ZMIANY W KONSTRUKCJI SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE
Ewa Szymkowicz
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie
Streszczenie
System emerytalny stanowi niezwykle ważną kwestię społeczną. Od jego konstrukcji zależy wysokość
środków jakimi będziemy dysponować w momencie przejścia na emeryturę. W części pierwszej przed-
stawione zostały przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce w 1999 roku.
Opisując trendy zachodzące w społeczeństwie polskim, odpowiada na pytanie dlaczego system repar-
tycyjny nie spełniłby swojej funkcji w naszym kraju. Druga część poświęcona jest charakterystyce mie-
szanego systemu emerytalnego, który obowiązuje w Polsce od 1999 roku. W części trzeciej opisane
zostały zmiany w systemie emerytalnym po wejściu w życie ustawy z dnia 25 marca 2011 roku.
1. Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w 1999 roku
System emerytalny stanowi bardzo ważny element struktury instytucjonalnej, w której funkcjonuje
społeczeństwo. Zapewnia on konsumpcję ludziom w okresie, gdy nie mogą już sami zarobkować.
Realizacja tego celu na poziomie całego społeczeństwa wymaga powszechności udziału w systemie
emerytalnym. Sposoby generowania środków na godziwe życie w czasie, gdy z racji wieku nie można
samodzielnie zarabiać zmieniały się wraz z ewolucją struktury demograficznej ludności oraz innych
zjawisk społecznych1.
System emerytalny obowiązujący w Polsce do 1998 roku., był systemem repartycyjnym. Istota tego
systemu polegała na pokrywaniu bieżących wydatków na świadczenia z bieżących składek. Na pod-
stawie tzw. umowy międzypokoleniowej dochodziło do redystrybucji dochodów pomiędzy pokole-
niem czynnym zawodowo, a pokoleniem poprodukcyjnym2. Po raz pierwszy omawiany system został
1
M. Góra, Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalne j,  Ekonomista  , nr 4/2003, s. 480-481.
2
K. Antonów, Finansowe aspekty ubezpieczeń społecznych,  Praca i Zabezpieczenie Społeczne , nr 11/2002, s. 2.
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 1 (9) 2012, s. 1-14
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
wprowadzony pod koniec XIX w. w Niemczech przez kanclerza Bismarcka. Bardzo dobrze sprawdzał
się on w sytuacjach korzystnej struktury wiekowej, tzn. takiej gdzie na niewielką liczbę emerytów
przypadała stosukowo duża liczba osób pracujących. Jednakże w Polsce pod koniec XX wieku zaistnia-
ły przesłanki, które uniemożliwiły efektywne funkcjonowanie systemu repartycyjnego3.
Podstawową przyczyną wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce był fakt, iż stary sys-
tem był kosztowny, niestabilny i niesprawiedliwy. Finansowy kryzys modelu repartycyjnego w Polsce
pojawił się na skutek ograniczenia aktywności zawodowej społeczeństwa. Przywileje emerytalne,
ułatwienia w przechodzeniu na wcześniejszą emeryturę oraz rosnące bezrobocie sprawiały, że coraz
szybciej rosła liczba osób w wieku poprodukcyjnym, a malała liczba osób aktywnych zawodowo. Do-
dać należy do tego fakt, iż w Polsce postępuje proces starzenia się ludności, który dodatkowo pogłę-
bił tę dysproporcję4. Celem zagwarantowania wypłacalności systemu zaczęto stopniowo podnosić
wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne. W roku 1998 były one blisko trzy-
krotnie wyższe niż w 1981 roku.
Wykres 1. Wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne w latach 1981-1998 jako
procent podstawy wymiaru
0,5
45%
43% 43%
0,4
38%
33%
0,3
25%
0,2
15,50%
0,1
0,0
1981 1982 1986 1987 1990 1992 1998
y
ródło: J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce,
Kwartalnik ,,e-Finanse 2007, nr 3 s. 2, [z:] http://www.e-finanse.com/artykuly/76.pdf, z dnia 15.05.2010 roku.
Mimo rosnącej składki, bieżące wpłaty były niewystarczające na pokrywanie bieżących świadczeń.
Kosztami zaistniałego stanu rzeczy obciążono budżet państwa. Udział wydatków w PKB na emerytury
i renty wzrósł z 12,6% w 1991 roku. do 15,2% w roku 1996. Prognozy pokazują, że brak podjętych
reform spowodowałby dalszy wzrost, aż do 22% w 2035 roku5.
Wysoka składka miała też negatywny wpływ na poziom konkurencyjności polskich przedsiębiorstw,
przyczyniając się do spadku rentowności oraz hamowania działalności inwestycyjnej. Wysokie koszty
pracy spowodowały rozwój tzw. szarej strefy. Znaczny stopień obciążenia pracodawców składkami na
3
J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, Kwartalnik ,,e-Finanse
2007, nr 3, s. 2,[z:] http://www.e-finanse.com/artykuly/76.pdf, z dnia 15.05.2010 r.
4
R. Bugaj, Ocena reformy ubezpieczeń społecznych,  Gospodarka Narodowa , nr 1-2/2004., s. 22-23.
5
P. Zieliński., Reforma polskiego systemu emerytalnego  pozytywny głos w dyskusji ,  Zeszyty Naukowe Politechniki Po-
znańskiej. Organizacja i Zarządzanie , z. 26/1999, s. 96.
2
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
ubezpieczenie społeczne związany był także z dużą pracochłonnością czynności rozliczeniowych.
Z prowadzonych szacunków wynikało, że na ok. 300 zatrudnionych pracowników potrzebna była jed-
na dodatkowa osoba do obsługi ZUS6.
Należy również zwrócić uwagę na niestabilność starego systemu oraz jego podatność na przetargi
polityczne. Kwestie dotyczące systemu emerytalnego były bardzo często zmieniane, dotyczyły bo-
wiem znacznej rzeszy wyborców. Partie polityczne w swoich kampaniach przedwyborczych głosiły
populistyczne hasła obiecując liczne zmiany na korzyść emerytów i rencistów, po czym odstępowały
od swoich zamiarów ze względu na niemożliwość ich realizacji. Oprócz tego istotną kwestią było fi-
nansowe uzależnienie systemu od sytuacji budżetu państwa oraz wahań na rynku pracy7.
Niesprawiedliwość starego sytemu emerytalnego wynikała z braku ścisłej zależności między wysoko-
ścią otrzymywanej emerytury a stażem pracy i zarobkami. W ostatecznym rozrachunku system
sztucznie zrównywał wielu świadczeniobiorców, nie dając gwarancji otrzymania świadczenia w wyso-
kości adekwatnej do poniesionych kosztów8. Poza tym, składki wszystkich pracujących stanowiły z
ró-
dło finansowania niektórych grup zawodowych, a także minimalnych świadczeń dla osób, które ich
sobie nie wypracowały. Możliwość przechodzenia na wcześniejszą emeryturę przez wybrane grupy
zawodowe, łagodne warunki otrzymywania rent inwalidzkich przyczyniały się do nieefektywności
starego systemu. Zwrócić należy także uwagę na zjawisko dofinansowywania systemu przez osoby
zarabiające powyżej 250% średniej krajowej. Osoby takie były dyskryminowane, gdyż nie otrzymywa-
ły świadczenia emerytalnego od tej części dochodu, która przewyższała 2,5-krotność średniej krajo-
wej. Zakład Ubezpieczeń Społecznych administrując system, pełnił funkcje preferowane przez aparat
rządowy. Przejawiało się to m. in. w rozkładaniu na raty bądz
umarzaniu części składek dla przedsię-
biorstw państwowych albo o strategicznym znaczeniu dla państwa9.
Argumentem, który był często wysuwany przeciwko repartycyjnym ubezpieczeniom pracowniczym,
jest marnotrawienie środków poprzez bezpośrednią zamianę składek na świadczenie. Znaczne środki
obracane przez ubezpieczenia społeczne powinny ,,pracować i w efekcie dostarczać dochodów
z inwestycji kapitałowych. Poddawana była również krytyce ,,anonimowość płacących składki,
wszystkie środki trafiały do jednego worka. Składka powinna być przypisana do opłacającego,
a świadczenie ekwiwalentne do sumy wpłaconych składek10.
Niezwykle ważnym aspektem wpływającym na konieczność zmiany systemu emerytalnego były zja-
wiska demograficzne. Należy tu wymienić ograniczenie procesu tworzenia nowych rodzin na skutek
obniżania się częstości zawieranych małżeństw oraz odkładanie decyzji o założeniu rodziny w czasie11.
Na przestrzeni 10 lat od połowy lat 90. do 2005 roku średni wiek wstępowania w związki małżeńskie
wydłużył się z 23 do 25 lat. Wiąże się z tym także obniżanie się współczynnika dzietności kobiet, który
20 lat temu wynosił ok. 2,1 a dziś już tylko ok. 1,3912. Zachowanie równowagi między pokoleniami
6
J. Hrynkiewicz., Wybrane aspekty społeczne i ekonomiczne reformy ubezpieczeń społecznych,  Gospodarka Narodowa , nr
3/1999, s. 35.
7
J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy..., dz. cyt., s. 3.
8
P. Zieliński., Reforma polskiego systemu emerytalnego ..., dz. cyt., s. 96.
9
J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy ..., dz. cyt., s. 3.
10
J. Hrynkiewicz., Wybrane aspekty społeczne ..., dz. cyt., s.34.
11
J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy ..., dz. cyt., s. 3.
12
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_646_PLK_HTML.htm, z dnia 25.05.2010 r.
3
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
jest możliwe jeśli wynosi on 2,1 a obserwowana od wielu lat tendencja spadkowa nie wskazuje, że
owa równowaga może być osiągnięta.
Kolejnym istotnym czynnikiem jest wydłużanie się średniej długości trwania życia. Na system emery-
talny przekłada się to w znaczący sposób, bowiem wydłuża okres pobierania świadczeń emerytal-
nych.
Wykres 2. Przeciętne trwanie życia w Polsce
y
ródło: GUS, [z:] http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_lud_trwanie_zycia_2008.pdf, z dnia 18.05.
2010 roku.
Przedstawiony wykres pokazuje, że zarówno mężczyz
ni, jak i kobiety żyją coraz dłużej. Obecnie kobie-
ty dożywają ok. 80 lat, a mężczyz
ni 71.
Opisane powyżej trendy wpływają na zmianę struktury demograficznej kraju. Rośnie odsetek ludzi
starszych, a maleje dzieci i młodzieży. W takiej sytuacji system repartycyjny opierający się na umowie
międzypokoleniowej nie spełnią swojej redystrybucyjnej roli, gdyż liczba osób aktywnych zawodowo
jest niewystarczająca aby móc sfinansować świadczenia emerytalne. Analizując ten temat należy
mieć na uwadze perspektywę długookresową, która może jedynie zwiększać opisane dysproporcje.
Dodając do tego fakt, iż stary system był kosztowny, niesprawiedliwy i niestabilny, reforma systemu
emerytalnego stała się koniecznością13.
Nowy system emerytalny miał spełniać sześć głównych zasad, których wprowadzenie w życie miało
gwarantować jego powodzenie. Chodziło przede wszystkim o: zapewnienie bezpieczeństwa wszyst-
kim obywatelom, możliwość udz
wignięcia przez gospodarkę kosztów reformy i rozkład ich w długim
okresie, możliwość wypełnienia zobowiązań zaciągniętych w przeszłości, stabilność, zapewniającą
sprawne funkcjonowanie systemu przez wiele pokoleń, sprawiedliwość oraz uwzględnienie nowocze-
snych koncepcji funkcjonowania zabezpieczenia społecznego. Modelem docelowym stał się system
13
J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy ..., dz. cyt., s. 4.
4
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
mieszany, zawiera on zarówno element repartycyjny, jak również kapitałowy. y
ródłem świadczeń są
w nim bieżące składki oraz oprocentowany kapitał. Nowy system emerytalny wszedł w życie 1 stycz-
nia 1999 roku.
Pracownicy zostali podzieleni na trzy grupy wiekowe:
- urodzeni przed 1 stycznia 1949 roku- nie mają oni możliwości uczestnictwa w nowym systemie,
otrzymają emeryturę według dotychczasowych zasad, zachowując wszelkie nabyte uprawnienia.
Dotyczą ich natomiast wszystkie te zmiany, które dokonają się w strukturze i sposobie funkcjo-
nowania ZUS-u;
- urodzeni po 31 grudnia 1948 roku, a przed 1 stycznia 1969 roku- osoby te mają swobodę
w wyborze kształty ich przyszłej emerytury. Mogą zdecydować się na emeryturę tylko z jednego
filara bądz
z dwóch filarów;
- urodzeni po 31 grudnia 1968 roku- obowiązkowo i w pełnym wymiarze przystępują do nowego
systemu.
Wszystkie wymienione wyżej grupy mogą zdecydować sie na dodatkowe oszczędzanie w trzecim,
nieobowiązkowym filarze.14.
Nowy system emerytalny składa się z trzech filarów. Pierwszy filar ma charakter repartycyjny, lecz
funkcjonuje według zasady zdefiniowanej składki lub zdefiniowanego świadczenia. Drugi filar jest
prywatnie zarządzanym filarem kapitałowym, również działa według zasady zdefiniowanej składki.
Trzeci filar jest nieobligatoryjny, stanowią go indywidualne konta emerytalne15.
Nowy system zabezpieczenia emerytalnego wprowadzony od 1 stycznia 1999 roku charakteryzuje
zastosowanie w nim zasady finansowania kapitałowego. Podstawowym założeniem reformy emery-
talnej było zwiększenie bezpieczeństwa systemu dzięki zapewnieniu wypłaty świadczeń z kilku z
ródeł,
tzw. ,,bezpieczeństwo dzięki różnorodności .
2. Zasady funkcjonowania systemu emerytalnego przed wprowadzeniem ustawy z dnia 25.03.11
Pierwszy filar stanowił ZUS. Instytucja Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) została wprowadzo-
na przez ustawę z 13 paz
dziernika 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Ustawa określiła
ten Fundusz jako państwowy fundusz celowy, który powołany został w celu realizacji zadań z zakresu
ubezpieczeń społecznych. W jego ramach wyodrębniano fundusze: emerytalny, rentowy, chorobowy
i wypadkowy. Dysponentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych był Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych16. Zakład Ubezpieczeń Społecznych określono jako państwową jednostkę organizacyjną posiada-
jącą osobowość prawną, zajmującą się gromadzeniem składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowot-
ne obywateli oraz dystrybucją świadczeń (np. emerytur, rent, zasiłków chorobowych lub macierzyń-
skich) w wysokości i na zasadach ustalonych w przepisach powszechnie obowiązujących17. ZUS sta-
14
P. Zieliński., Reforma polskiego systemu & , dz. cyt., s. 96-99.
15
M. Góra, Inne spojrzenie & , dz. cyt., s. 480-481.
16
G. Szpor (red.), System ubezpieczeń ..., dz. cyt., s. 134.
17
Ustawa z dnia 13 paz
dziernika 1998 r.o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U. 1998 nr 137 poz. 887.
5
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
nowił zatem pewnego rodzaju kasę, która przyjmowała wpłaty i realizowała wypłaty na podstawie
przepisów prawa. Podlegał on kontroli przez NIK18.
Składka na ubezpieczenie emerytalne została rozłożona w równych częściach pomiędzy pracodawcę
i pracownika. Stopa procentowa do jej obliczenia wynosiła 19,52% podstaw wymiaru. Połowa tj.
9,76% finansowana była przez ubezpieczonego (pracownika), drugą połowę natomiast finansował
płatnik składek (pracodawca).19. Składka należna od pracodawcy przekazywana była do Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (tj. do ZUS) w wysokości 9,7%. Natomiast składka od ubezpieczonego albo
w całości przekazywana była na I filar albo dzielona między FUS i otwarty fundusz emerytalny w pro-
porcjach: 7,3% do funduszu otwartego i 2,46% do FUS. Powyższy podział składki był obowiązkowy dla
osób, które urodziły się po 31 grudnia 1968 roku tj. obowiązkowo należały do nowego systemu eme-
rytalnego. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 roku. całość składki (9,76%) przekazywały do FUS.
Z kolei osoby urodzone po 31 grudnia 1949 roku a przed 1 stycznia 1969 roku mogły same zadecydo-
wać czy chcą przystąpić do nowego systemu i dzielić składkę między FUS, a otwarty fundusz emery-
talny, czy też pozostać w starym systemie i całość składki odprowadzać do FUS. Zatem, na koncie
prowadzonym przez FUS gromadzona była składka na emeryturę w wysokości albo 19,52% albo
12,22% podstawy wymiaru20.
W ramach drugiego filaru wyróżniano trzy instytucje: Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE), Po-
wszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE) oraz Zakłady Emerytalne. Otwarty fundusz emerytalny miał
za zadanie gromadzić środki pieniężne i lokować je z przeznaczeniem uzyskanego kapitału na wypłatę
członkom funduszu, kiedy ci osiągną wiek emerytalny. Był on odrębnym podmiotem posiadającym
osobowość prawną, lecz nie posiadającym zdolności upadłościowej (nie mógł on ogłosić bankructwa).
Zwrot ,,otwarty oznaczał, iż ubezpieczony mógł dobrowolnie wybrać fundusz i zrezygnować
z uczestnictwa w nim, przy czym odnosiło się to do kwestii zmiany funduszu, a nie rezygnacji
z uczestnictwa w II filarze, gdyż było ono obowiązkowe. Otwarty fundusz emerytalny nie mógł po-
wstać bez inicjatywy innego podmiotu, a mianowicie powszechnego towarzystwa emerytalnego.
Powszechne towarzystwo emerytalne było organem otwartego funduszu emerytalnego, zarządzało
nim i reprezentowało fundusz w stosunkach z osobami trzecimi. Jego władzami były: zarząd, rada
nadzorcza oraz walne zgromadzenie. Towarzystwa odpowiadały wobec członków funduszu za wszel-
kie szkody wynikające z niewykonania bądz
nieprawidłowego wykonania swoich zadań21. Natomiast
zakłady emerytalne miały dokonywać wypłaty świadczeń. Ich funkcjonowanie stanowić miało realiza-
cję zasady rozdzielenia funkcji inwestowania i wykorzystywania funduszy zgromadzonych w okresie
aktywności zawodowej. Wyrażać miały także regułę, zgodnie z którą otwarty fundusz emerytalny
stanowi część oszczędnościową I filaru, a zakład emerytalny jego część ubezpieczeniową22. Zwrócić
należy jednak uwagę na fakt, że zakłady emerytalne do tej pory nie powstały i nie zna się terminu ich
powstania. Omawiając strukturę organizacyjno-prawną drugiego filaru wymienić jeszcze należy de-
pozytariusza, którym mógł być bank lub Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych. Jego zadaniem
było przechowywanie instrumentów finansowych zakupionych przez fundusz emerytalny za składki.
18
R. Gwiazdowski., ZUS-ik mój widzę malutki,  Forbes , nr 5/2006, s. 14.
19
E. A
opacińska, Zreformowany ZUS- ubezpieczenia według nowych zasad, Wydawnictwo Fundacji Rozwoju Rachunkowości
w Polsce, Warszawa 1999, s. 38.
20
I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne & , dz. cyt., s. 78.
21
J. Wantoch-Rekowski, Charakter i status prawny otwartych funduszy emerytalnych, [w:] Zagadnienia prawne i ekono-
miczne systemu emerytalnego, A. Borodo (p. red.), Wydawnictwo ,,Dom Organizatora , Toruń 2004, s. 100-101.
22
T. Bińczycka-Majewska (p.red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Wyd. Zakamycze, Kraków 2004, s. 152-153.
6
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
Depozytariusz prowadził rejestr aktywów funduszu zapisywanych na właściwych rachunkach oraz
ponosił finansową odpowiedzialność za niezgodne z prawem decyzje inwestycyjne PTE23.
Nadzór nad działalnością otwartych funduszy emerytalnych sprawowała Komisja Nadzoru Finanso-
wego. Miała ona prawo dostępu do kopii dokumentów związanych z działalnością funduszu oraz żą-
dania wszelkich informacji, wyjaśnień od zarządzających i pracowników funduszu. Działania mogły
być podejmowane z inicjatywy samej Komisji Nadzoru Finansowego bądz
na podstawie skargi człon-
ków funduszu lub organizacji społecznych nieprowadzących działalności gospodarczej. W wypadku
stwierdzenia nieprawidłowości w funkcjonowaniu funduszu Komisja Nadzoru miała prawo nałożyć na
niego sankcje, a także karę pieniężną. Najdalej idącym uprawnieniem Komisji była możliwość cofnię-
cia zezwolenia na utworzenie towarzystwa24.
Zgodnie z ustawa z dnia 13 paz
dziernika 1998 r. członkostwo w OFE było obowiązkowe, objęcie
ubezpieczeniem emerytalnym następowało automatycznie z mocy prawa. W przypadku otwartych
funduszy emerytalnych przymus oszczędzania na starość był realizowany poprzez zawarcie pisemnej
umowy z wybranym funduszem emerytalnym. Niezachowanie terminu do zawarcia takiej umowy
powodowało, że fundusz został danemu ubezpieczonemu przydzielony w drodze losowania przepro-
wadzonego przez ZUS25. Z chwilą przystąpienia do OFE fundusz otwierał członkowi imienny rachunek,
na który wpłaca się składki.
Stopa procentowa składki odprowadzana przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych do wybranego przez
danego ubezpieczonego Otwartego Funduszu Emerytalnego wynosiła 7,3% podstawy wymiaru.
Składki wpłacane do OFE oraz otrzymywane wypłaty transferowe przeliczane były na jednostki rozra-
chunkowe. Jednostki rozrachunkowe kupowane były po ich aktualnej cenie, która zmieniała się
w zależności od wyników lokowania aktywów (inwestowania) OFE. Lokowaniem natomiast zajmowa-
ło się Powszechne Towarzystwo Emerytalne, które odpłatnie zarządzało OFE. PTE to podmiot pry-
watny w formie spółki akcyjnej, kwota kapitału własnego miała wynosić min. 5 mln EURO. Każde PTE
mogło zarządzać tylko jednym OFE 26. OFE mogło pobierać opłaty bezpośrednio obciążające członków
funduszu w dwóch formach. Równowartość powyższych opłat OFE przekazywało na rzecz PTE. Pierw-
szą formą było potrącanie określonej procentowo kwoty z wpłacanych składek (opłata od składki)
przed dokonaniem przeliczenia składki na jednostki rozrachunkowe27. Nowelizacja ustawy o organi-
zacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych z dnia 26 czerwca 2009 roku. stanowi, że opłata ta nie
mogła przewyższać 3,5% kwoty z wpłacanych składek. Druga forma stanowiła opłatę wnoszoną przez
członka funduszu, gdy dokonywał on wypłaty transferowej do innego OFE przed okresem stażu wy-
noszącym 24 miesiące (tzw. opłata za zmianę funduszu). Nie mogła ona wynosić więcej niż 20% mi-
nimalnego wynagrodzenia. Ponadto, OFE pokrywało bezpośrednio ze swoich aktywów także koszty
zarządzania funduszem przez PTE (tzw. opłata za zarządzanie).
23
Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne& , dz. cyt., s. 234-235.
24
Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, Dz.U. 2003
nr 124 poz. 1153.
25
K. Antonów, Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia emerytalnego w Polsce, ,,Praca i zabezpieczenie
społeczne , nr 11/1999, s. 11.
26
http://www.igte.pl/sysemeryt/03.htm#bm, z dnia 24.05. 2010 r.
27
G. Szpor (red.), System ubezpieczeń ..., dz. cyt., s.7.
7
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
Opłata ta nie mogła przekraczać stawki według następującej skali:
- do 8 000 mln aktywów netto- 0,045 % wartości aktywów netto, w skali miesiąca
- ponad 8 000 do 20 000 mln aktywów netto - 3,6 mln zł + 0,04 % nadwyżki ponad 8 000 mln zł
wartości aktywów netto, w skali miesiąca
- ponad 20 000 do 35 000 mln aktywów netto- 8,4 mln zł + 0,032 % nadwyżki ponad 20 000 mln zł
wartości aktywów netto, w skali miesiąca
- ponad 35 000 do 45 000 mln aktywów netto- 13,2 mln zł + 0,023 % nadwyżki ponad 35 000 mln zł
wartości aktywów netto, w skali miesiąca
- ponad 45 000 mln aktywów netto- 13,2 mln zł + 0,023 % nadwyżki ponad 35 000 mln zł wartości
aktywów netto, w skali miesiąca.
Stawka obliczana była na każdy dzień ustalania wartości aktywów netto funduszu i płatna w ostatnim
dniu roboczym każdego miesiąca28.
Istotnym składnikiem finansów otwartych funduszy emerytalnych była realizowana przez nie polityka
lokacyjna (inwestycyjna). Lokaty funduszów emerytalnych stanowiły instrument pomnażania środ-
ków, których jedynym z
ródłem były składki emerytalne. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o orga-
nizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych i rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998
roku stanowi, iż podstawowym założeniem realizacji lokat aktywów powinno być osiągnięcie maksy-
malnego stopnia bezpieczeństwa i rentowności. Aby zagwarantować omawiany poziom bezpieczeń-
stwa określone zostały zbiory dopuszczalnych instrumentów finansowych oraz pułapy zaangażowania
inwestycyjnego w poszczególne instrumenty29. Preferowanymi instrumentami finansowymi zapew-
niającymi duży stopień pewności m.in. były:
- obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub NBP oraz kredyty
i pożyczki udzielane tym instytucjom, a także obligacje i inne dłużne papiery wartościowe gwa-
rantowane bądz
poręczane przez te podmioty
- depozyty bakowe i bankowe papiery wartościowe
- akcje spółek notowanych na regularnym rynku giełdowym, pozagiełdowym albo nie notowanych
na tych rynkach lecz dopuszczonych do publicznego obrotu
- akcje narodowych funduszy inwestycyjnych
- jednostki uczestnictwa zbywane przez fundusze inwestycyjne otwarte lub specjalistyczne fundu-
sze inwestycyjne otwarte
- certyfikaty inwestycyjne emitowane przez fundusze inwestycyjne zamknięte lub fundusze inwe-
stycyjne otwarte
- obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez gminy, związki komunalne i miasto
stołeczne Warszawa, które zostały dopuszczone do publicznego obrotu bądz
nie
- zabezpieczone całkowicie obligacje emitowane przez inne podmioty niż te wymienione w po-
przednim punkcie.30
Trzeci filar stanowiły Indywidualne Konta Emerytalne oraz Pracownicze Programy Emerytalne. Pod-
stawowym założeniem funkcjonowania trzeciego filaru było uzupełnienie wysokości emerytur pod-
28
Ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o
zmianie organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U., nr 127 , poz. 1048.
29
B. Hadyniak, J. Monkiewicz, Fundusze Emerytalne II filar, Wyd. Poltext, Warszawa 1999, s. 113.
30
I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne & , dz. cyt., s. 242-243.
8
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
stawowych z pierwszego i drugiego filara. Stanowiły go różne formy przezorności mające zapewnić
przyszłemu emerytowi dodatkowe środki do egzystencji. Uczestnictwo w III filarze, w którym charak-
ter gromadzenia środków był kapitałowy, nie było obowiązkowe. Do wyboru były dwie formy groma-
dzenia środków: indywidualne- Indywidualne Konta Emerytalne (IKE) oraz zbiorowe- Pracownicze
Programy Emerytalne (PPE).
3. Jakie zmiany w systemie emerytalnym wprowadza ustawa z dnia 25 marca 2011 roku?
Z dniem 1 maja 2011 roku weszła w życie ustawa z dnia 25 marca 2011 roku o zmianie niektórych
ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych. Zmiany te dotyczą m.in.
przesunięcia części składki emerytalnej z otwartych funduszy emerytalnych do ZUS, z zachowaniem
integralności II filaru. Do tej pory 12,22% podstawy wymiaru składki trafiało do ZUS-u, a 7,3% do
otwartych funduszy emerytalnych. Z dniem 1 maja wprowadzone zostało trzecie konto emerytalne.
Oprócz OFE i ZUS oszczędności będą lokowane na specjalnym subkoncie ZUS. W latach 2011-2012
trafi tam 5% podstawy wymiaru składki. W latach kolejnych wartość ta będzie maleć i w 2017 roku
osiągnąć ma docelową wartość 3,8%. Składka przekazywana do otwartych funduszy emerytalnych
początkowo zostanie obniżona do 2,3% wymiaru składki, w roku 2017 osiągnąć ma wartość docelową
w wysokości 3,5%. Zabieg ten ma na celu uniknięcie przekroczenia drugiego progu zadłużenia, który
wynosi 55% wartości PKB. 60% środków gromadzonych na otwartych funduszach emerytalnych mu-
siało być lokowane w obligacjach. OFE najczęściej kupowały obligacje Skarbu Państwa, zatem środki
emerytalne trafiały do budżetu państwa w celu pokrycia jego bieżących potrzeb. Otwarte fundusze
emerytalne były pośrednikiem i od wykonywanych transakcji pobierały prowizje. Wprowadzone
zmiany spowodują, że środki emerytalne trafiać będą bezpośrednio do Skarbu Państwa, co pozwoli
na uniknięcie płacenia prowizji. Jak podaje dziennik Gazeta Prawna w bieżącym roku budżet państwa
zaoszczędzi z 11 mld zł z tytułu operacji zmniejszenia przelewów gotówkowych do OFE, a w kolejnych
latach ponad 18 mld zł.
Tabela 1 pokazuje w jaki sposób składka emerytalna będzie dzielona między OFE a subkontem w ZUS.
Tabela 1. Podział składki emerytalnej między OFE a subkontem ZUS
Wysokość składki emerytalnej odprowadzanej do I i II filaru
Odpowiedni procent podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne przekazywany
Do II filaru
W okresie Do I filaru Na nowe sub- Razem
Do OFE
konto w ZUS
Do 30 kwietnia 2011 roku 12,22% 7,3% - 19,52%
od 1 maja 2011 roku. do 31 grudnia 2012 roku 12,22% 2,3% 5,0% 19,52%
od 1 stycznia do 31 grudnia 2013 roku 12,22% 2,8% 4,5% 19,52%
od 1 stycznia do 31 grudnia 2014 roku 12,22% 3,1% 4,2% 19,52%
od 1 stycznia 2015 r. do 31 grudnia 2016 roku 12,22% 3,3% 4,0% 19,52%
od 1 stycznia 2017 roku 12,22% 3,5% 3,8% 19,52%
y
ródło: Gazeta Podatkowa nr 33 (761) z dn. 2011.04.26
9
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
Pierwszy filar (ZUS) ma charakter repartycyjny, środki które trafiają do ZUS są zapisywane na indywi-
dualnym koncie ubezpieczonego następnie wydawane na bieżące świadczenia. Kapitał ten ma cha-
rakter księgowy, podlega i będzie podlegał waloryzacji. Waloryzacja uzależniona jest od wzrostu cen
oraz liczby ubezpieczonych w ZUS osób. Jej celem jest niedopuszczenie do utraty wartości gromadzo-
nych w ZUS składek, w jej wyniku stan konta nie może ulec obniżeniu. Dokonywana jest 1 czerwca
każdego roku, poczynając od waloryzacji za 2000 rok. Kwotę zewidencjonowanych na koncie ubez-
pieczonego składek powiększa się o kwoty poprzednio przeprowadzonych waloryzacji i mnoży przez
bieżący wskaz
nik waloryzacji. Wskaz
nik waloryzacji odpowiada wskaz
nikowi cen towarów i usług
konsumpcyjnych w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji. Zależy on od inflacji
i dynamiki wpływu do ZUS składek ubezpieczeniowych. Wzrost gospodarczy powoduje, że rosną pen-
sje oraz coraz więcej ludzi pracuje, co przekłada się na wzrost składek przekazywanych do ZUS. Jed-
nakże w przypadku dekoniunktury gospodarczej składek w ZUS jest coraz mniej. Dlatego też wskaz
nik
waloryzacji musi uwzględniać co najmniej poziom inflacji, aby składki gromadzone na emeryturę nie
traciły na swojej wartości. Środki, które trafiają do otwartych funduszy emerytalnych są inwestowa-
ne. Wysokość przyszłej emerytury z OFE zależeć będzie zatem od umiejętności inwestycyjnych osób
zarządzających nimi. Duży wpływ na wysokość środków w OFE ma sytuacja na rynkach finansowych.
W 2008 roku otwarte fundusze emerytalne straciły 20,5 mld zł31. Wpływ na tę sytuację miała bossa
na giełdzie. Ważnym zatem aspektem funkcjonowania OFE jest podatność ich wyników na sytuację
gospodarczą kraju oraz koniunkturę na giełdzie. Mimo założeń polityki lokacyjnej, zgodnie z którą
inwestowanie środków ma zapewnić ich maksymalna bezpieczność i rentowność, nie da się całkowi-
cie uniknąć zawirowań i spadków na giełdzie. Składki gromadzone na subkoncie ZUS mają być walo-
ryzowane wskaz
nikiem, który ma być wyliczany na podstawie średniego nominalnego wzrostu PKB
z pięciu lat poprzedzających termin waloryzacji.
Kolejnym ważnym aspektem omawianych zmian w systemie emerytalnym jest możliwość dziedzicze-
nia środków po zmarłych. W podstawowym koncie w ZUS nic się nie zmieni. Jeśli osoba umiera przed
uzyskaniem wieku emerytalnego, jej bliscy nie otrzymują przelewu gotówkowego tego, co zgromadzi-
ła w ZUS na emeryturę. Jedyne świadczenie jakie otrzymują to zasiłek pogrzebowy w wysokości 4000
zł. Środki gromadzone na subkoncie ZUS podlegają częściowemu dziedziczeniu. Prawo do dziedzicze-
nie maja osoby wskazane jako beneficjenci w OFE. W pierwszej kolejności dziedziczą: małżonek za
okres wspólnoty majątkowej - w formie przelewu na jego subkonto w ZUS, osoby wskazane przez
członka OFE jako beneficjenci -w formie przelewu na ich subkonta w ZUS. Jeśli członek otwartego
funduszu emerytalnego umrze przed uzyskaniem wieku emerytalnego pieniądze po nim dziedziczą:
małżonek za okres wspólnoty majątkowej - w formie przelewu na jego konto do OFE, osoby wskaza-
ne jako beneficjenci w formie gotówki ( jeśli nie ma wskazanych osób, kapitał wchodzi w skład spad-
ku). Istotną kwestię stanowi fakt, iż osoba która będzie wpisana jako beneficjent OFE, będzie również
osobą, która dostanie pieniądze z subkonta ZUS.
Rząd wprowadza również zachętę dla dodatkowego oszczędzania na emeryturę. Obok istniejących
Indywidualnych Kont Emerytalnych (IKE), od 1 stycznia 2012 roku. będą działały Indywidualne Konta
Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE). Tworzenie tych kont ma być dobrowolne. Konta będzie można
zakładać w dowolnym OFE lub też w innych instytucjach finansowych. Zgromadzone w Indywidual-
31
http://www.knf.gov.pl/opracowania/rynek_emerytalny/dane_o_rynku/rynek_ofe/Dane_roczne/dane_roczne.html, z dnia
20.05.2010r.
10
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
nych Kontach Zabezpieczenia Emerytalnego środki będą wypłacane odpowiednio: jako dożywotnia
emerytura, w ratach w okresie minimum dziesięciu lat lub też jednorazowo. Ponadto członkowie IKZE
będą mogli skorzystać ze specjalnej ulgi podatkowej.
Według szacunkowych obliczeń rządu wprowadzone zmiany wpłyną pozytywnie na wysokość przy-
szłych emerytury. Stopy zastąpienia, czyli stosunek pierwszej emerytury do ostatniej pensji mają
wzrosnąć o kilka punktów procentowych.
Tabela 2. Stopy zastąpienia brutto
Kobiety
Stopy zastąpienie brutto
Rok urodzenia
Z dodatkowym dobrowol-
Przed zmianą Po zmianie
nym ubezpieczeniem
1970 35,4% 36% 39,2%
1980 27,7% 28,4% 33,4%
1990 23,8% 24,3% 30,3%
Mężczyz
ni
Stopy zastąpienie brutto
Rok urodzenia
Z dodatkowym dobrowol-
Przed zmianą Po zmianie
nym ubezpieczeniem
1970 45,6% 46,7% 51,7%
1980 35,5% 36,6% 43,6%
1990 30,5% 31,3% 39,3%
y
ródło: Dodatek do Gazety Prawnej, nr 20 (2906), z dnia 31.01.2011roku.
Tabela 2 prezentuje szacunkowe stopy zastąpienie dla kobiet i mężczyzn przed i po wprowadzonych
zmianach, zakładając, że: kobiety wchodzą na rynek pracy w wieku 25 lat a okres aktywności zawo-
dowej wynosi 35 lat, mężczyz
ni wchodzą na rynek pracy w wieku 25 lat a okres aktywności zawodo-
wej wynosi 40 lat. Oprócz wzrostu przyszłych świadczeń emerytalnych rząd podkreśla, iż zmiany po-
zytywnie wpłyną na budżet państwa poprzez zmniejszenie jego deficytu. Stanie się to za sprawą
zmniejszenia deficytu budżetu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który pokrywany jest ze środków
budżetu państwa. Środki, które do tej pory trafiały do OFE w przeważającej części lokowane były
w obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa, tym samym łatały
dziurę budżetową. Skarb Państwa z kolei przekazywał środki na pokrycie deficytu ZUS i tak koło się
zamykało. Reforma eliminuje jedno ogniwo w tym kole, jakim są OFE, oszczędzając tym samym na
prowizji jaką owe fundusze pobierają.
Z drugiej jednak strony pamiętać należy, iż środki przekazywane do ZUS są automatycznie przekazy-
wane na wypłatę bieżących świadczeń. Przyszła emerytura z I filara wyrażona jest zatem w postaci
wirtualnych zapisów księgowych, a nie jak w przypadku OFE fizycznie istniejących środków. Zadaniem
przyszłych pokoleń będzie zatem zapewnienie środków na wypłatę świadczeń przyszłym emerytom.
Jednakże zmiany demograficzne rodzą ryzyko, iż pracujący nie będą w stanie utrzymać rosnącej liczby
11
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
emerytów. Sukcesywne podwyższanie wieku emerytalnego ma być zatem lekarstwem na zachwianie
proporcji pracujący - emeryci. W tej sytuacji OFE są gwarantem, iż faktycznie pewne środki przyszłym
emerytom zostaną zapewnione. Dlatego też całkowita likwidacja OFE nie wchodzi w grę. Działania
rządzących powinny skupić się na polepszeniu procesów efektywnościowych w OFE, możliwościach
osiągania przez nich wyższych stóp zwrotu oraz obniżania prowizji.
4. Podsumowanie
Reforma systemu emerytalnego z 1999 roku miała być lekarstwem na zmiany demograficzne zacho-
dzące w polskim społeczeństwie. Wymieniano liczne korzyści jakie przyniesie emerytom, budżetowi
państwa i gospodarce. Zawirowania na rynkach finansowych, sytuacja budżetu państwa stały się
bodz
cem do wprowadzenia kolejnych zmian. Należy zauważyć, iż konstrukcja systemu emerytalnego
jest niezwykle istotną kwestią społeczną. Bieżąca ocena wprowadzanych reform jest niezwykle złożo-
na, gdyż zmiany odczujemy w dalekiej przyszłości. Nie ma jednej uniwersalnej konstrukcji systemu
emerytalnego, gdyż na jej wygląd ma wpływ szereg czynników społecznych, politycznych, demogra-
ficznych.
12
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
Bibliografia
Pozycje książkowe i czasopisma:
1) Antonów K. , Finansowe aspekty ubezpieczeń społecznych,  Praca i Zabezpieczenie Społeczne , nr
11/2002.
2) Antonów K., Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia emerytalnego w Polsce,
,,Praca i zabezpieczenie społeczne , nr 11/1999.
3) Bińczycka-Majewska T. (p.red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Wyd. Zakamycze, Kraków
2004.
4) Bugaj R., Ocena reformy ubezpieczeń społecznych,  Gospodarka Narodowa , nr 1-2/2004.
5) Góra M. , Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalnej,  Ekonomista  , nr
4/2003.
6) Gwiazdowski R., ZUS-ik mój widzę malutki,  Forbes , nr 5/2006.
7) Hadyniak B. , Monkiewicz J., Fundusze Emerytalne II filar, Wyd. Poltext, Warszawa 1999.
8) Hrynkiewicz J., Wybrane aspekty społeczne i ekonomiczne reformy ubezpieczeń społecznych,  Go-
spodarka Narodowa , nr 3/1999.
9) Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenie emerytalne. Trzy filary, Wydawnictwo Prawnicze PWN,
Warszawa 2001.
10) A
opacińska E., Zreformowany ZUS- ubezpieczenia według nowych zasad, Wydawnictwo Fundacji
Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1999.
11) Rodzinka J., Hady J., Hospod E., Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Pol-
sce, Kwartalnik ,,e-Finanse 2007, nr 3.
12) Szpor G. (red.), System ubezpieczeń społecznych, Wydawnictwo Prawnicze Lexis-Nexis, Warszawa
2007.
13) Wantoch-Rekowski J., Charakter i status prawny otwartych funduszy emerytalnych, [w:] Zagad-
nienia prawne i ekonomiczne systemu emerytalnego, A. Borodo (p. red.), Wydawnictwo ,,Dom
Organizatora , Toruń 2004.
14) Zieliński P., Reforma polskiego systemu emerytalnego  pozytywny głos w dyskusji ,  Zeszyty Na-
ukowe Politechniki Poznańskiej. Organizacja i Zarządzanie , z. 26/1999.
15) Dodatek do Gazety Prawnej, nr 20 (2906), z dnia 31.01.2011 r.
16) Gazeta Podatkowa nr 33 (761) z dn. 26.04.2011 r.
Strony internetowe:
17) www.knf.gov.pl
18) www.stat.gov.pl
19) www.igte.pl
20) www.ofe.135.pl
13
Zmiany w konstrukcji systemu emerytalnego w Polsce
Akty prawne:
21) Ustawa z dnia 13 paz
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U. 1998 nr 137
poz. 887.
22) Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku
Ubezpieczonych, Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1153.
23) Ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy eme-
rytalnych oraz ustawy o zmianie organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektó-
rych innych ustaw, Dz. U., nr 127 , poz. 1048.
14