System ochrony pracy w Polsce
Mówiąc o systemie ochrony pracy w Polsce, należy rozróżnid system prawny od systemu
organizacyjnego. Pierwszy z nich, stanowiący integralną częśd gałęzi prawa, jaką jest prawo pracy,
mówi nam o normach prawnych i ich usytuowaniu w hierarchii z
ródeł prawa dotyczących
bezpieczeostwa i ochrony zdrowia. Drugi zaÅ›, obrazuje system organizacji ochrony pracy na szczeblu
paostwa, zakładu oraz organów uczestniczących w tworzeniu, a także kontrolowaniu bezpieczeostwa
i higieny pracy w Polsce.
SYSTEM PRAWNY ochrony pracy w Polsce
System ten opiera siÄ™ na z
ródłach prawa wskazanych w Konstytucji RP i art. 9 Kodeksu pracy
(Schemat poniżej).
1
Podstawowym aktem prawnym, mówiącym o prawie do bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy, jest Konstytucja RP, która w art. 66 gwarantuje takie prawo każdemu. Sposób realizacji tego
prawa określa ustawa (tab. nr 1). Ustawą określającą prawa i obowiązki obywateli w tym zakresie
jest Kodeks pracy (tab. nr 2). Podstawowe uregulowania kodeksowe w zakresie bhp znajdujÄ… siÄ™
w dziale X kodeksu dotyczÄ…cym bhp, w dziale VII dotyczÄ…cym ochrony pracy kobiet i w dziale IX
dotyczącym ochrony pracy młodocianych. Natomiast art. 9 Kodeksu pracy wskazuje na inne z
ródła
prawa pracy, szczególnie zaś porozumienia normatywne zawierane między partnerami socjalnymi,
tj. układy zbiorowe i inne porozumienia zbiorowe, np. akty wewnątrzzakładowe stanowione w formie
regulaminów i statutów.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 2 kwietnia 1997 r.
(Dz. U. nr 78, poz. 483)
Art. 24
Praca znajduje siÄ™ pod ochronÄ… Rzeczypospolitej
Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami
wykonywania pracy.
Art. 66
1. Każdy ma prawo do bezpiecznych i
higienicznych warunków pracy. Sposób realizacji
tego prawa oraz Obowiązki pracodawcy określa
ustawa.
Art. 68
1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.
Tab. nr 1. Artykuł 24, 66, 68 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej
2
Kodeks pracy
DZIAA
DZIESI
TY
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Rozdział I. Podstawowe obowiązki pracodawcy
Art. 207. ż1. Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan
bezpieczeństwa i higieny pracy.
ż2. Pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie
pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i
higienicznych warunków pracy przy odpowiednim
wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.
W szczególności pracodawca jest obowiązany:
1. organizować pracę w sposób zapewniający
bezpieczne i higieniczne warunki pracy
2. zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy
przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny
pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w
tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych
poleceń,
3. zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień,
decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy
nadzoru nad warunkami pracy,
4. zapewniać wykonanie zaleceń społecznego
inspektora pracy.
Tab. nr 2. Dział 10 kodeksu pracy
Wśród z
ródeł prawa dotyczących bezpieczeostwa i higieny pracy można więc wyróżnid akty prawne
powszechnie obowiązujące, stanowione przez upoważnione do tego organy oraz porozumienia
zawierane pomiędzy partnerami społecznymi, obowiązujące grupy, które takie porozumienia
zawarły. Dodatkowo, jako z
ródło praw i obowiązków w zakresie bezpieczeostwa i higieny pracy,
zostały wprowadzone zasady bhp (tab. nr 3).
3
ZASADY BEZPIECZEC
STWA
I HIGIENY PRACY
ZASADY BEZPIECZEC
STWA I HIGIENY
PRACY  pozaprawne (nie określone w prawie)
reguły bezpiecznego postępowania, wymagane przy
wykonywaniu określonej pracy (czynności),
wynikające z doświadczenia oraz przesłanek
naukowych i technicznych.
Tab. nr 3 Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy
Przepisy powszechnie obowiązujące, poza wymienionym już Kodeksem pracy, są to akty wykonawcze
bezpośrednio rozwijające postanowienia działu X Kodeksu pracy oraz przepisy ogólne, dotyczące
określonych gałęzi pracy lub rodzajów prac, wydane na podstawie delegacji zawartej w art.23715 k.p.
Do przepisów powszechnie obowiązujących należą również przepisy zaliczane do przepisów prawa
pracy, takie jak ustawy ustanawiające nadzór i kontrolę nad warunkami pracy, a także przepisy
dotyczące innych dziedzin prawa, jednakże regulujące sprawy z zakresu bhp. Do takich przepisów
należy prawo budowlane, prawo górnicze i geologiczne czy też prawo atomowe.
Do grupy przepisów powszechnie Do obowiązujących należy zaliczyd również niektóre normy
techniczne. Normy techniczne wydawane są na podstawie ustawy z dnia 11 września 2002 r.
o normalizacji (Dz. U. nr 169, poz. 1386, z póz
n. zm.). Regułą określoną w art. 5 ust.3 tej ustawy jest,
że normy techniczne są dobrowolne. Obowiązek stosowania normy technicznej może jednak wynikad
z powołania się na określoną normę w przepisie powszechnie obowiązującym. W takich przypadkach
norma prawna, nakazując stosowanie normy technicznej, powoduje powszechnośd obowiązek jej
stosowania. Należy jednak zwrócid uwagę, że wzorem paostw członkowskich Unii Europejskiej,
można zauważyd tendencje do ograniczania norm powołanych do powszechnego stosowania.
Pozostałe przepisy, będące na podstawie art. 9 k.p przepisami prawa pracy, można podzielid
na przepisy stanowione w drodze porozumienia zawartego pomiędzy partnerami społecznymi
lub w ściśle określonych przypadkach przepisy wewnątrzzakładowe, ustanawiane przez samego
pracodawcÄ™.
4
Do pierwszej grupy należy zaliczyd przepisy bhp występujące w ponadzakładowych i zakładowych
układach zbiorowych pracy - uzp . Z przepisów działu XI k.p., w którym uregulowane zostały sprawy
dotyczące porozumieo zbiorowych nie zostały wyłączone sprawy z zakresu bhp, co otwiera drogę
do regulowania tych spraw w układach zbiorowych pracy. Jednakże strony układu nie mogą
wprowadzid do układu zbiorowego pracy postanowieo mniej korzystnych od zawartych w przepisach
powszechnie obowiÄ…zujÄ…cych. Powstaje wobec tego pytanie, czy do uzp mogÄ… byd wprowadzane
postanowienia ograniczajÄ…ce obowiÄ…zki pracownika w zakresie bhp. Na pierwszy rzut oka wydawad
by się mogło, że ograniczenie obowiązków jest dla pracownika korzystniejsze. Jednakże należy
pamiętad, że obowiązki pracownika ustanowione zostały w celu zapewnienia mu bezpieczeostwa
i ochrony zdrowia, a zatem każde ograniczenie nałożonych na niego obowiązków de facto działałoby
na jego niekorzyśd, powodując ograniczenie jego ochrony. W układach zbiorowych pracy nie mogą
byd jednak nakładane na pracowników dodatkowe obowiązki, gdyż te mogą byd ustanawiane jedynie
w drodze przepisów powszechnie obowiązujących. Tak więc w zakresie bezpieczeostwa i higieny
pracy, w układach zbiorowych pracy mogą byd określone albo dodatkowe uprawnienia pracownicze,
albo uszczegółowione uprawnienia wynikające z przepisów powszechnie obowiązujących.
Do najczęściej występujących w uzp uregulowań z zakresu bhp zaliczyć można przede
wszystkim:
·ð dodatkowe przywileje zdrowotne
·ð dodatkowe urlopy dla pracowników pracujÄ…cych w warunkach szkodliwych lub
uciążliwych oraz skrócenie dobowego wymiaru czasu pracy dla pracowników
zatrudnionych w takich warunkach
·ð rekompensaty finansowe dla pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy w
warunkach szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych oraz niebezpiecznych.
Aktem wewnątrzzakładowym, regulującym sprawy z zakresu bhp, jest regulamin pracy. Zakres
przedmiotowy regulaminu, określony w art. 1041 k.p. obejmuje uregulowania w zakresie
wyposażenia pracowników w odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony indywidualnej i higieny
osobistej, wykazy prac wzbronionych pracownikom młodocianym i kobietom, rodzaje prac i wykazy
stanowisk pracy dozwolonej pracownikom młodocianym w celu odbywania przygotowania
zawodowego, wykaz lekkich prac dozwolonych pracownikom młodocianym zatrudnionym w innym
celu niż przygotowanie zawodowe, obowiązki dotyczące bhp w tym sposób informowania
pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywana pracą.
Regulamin pracy ustala pracodawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, jeżeli
zatrudnia co najmniej 20 pracowników. Jednakże, w przypadku gdy pracodawca nie może uzgodnid
treści regulaminu z organizacją związkową lub gdy taka organizacja nie działa u pracodawcy,
regulamin ustala sam pracodawca. Regulamin nie musi byd ustalany, jeżeli w zakresie przewidzianym
dla regulaminu obowiązują postanowienia układu zbiorowego pracy. Z treścią regulaminu
pracodawca ma obowiązek zapoznad każdego pracownika.
5
Zasady bhp są regułami pozaprawnymi na wzór klauzul generalnych. Oznacza to, że nie są one
zdefiniowanie prawnie ani też określone w przepisach, jednakże - zgodnie z obowiązującymi
przepisami - zarówno pracodawca, jak i osoba kierująca pracownikami i sam pracownik
są obowiązani je przestrzegad, a ich naruszenie lub niestosowanie może spowodowad sankcje
przewidziane w Kodeksie pracy. W teorii, za zasady bhp uważa się reguły postępowania wynikające
z doświadczenia życiowego oraz przesłanek naukowych i technicznych (tab. nr 3).
SYSTEM ORGANIZACYJNY ochrony pracy w Polsce
System organizacyjny ochrony pracy w Polsce wskazuje na organy i organizacje uczestniczÄ…ce
w kształtowaniu i realizowaniu zadao w dziedzinie bezpieczeostwa i higieny pracy.
System organizacyjny ochrony pracy można podzielid na dwa systemy: ogólnokrajowy i zakładowy.
Można dokonywad dalszych podziałów - na podsystemy, ale wydaje się, że spowodowałoby to brak
przejrzystości. Do pierwszego z nich należy zaliczyd parlament, rząd, resorty i inne urzędy paostwowe,
paostwowe organy nadzoru i kontroli, które mają zróżnicowane zadania.
6
Parlament ma przede wszystkim zadania ustawodawcze, tworzÄ…c prawo ustalajÄ…ce podstawowe
zasady systemu. Rząd i resorty oraz urzędy paostwowe, szczególnie Minister ds. Pracy oraz Minister
ds. Zdrowia, ustalają wytyczne paostwa w kształtowaniu polityki w dziedzinie bezpieczeostwa
i higieny pracy oraz, na podstawie ustaw, wydajÄ… przepisy wykonawcze w zakresie bhp. Natomiast
organy nadzoru i kontroli, do których należą przede wszystkim: Paostwowa Inspekcja Pracy,
Paostwowa Inspekcja Sanitarna, Urząd Dozoru Technicznego oraz sądy i prokuratura (również
pozostałe organy nadzoru i kontroli w zakresie swojego działania w każdym przypadku, jeżeli dotyczy
ono zapewnienia bezpieczeostwa i ochrony zdrowia) powołane zostały do nadzoru i kontroli -
w imieniu paostwa - realizacji przez pracodawców obowiązków nałożonych na nich przez prawo
(Tab. nr 5). W celu realizacji swoich uprawnieo oraz przymuszania pracodawców do wykonywania
swoich obowiązków, organy te dysponują możliwością ukarania mandatem karnym, bądz
wydania
nakazu lub decyzji, łącznie z nakazaniem w określonych przypadkach zaprzestania przez zakład pracy
lub jego częśd działalności określonego rodzaju.
Kodeks pracy
DZIAA
PIERWSZY
Rozdział II a. Nadzór i kontrola przestrzegania prawa
pracy
Art. 184 ż 1. Nadzór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym
przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy.
ż 2. Nadzór i kontrolę przestrzegania zasad, przepisów
higieny pracy i warunków środowiska pracy sprawuje
Inspekcja Sanitarna.
ż 3. Organizację i zakres działania inspekcji, o których
mowa w ż 1 i 2, określają odrębne przepisy.
Tab. nr 5. Dział 1 Kodeksu pracy
Istotną rolę w systemie organizacyjnym bhp na szczeblu paostwa pełni Rada Ochrony Pracy. W skład
Rady wchodzą przedstawiciele rządu, pracodawców i pracowników, posłowie i senatorowie oraz
wybitni specjaliści z dziedziny bezpieczeostwa i higieny pracy. Organ ten, umocowany przy Sejmie RP,
zgodnie z ustawą o Paostwowej Inspekcji Pracy, ma sprawowad nadzór nad jej działaniem. Istotne
znaczenie w tym systemie mają również instytuty naukowo-badawcze, powołane do prowadzenia
prac naukowo-badawczych w dziedzinie bezpieczeostwa pracy i ochrony zdrowia.
7
Również na szczeblu zakładu pracy istnieją różne podmioty, do których obowiązków należy tworzenie
warunków pracy lub społeczny nadzór i kontrola nad tymi warunkami. Podstawowym podmiotem,
którego obowiązkiem w zakładzie pracy jest zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy, jest pracodawca (art.15 k.p.), który swoje obowiązki realizuje za pomocą wyspecjalizowanych
służb bezpieczeostwa i higieny pracy oraz lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad
pracownikami. Dodatkowo, w kształtowaniu bezpiecznych warunków pracy w zakładzie pracy,
uczestniczą też sami pracownicy poprzez konsultacje oraz - jako organ opiniodawczo-doradczy -
komisja ds. bhp.
Organy przedstawicielskie, jakimi są związki zawodowe i społeczny inspektor pracy, pełnią natomiast
przede wszystkim funkcje nadzorczo-kontrolne w zakresie przestrzegania przez pracodawcÄ™
obowiązku zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Należy zwrócid uwagę, że nie
tylko paostwowe organy nadzoru nad warunkami pracy majÄ… prawo wymierzania mandatu karnego
za nieprzestrzeganie przepisów i zasad bhp, ale w uprawnienia quasi egzekucyjne został wyposażony
również społeczny inspektor pracy. Tym uprawnieniem jest prawo wydawania, w formie pisemnej,
zaleceo dotyczących usunięcia stwierdzonych uchybieo. Pracodawca może odwoład się od wydanego
zalecenia do właściwego inspektora pracy Paostwowej Inspekcji Pracy. Przepisy ustawy o społecznej
inspekcji pracy przewidują możliwośd ukarania karą grzywny pracodawcy, który nie spowodował
usunięcia uchybieo wskazanych w zaleceniu społecznego inspektora pracy.
8