci takie mogą doświadczać zaniedbywania niem alkoholu i narkotyków przez matki w czasie
przez rodziców, np. rodzic  ofiara przemocy może ciąży, w tym m.in. ryzyko wystąpienia tzw. Fetal
być zastraszony na tyle, by nie być w stanie odpo- Alcohol Syndrome (FAS)  Alkoholowego Zespołu
wiednio reagować na potrzeby dziecka czy też być Płodowego. Szacuje się, że w Polsce z FAS rodzi się
na tyle skupionym na zaspakajaniu potrzeb sprawcy ok. 10 na 100 tys. dzieci (PARPA, 2007).
przemocy, aby uniknąć kolejnych ataków, że może
Problematykę czynników związanych z systemem
zaniedbywać potrzeby dziecka (Margolin, John,
rodzinnym krzywdzonych małych dzieci podjęli
1997; Kolbo, 1996).
w swych badaniach także Grietens, Geeraert
Kolejnym czynnikiem dotyczącym systemu rodzin- i Hellinckx (2004). Realizujące projekt badawczy
nego, którego związek z krzywdzeniem dzieci był pielęgniarki oceniały między innymi swoje subiek-
niejednokrotnie wykazywany w badaniach, jest zja- tywne odczucia związane z kontaktem z rodziną.
wisko uzależnienia. Wyniki badań wskazują między Okazało się, że w przypadku rodzin krzywdzących
innymi, że dzieci rodziców uzależnionych od alko- istotnie częściej informowały one o wyczuwaniu
holu/narkotyków są trzykrotnie bardziej narażone atmosfery tajemnicy panującej w rodzinie, a także
na przemoc i czterokrotnie bardziej narażone na opisywały, że czuły się w kontakcie z rodzinami nie-
zaniedbywanie w porównaniu do dzieci, których komfortowo.
rodzice nie są uzależnieni (Jaudes i in., 1995). Uza-
leżnienia wpływają na funkcjonowanie rodziców:
ich sądy (np. możliwość oceny bezpieczeństwa naj- Odnosząc się do czynników obecnych w systemie
bliższego otoczenia dziecka), zwyczaje (np. zaburze- rodzinnym, pamiętać należy także o takich kwes-
tiach jak fakt przebywania innych dzieci w placów-
nia karmienia), a także na zdolności dbania o dobro
kach opiekuńczo-wychowawczych. Jest to sygnał
dziecka i jego ochronę (umiejętność reagowania na
niepokojący, wskazujący, że w rodzinie pojawiły się
płacz dziecka, dobór ubrania dziecka do warunków
pogodowych etc). Rodzice uzależnieni od alkoho- wcześniej czynniki, które sprawiły, że sąd uznał za
konieczne, aby zabezpieczyć dobro dziecka poza
lu/narkotyków mogą także zaniedbywać potrzeby
dziecka wydając na zakup używek pieniądze prze- rodziną. Istnieje prawdopodobieństwo, że czynniki,
22
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
które zdecydowały o odebraniu dziecka rodzicom dań. Wynikają one przede wszystkim z odmiennej
i umieszczeniu go w opiece zastępczej, mogą nadal metodologii ich prowadzenia - z różnych przyjmo-
w niej występować. wanych kryteriów doboru osób do grupy badaw-
czej, różnego czasu trwania badań, różnego sposo-
Zakończenie
bu zadawania pytań czy też różnych przyjętych miar
badanych zjawisk. Ponadto wydaje się, że znaczną
Zrealizowane do tej pory projekty badawcze, doty-
rolę odgrywać mogą zmienne związane z różni-
czące problematyki krzywdzenia małych dzieci, do-
cami międzykulturowymi. Czynniki ryzyka częste
starczają znacznego zaplecza teoretycznego pozwa-
w jednych krajach, niekoniecznie muszą być nasilone
lającego na wyodrębnianie czynników korelujących
w innych.
z tym zjawiskiem. Na ich podstawie możliwe staje
Zadanie wyodrębniania czynników ryzyka krzyw-
się tworzenie list czynników ryzyka krzywdzenia
dzenia małych dzieci jest zatem zarówno niezwykle
małych dzieci, list które następnie mogą być wyko-
istotne z punktu widzenia potrzeb społecznych, jak
rzystywane w programach profilaktycznych. Jedną
i bardzo skomplikowane z perspektywy metodolo-
z możliwości praktycznego ich wykorzystywania
gii i konieczności uwzględniania różnych dodatko-
jest przygotowywanie ankiet czynników ryzyka,
wych zmiennych, np. kulturowych. Aktualnie istot-
w które wyposażyć można pielęgniarki  czy innych
nym zadaniem jest realizacja pogłębionych analiz
profesjonalistów  mające kontakt z rodzinami
tego zagadnienia w obrębie społeczeństwa polskie-
małych dzieci. Na podstawie tych ankiet możliwe
go. Pozwoli to na zwiększenie precyzji i adekwat-
staje się z kolei wyłonienie tych rodzin, które  ze
ności tworzonych na potrzeby tego społeczeństwa
względu na podwyższone ryzyko wystąpienia prze-
list czynników ryzyka krzywdzenia małych dzieci
mocy wobec dziecka  wymagają szczególnej opieki
i umożliwi konstrukcję bardziej skutecznych metod
i wsparcia.
oceny poziomu ryzyka wystąpienia tego zjawiska.
Analiza dostępnych aktualnie danych wskazuje częs-
to na różnice w ramach uzyskiwanych wyników ba-
www.dobryrodzic.fdn.pl
23
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
Bibliografia
Aber J. L. (1994), Poverty, Violence, and Child Development: Untangling Family and Community Level
Effects, [w:] Ch. A. Nelson (red.), Threats to Optimal Development: Integrating Biological, Psychological,
and Social Risk Factors, vol. 27, in the Minnesota Symposia on Child Psychology. Hillsdale, NJ: Lawrence
Erlbaum, s. 229-272.
Appel A. E., Holden G. W. (1998), The co-occurrence of spouse and physical child abuse: A review and
appraisal, Journal of Family Psychology, 12(4), s.578-599.
Azar S., T. (2002), Parenting and Child Maltreatment, [w:] Marc H. Bornstein (red.), Handbook of Parent-
ing, vol. 4, Social Conditions and Applied Parenting, 2nd ed. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, s. 361 388.
Belsky J. (1993), Etiology of Child Maltreatment: A Developmental-Ecological Analysis, Psychological Bul-
letin 114, 3, s.413 434.
Benasich A. A., Brooks-Gunn J. (1996), Maternal Attitudes and Knowledge of Child-Rearing: Associations
with Family and Child Outcomes, Child Development 67, 3, s.1186 1205.
Berger L. M. (2004), Income, Family Structure, and Child Maltreatment Risk, Children and Youth Services
Review 26, 8, s. 725 748.
Berger, L. M., Brooks-Gunn, J. (2005), Socioeconomic Status, Parenting Knowledge and Behaviors, and
Perceived Maltreatment of Young Low Birth-Weight Children, Social Service Review 79, 237 267.
Black D. A., Heyman R. E., Smith Slep A. M. (2001), Risk factors for child physical abuse, Aggression and
Violent Behavior, 6, s.121-188.
Briere J. (1992), Child abuse trauma, Beverly Hills, CA: Sage.
Browne K.D., Herbert M. (1997), Preventing family violence, Chichester: Wiley.
Boney-McCoy S., Finkelhor D. (1995), Prior victimization: A risk factor for child sexual abuse and for PTSD-
related symptomatology among sexually abused youth, Child Abuse and Neglect, 19, s.1401-1421
Buchholz E. S, Korn-Bursztyn C. (1993), Children of adolescent mothers: Are they at risk for abuse?, Ado-
lescence, 28, s.361-382
Burke J., Chandy J., Dannerbeck A., Wilson Watt J. (1998), The Parental Environment Cluster Model of
Child Neglect: Integrative Conceptual Model, Child Welfare 77, 4, s.389 405.
Butterfield F. (1997), Study links violence rate to cohesion of community, New York Times, Sec. 1, s. 27
Chaffin M., Kelleher K., Hollenberg J. (1996), Onset of physical abuse and neglect: Psychiatric, substance
abuse, and social risk factors from prospective community data, Child Abuse and Neglect, 20(3), s.191-
203;
Christensen M. J., Brayden R. M., Dietrich M. S., McLaughlin F. J., Sherrod K. B., Altemeier W. A. (1994),
The prospective assessment of self-concept in neglectful and physically abusive low-income mothers.
Child Abuse and Neglect, 18(3), s.225-232;
Connelly C. D., Straus M. A. (1992), Mother s age and risk for physical abuse, Child Abuse and Neglect
16(5), s.709-718
24
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
Coohey C., Braun N. (1997), Toward an integrated framework for understanding child physical abuse. Child
Abuse and Neglect 21(11), s.1081-1094.
Coohey C. (1998), Home Alone and Other Inadequately Supervised Children, Child Welfare 77, 3,s. 291 310.
Coohey C. (2010), Neighborhood Safety, Child Trends (2010), www.childtrendsdatabank.
org/?q=node/184 (dostęp 3.04.2011).
Creighton S. J. (1985), Epidemiological study of abused children and their families in the United Kingdom
between 1977 and 1982, Child Abuse and Neglect, 9, s.441 448.
Crittenden P. (1999), Child Neglect: Causes and Contributors [w:] H. Dubowitz (red.), Neglected Children:
Research, Practice, and Policy, Thousand Oaks, CA: Sage, s. 47-68.
Drake B., Pandy S. (1996), Understanding the relationship between neighborhood poverty and specific
types of child maltreatment, Child Abuse and Neglect, 20(11), s.1003-1018
Dinwiddie S. H., Bucholz K. K. (1993), Psychiatric diagnoses of self-reported child abusers, Child Abuse and
Neglect, 17(4), s.465-476;
Dixon L., Browne K.D. Hamilton-Giachritsis C. (2005), Risk factors of parents abused as children: A media-
tional analysis of the intergenerational continuity of child maltreatment, Part I, Journal of Child Psychology
and Psychiatry, 46, s.47-57.
Dubowitz H. (1995), Child neglect: Child, mother, and family functioning, Baltimore, MD: University of
Maryland, School of Medicine.
Dubowitz H. (1999), The Families of Neglected Children, [w:] M. E. Lamb (red.), Parenting and Child Devel-
opment in  Nontraditional Families, Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, s. 327 345.
Edelson J. L. (1999), The overlap between child maltreatment and woman battering, Violence Against
Women, 5(2), s.134-154.
Hrynkiewicz J. (2006), Polityka społeczna wobec rodzin wielodzietnych, [w:] Sytuacja rodzin wielodzietnych
w Polsce a polityka rodzinna, Biuro Informacji i Dokumentacji Kancelarii Senatu, http://www.senat.gov.pl/
k6/agenda/seminar/a/060718.pdf (dostęp 10.03.2011).
Izdebska A., Lewandowska K. (2009), Jak budować lokalny system profilaktyki krzywdzenia małych dzieci?
Doświadczenia Fundacji Dzieci Niczyje z realizacji programu Dobry Rodzic  Dobry Start, Dziecko Krzywdzo-
ne. Teoria, badania, praktyka, 1, 27, s.12-47.
Jarosz E. (2008), Stan i kierunki badań nad związkami między krzywdzeniem dzieci a niepełnosprawnością,
Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka, 1, 22, 2008, s.7-23.
Jaudes P.K., Mackey-Bilaver L. (2008), Do chronic conditions increase young children s risk of being mal-
treated?, Child Abuse and Neglect, 32, 7, s.671 681.
Jaudes P. K., Ekwo E., Van Voorhis J. (1995), Association of drug abuse and child abuse, Child Abuse and
Neglect, 19(9), s.1065-1075
Jones L. (1990), Unemployment and child abuse, Families in Society (71)10, s.579-587.
www.dobryrodzic.fdn.pl
25
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
Egeland B., Bosquet M., Chung A.L (2002), Continuities and discontinuities in the intergenerational trans-
mission of child maltreatment: Implications for breaking the cycle of abuse, [w:] K.D. Browne, H. Hanks,
P. Stratton, C.E Hamilton (red.), Early prediction and prevention of child abuse: A handbook, Chichester:
Wiley, s.217 232.
Garbarino J. (1977), The Human Ecology of Child Maltreatment: A Conceptual Model for Research, Journal
of Marriage and the Family 39, 4, s.721 735.
Goldman J., Salus M.K., Wolcott D., Kennedy K.Y. (2003), A Coordinated Response to Child Abuse and Ne-
glect: The Foundation for Practice, Office on Child Abuse and Neglect (HHS), Washington, DC.
Grietens H., Geeraert L., Hellinckx W. (2004), A scale for home visiting nurses to identify risks of physical
abuse and neglect among mothers with newborn infants, Child Abuse and Neglect, 28, s.321-337.
Famularo R., Fenton T., Kinscherff R. (1992), Medical and developmental histories of maltreated children,
Clinical Pediatrics, 31, s.536  541.
Fantuzzo J., Boruch R., Beriama A., Atkins M., Marcus S. (1997), Domestic violence and children: Preva-
lence and risk in five major US cities, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychia-
try, 36, s.116 122.
Kaufman J., Zigler E. (1987), Do abused children become abusive parents?, American Journal of Orthopsy-
chiatry, 57, s.186 192.
Kaufman J., Zigler E. (1993), The intergenerational transmission of abuse is overstated, [w:] R. J. Gelles,
D. Loseke (red.), Current controversies on family violence, Newbury Park, CA: Sage, s. 209-221.
Keenan H.T., Runyan D.K., Marshall S.W., Nocera M.A., Merten D.F., Sinal S.H. (2003), A population-based
study of inflicted traumatic brain injury in young children, Journal of the American Medical Association,
290, s.621 626.
Kelly L. (1992), The connections between disability and child abuse: a review of the research evidence,
Child Abuse Review, vol. 1, s.157 168.
Kolbo J. R. (1996), Risk and resilience among children exposed to family violence, Violence and Victims,
11, s.113-128.
Kotch J.B., Browne D.C., Dufort V., Winsor J. (1999), Predicting child maltreatment in the first 4 years of
life from characteristics assessed in the neonatal period, Child Abuse and Neglect, 23, 4, s.305-319.
Malkin C.M., Lamb M.E. (1994), Child maltreatment: a test of sociobiological theory, Journal of Compara-
tive Family Studies. 25, s.121 133.
Margolin G,. John R.S. (1997), Children s exposure to marital aggression, [w:] G. K. Kantor, J. L. Jasinski
Out of darkness: Contemporary perspectives on family violence, Thousand Oaks, CA: Sage, s. 90-104.
Miller J.L, Knudsen D.D., Altamira (2007), Child maltreatment: Testing the social isolation hypothesis.
Family abuse and violence: a social problems perspective, 45, s.67-90.
National Center of Shaken Baby Syndrom, http://www.dontshake.org/sbs.
php?topNavID=2&subNavID=10 (dostęp z dn. 10.04.2011).
26
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
Newcomb, M.D., Locke, T.F. (2001), Intergenerational cycle of maltreatment: A popular concept obscured
by methodological limitations, Child Abuse and Neglect, 25, s. 1219 1240.
PARPA (2007), Streszczenie sprawozdania z realizacji ustawy o wychowaniu w trzez
wości i przeciwdziała-
niu z realizacji ustawy o wychowaniu w trzez
wości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia
 31 grudnia 2007 r., dostępne na stronie: www.parpa.pl/download/Streszczenie_sprawozdanie_MZ.pdf
(dostęp z dn. 10.04.2011)
Paxson, C, Waldfogel, J. (2003), Welfare Reforms, Family Resources, and Child Maltreatment, Journal of
Policy Analysis and Management, 22,1, s. 85 113.
Pears, K.C., Capaldi, D.M. (2001), Intergenerational transmission of abuse: A two-generational prospec-
tive study, Child Abuse and Neglect, 25, s.1439 1462.
Pelton, L. H., Milner, J. S. (1994), Is poverty a key contributor to child maltreatment? E.Gambrill, T.J. Stein
(red.), Controversial issues in child welfare, Needham Heights, MA, s.16-28.
Piekarska A. (2007), Krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień, teoretyczno-
-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka, Dziecko krzywdzone. Teoria.Badania.
Praktyka, 2 (19), s. 63 71.
Polansky N. A., Gaudin J. M. Jr., Kilpatrick A. C. (1992), The maternal characteristics scale: A cross valida-
tion, Child Welfare League of America, 71, s. 271-280.
Reijneveld S., Wal R., Brugman E., Hira Sing R.,Verloove-Vanhorick P. (2004), Infant crying and abuse,
Lancet, 364, s.1340 1342.
Ross S. (1996), Risk of physical abuse to children of spouse abusing parents, Child Abuse and Neglect, 20,
s.589 598.
Schnitzer P.G., Ewigman B.G. (2005), Child deaths resulting from inflicted injuries: household risk factors
and perpetrator characteristics, Pediatrics, 116, 5, s.687-693.
Shahar G. (2001), Maternal Personality and Distress as Predictors of Child Neglect, Journal of Research in
Personality 35, 4, 537 545.
Showers J., Apolo J., Thomas J., Beavers S. (1985), Fatal child abuse: a two-decade review, Pediatric Emer-
gency Care, 1, s.66  70.
Slack K. S., Holl J., McDaniel M, Yoo J., Bolger K. (2004), Understanding the Risks of Child Neglect: na Ex-
ploration of Poverty and Parenting Characteristics, Child Maltreatment 9, 4, s.395 408.
Smith J. R., Brooks-Gunn J. (1997), Correlates and Consequences of Harsh Disciplinefor Young Children.
Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 151, 8, s. 777 86.
Stark E., Flitcraft A.H. (1988), Women and children at risk: A feminist perspective on child abuse. Journal
of Health Services, 10, 97 117.
Straus M. A., Hamby S. L., Finkelhor D., Moore D. W., Runyan D. (1998), Identification of child maltreat-
ment with the parent-child conflict tactics scales: Development and psychometric data for a national
sample of American parents, Child Abuse and Neglect 22, s.249-270.
Sullivan P.M., Knutson J.F. (1998), The association between child maltreatment and disabilities in a hospi-
tal-based epidemiological study, Child Abuse and Neglect, 22, nr 4, s. 271 288.
www.dobryrodzic.fdn.pl
27
www.dobryrodzic.fdn.pl
A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA  CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAA
YCH DZIECI
Sullivan P.M., Knutson J.F (2000), Maltreatment and disabilities: a population-based epidemiological
study, Child Abuse and Neglect, 24, 10, s. 1257 1273.
Tajima E.A. (2000), The relative importance of wife abuse as a risk factor for violence against children, Child
Abuse and Neglect, 24, s.1383 1398.
Tarkowska E. (2002), Dzieciństwo i bieda. T.Ogrodzińska (red.) Potrzeby naszych dzieci. Eseje o wychowa-
niu, Warszawa, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, s. 59-71.
Tarkowska E. ( 2000) Dziedziczenie biedy, Kronika, nr. 5, Warszawa: Instytut Lecha Wałęsy, s. 68  73.
Tarter R., Blackson T., Martin C., Loeber R., Moss H. (1993), Characteristics and correlates of child disci-
pline practices in substance abuse and normal families. American Journal on Addictions, 2(1), s. 18-25.
Tittle G., Poertner J., Garnier P. (2000), Child Maltreatment in Out of Home Care: What Do We Know
Now? http://www.cfrc.illinois.edu/pubs/Pdf.files/knownow.pdf (dostęp 5.03.2011).
Twentyman C. T., Plotkin R. C. (1982), Unrealistic expectations of parents who maltreat their children: An
educational deficit that pertains to child development. Journal of Clinical Psychology, 38, s. 407-503.
Warzywoda-Kruszyńska (2008), Systemowa pomoc dzieciom - ofiarom przestępstw, krzywdzenia i zanie-
dbywania, Dziecko krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka, Nr 2(23) 2008.
Westat Inc. (1993), A report on the maltreatment of children with disabilities, Washington, DC: Na-
tional Center on Child Abuse and Neglect, dostepny w Internecie: (dostęp
23.03.2011).
Wilson M., Daly M., Weghorst S. J. (1980), Household composition and the risk of child abuse and neglect.
Journal of Biosocial Science, 12, 333 340.
Wilson M., Daly M. (1987), Risk of maltreatment of children living with stepparents, [w:]: Gelles RJ, Lan-
caster JB (red.), Child Abuse and Neglect: Biosocial Dimensions, New York, NY: Aldine De Gruyter; 1987,
s. 215 232
Wu S.S., Ma C. X., Carter R.L., Ariet M., Feaver E.A., Resnick, M.B., Roth J. (2004), Risk factors for infant
maltreatment: a population-based study, Child Abuse and Neglect, 28, s. 1253-1264.
Zelenko M., Lock J., Kraemer H. C., Steiner H. (2000), Perinatal complications and child abuse in a poverty
sample, Child Abuse and Neglect, 24, s.939-950.
Zuckerman B. (1994), Effects on parents and children, [w:]: D. J. Besharov (red.), When drug addicts have
children: Reorienting child welfare s response, Washington, DC: CWLA Press, s.49-63.
Zuravin S. J., Taylor R. (1987), The ecology of child maltreatment: Identifying and characterizing high-risk
neighborhoods, Child Welfare, 66, s.497-506.
28
www.dobryrodzic.fdn.pl
www.dobryrodzic.fdn.pl