Zaburzenia spowodowane
używaniem substancji
psychoaktywnych
dr Piotr Szczukiewicz
Zakład Psychologii Klinicznej
i Neuropsychologii UMCS
Uwagi wstępne
Substancja określana jest jako
psychoaktywna, jeśli wykazuje bezpośredni i
wyraz
ny wpływ na układ nerwowy,
prowadząc do silnych zmian w sferze
emocjonalnej, poznawczej i w zachowaniu.
ICD-10 wyróżnia główne kategorie
diagnostyczne zaburzeń ze względu na typ
substancji oraz podaje dodatkowe kategorie
odnoszące się do rodzaju zaburzenia.
1
Podział ze względu na typ substancji
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania
spowodowane używaniem:
Alkoholu (F10)
Opiatów (F11)
Kannabinoli (F12)
Leków uspokajających i nasennych (F13)
Kokainy (F14)
Innych subst. stymulujących (F15)
Subst. halucynogennych (F 16)
Tytoniu (F 17)
Lotnych rozpuszczalników (F 18)
Alkohol
Zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu
wiążą się z jego tłumiącym działaniem na układ
nerwowy. Alkohol może dawać uczucie rozluz
nienia,
odprężenia i prowadzić do rozhamowania poprzez
osłabienie kontroli zachowania. Wywołuje
uzależnienie fizyczne, wykazuje toksyczne działanie
na komórki organizmu, w tym zwłaszcza na komórki
nerwowe. Większe dawki (6-8 g na 1 kg masy ciała)
są już śmiertelne. Z przyjmowaniem alkoholu
związanych jest wiele problemów społecznych i
zdrowotnych.
2
Opiaty
Opiaty i opioidy to alkaloidy otrzymywane głównie z
maku lekarskiego lub drogą syntetyczną (opium,
morfina, heroina,  kompot makowy , kodeina,
metadon, fentanyl, dolargan). Działają znieczulająco,
wywołują błogostan i apatię, silnie zaburzają procesy
uwagi, pamięci, spostrzegania i myślenia. Dłuższe
przyjmowanie opiatów wywołuje spustoszenie w
organizmie (uszkodzenia wielu narządów
wewnętrznych i układu nerwowego. Silnie uzależniają
fizycznie. Duża dawka jest śmiertelna. Objawy
odstawienia przypominają na początku silną grypę i są
bardzo nieprzyjemne (silnie odczuwane bóle).
Kannabinole
Pochodne konopi indyjskich i konopi siewnych: marihuana,
haszysz, olej cannabis. Główna substancja psychoaktywna
to THC - tetrahydrokannabinol. Ma długi okres półtrwania
(ponad 20 godz.). Wywołuje uczucie odprężenia i lekkiego
podniecenia, zmniejsza samokontrolę, prowadzi do
zaburzeń percepcji (czasu, przestrzeni, obrazu ciała,
własnego ja). Dają lepszą samoocenę, uczucie wyostrzenia
zmysłów, niekontrolowany śmiech,  filozofowanie . Osłabia
pamięć, koordynację wzrokowo-ruchową i czynności
automatyczne. Zawiera wiele substancji kancerogennych.
Dłuższe zażywanie prowadzi do zespołu apatyczno-
abulicznego. Może silnie uzależniać psychicznie,
uzależnienie fizyczne jest słabo manifestowane.
3
Leki sedatywno-trankwilizujące
Należą do nich głównie barbiturany i
benzodiazepiny: cyklobarbital, luminal, diazepam,
oksazepam, relanium. Działają tłumiąco na układ
nerwowy; nasennie, przeciwdrgawkowo,
przeciwlękowo, uspokajająco i znieczulająco. W
połączeniu z alkoholem mogą prowadzić do śmierci.
Silnie uzależniają fizycznie i psychicznie. Powinny być
stosowane tylko zgodnie z zaleceniami lekarza.
Stosowane są także w usuwaniu objawów
abstynencyjnych w chorobie alkoholowej. Wieloletnie
przyjmowanie tych środków prowadzi do zaburzeń
neurologicznych, hormonalnych, układu krążenia i
oddechowego oraz chorób psychicznych, łącznie z
zespołem otępiennym.
Substancje stymulujące
Należą do nich substancje pochodzenia roślinnego jak i
syntetyczne  np. kokaina, amfetamina, metaamfetamina,
kath, metkatyna, metylfenidat, efedryna, kofeina.
Powodują poprawę nastroju, euforię, usuwają zmęczenie,
zmniejszają łaknienie, obniżają potrzebę snu, dają
poczucie energii, zwiększają wydolność niektórych
procesów psychicznych (uwaga, czujność, spostrzeganie),
zwiększają pewność siebie. Używanie substancji
stymulujących działających na ośrodkowy układ nerwowy,
obok uzależnienia, może wywoływać nadciśnienie,
bezsenność, drażliwość, agresywność, stany maniakalne i
paranoidalne, a także prowadzić do skrajnego wyczerpania
organizmu. Większe dawki kokainy i amfetaminy mogą
prowadzić do śmierci (paraliż mięśni oddechowych, udar).
4
Substancje halucynogenne
Należą do nich np.: LSD, PCP (angel dust),
psylocybina, meskalina, atropina, skopolamina,
MDMA (exstasy). Większość substancji
halucynogennych jest pochodzenia roślinnego.
Wywołują głównie różnego rodzaju zmiany percepcji:
dają poczucie  poszerzenia świadomości ,  snu na
jawie , iluzje, halucynacje, urojenia, zaburzenia toku
myśli, silne wahania nastroju, depersonalizację, stany
psychotyczne. Halucynogeny wywołują
nadwrażliwość na bodz
ce, mogą dawać doznania
mistyczne, spostrzeganie wielozmysłowe, zaburzenia
czasu i przestrzeni. Dłuższe odurzanie się i skrajne
stany świadomości mogą prowadzić do dezintegracji
osobowości.
Substancje wziewne
Należą do nich benzen, toluen, aceton, azotan amylu,
trójchloroetylen, niektóre związki nitro i
węglowodory. Występują w farbach, lakierach,
rozpuszczalnikach, klejach, pastach. Wspólną ich
cechą jest zdolność silnego parowania w
temperaturze pokojowej. Maja bardzo różne działanie
psychoaktywne. Mogą dawać uczucie błogostanu i
euforii, działać halucynogennie i rozhamowująco,
zaburzają spostrzeganie. Działają uzależniająco, silnie
zakłócają pracę neuroprzekaz
ników mózgowych. Ze
względu na sposób przyjmowania działają bardzo
toksycznie na układ nerwowy i wywołują ubytki istoty
szarej mózgu.
5
Rodzaje zaburzeń wywołane używaniem
substancji psychoaktywnych  wg ICD-10
Ostre zatrucie
Używanie szkodliwe
Zespół uzależnienia
Zespół abstynencyjny
Zespół abstynencyjny z majaczeniem
Zaburzenia psychotyczne
Zespół amnestyczny
Zaburzenia psychotyczne rezydualne i póz
no
ujawniające się
Inne pojęcia związane z używaniem
substancji psychoaktywnych (WHO)
 nie stanowią kategorii diagnostycznych
Nadużywanie  używanie substancji
nielegalnych i/lub w zbyt dużych
ilościach, używanie w nieodpowiednich
okolicznościach
Używanie ryzykowne  sposób
przyjmowania substancji nasilający
ryzyko szkód zdrowotnych i społecznych
6
Ostre zatrucie (F 1x.0)
Stan zaburzenia w stopniu klinicznie istotnym
funkcji psychofizjologicznych (świadomości,
procesów poznawczych, spostrzegania, afektu
itp.), bezpośrednio związany z przyjęciem
substancji psychoaktywnej w dawce mogącej
wywołać zatrucie. Może występować z
uszkodzeniami ciała, powikłaniami (majaczenie,
drgawki, śpiączka, krwawe wymioty).
Używanie szkodliwe (F1x.1)
Sposób przyjmowania substancji psychoaktywnej,
który wywołuje szkody zdrowotne; somatyczne lub
psychiczne (np. zapalenie żył,  dołek amfetaminowy,
marskość wątroby). Do szkód psychicznych zaliczamy
też upośledzenie sądzenia oraz dysfunkcjonalne
zachowanie, które prowadzi do niepożądanych
następstw w relacjach z ludz
mi.
Rozpoznanie wymaga, aby charakter szkód był jasno
określony i rozpoznawalny, a wzorzec zażywania
utrzymywał się przez co najmniej 1 miesiąc lub
powtarzał się w ciągu ostatnich 12 miesięcy.
7
Zespół uzależnienia (F 1x.2)
Uzależnienie rozpoznaje się, gdy spośród poniższych
objawów utrzymywało się co najmniej 3 przez minimum 1
miesiąc lub trwało krócej niż miesiąc, lecz występowało w
sposób powtarzający w okresie 12 miesięcy.
1) silne pragnienie lub przymus przyjmowania substancji
2) utrata lub upośledzenie kontroli przyjmowania
3) fizjologiczne objawy stanu odstawienia
4) stwierdzenie efektu tolerancji
5) pochłonięcie sprawą przyjmowania substancji
(koncentracja życia wokół danej substancji)
6) uporczywe przyjmowanie substancji pomimo dowodów
szkodliwych następstw
Zespół abstynencyjny (F1x.3)
Grupa objawów występująca po całkowitym
lub częściowym odstawieniu substancji
używanej w sposób powtarzany (długotrwale
lub w dużych dawkach).
Objawy somatyczne często zależą od rodzaju
przyjmowanej substancji. Towarzyszy im z
reguły lęk, obniżony nastrój lub dysforia oraz
zaburzenia snu.
Objawy abstynencyjne mogą ustępować po
przyjęciu kolejnej dawki substancji.
8