Maria Czyżewska
"Uwaga
1. Co to jest uwaga?
Uwaga kojarzy nam się z koncentracją lub świadomością.
W psych. poznawczej klasycznie jest rozumiana jako mechanizm odpowiedzialny za selekcję odbieranych
ze środowiska bodz
ców.
W najnowszych teoriach uwagę pojmuje się jako mechanizm odpowiedzialny za ograniczenie zdolności przetwarzania sys.
poznawczego.
2. Model selektywnej uwagi D. Broadbenta (Teoria Filtra)
Umysł ludzki to kanał komunikacyjny, którego przepustowość (funkcjonalne możliwości) jest ograniczona przez zakres bodz
ców, na
które możę być skierowana
jednocześnie uwaga. Mechanizm selekcji blokuje dostęp do dalszych struktur bodz
com niepożądanym, przekazując dalej jedynie te
informacje,
które zostaną poddane następnie pełnej analizie poznawczej. Wyselekcjonowane bodz
ce trafiają do magazynu pamięci długotrwałej
pod kontrolą uwagi.
Tylko te informacje prowadzą do wystąpienia specyficznych reakcji poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych oraz mogą trwale
wpłynąć na zasób
wiedzy człowieka.
Na poziomie fenomenologicznym uwaga utożsamiana jest ze świadomością. Mechanizm selekcji determinuje zawartość świadomości
człowieka.
Natomiast procesy nieświadome to ten pierwszy etap selekcji info., co dzieje się równolegle z ciągłym odbieraniem nowych bodz
ców
ze śr.
Przetwarzanie świadome dokonuje się po fazie selekcji bodz
ców, za pośrednictwem jednego kanału, co implikuje seryjny charakter
tego procesu (szeregowość).
Wykonując dwie czynności jednocześnie uwaga skacze (fluktuacje) - szybko się przemieszcza między z
ródłami informacji.
Słuchanie dwuuszne - natychmiastowe przetwarzanie materiału, na którym skupiali swoją uwagę.
Broadbent zakładał, że info. ignorowana nie jest w ogóle zapamiętywana.
Metoda przemieszania (zmodyfikowane słuchanie dwuuszne) - 3 listy cyfr poparowanych. 1,2,3,4,5,6. Info. jest przechowywana tylko
w pamięci krótkotrwałej
z której można szybko wszystko wydobyć.
Najwięcej kontrowersji w teorii Broadbenta budził pogląd, ze przetwarzanie jest na tak niskim poziomie bez udziału świadomości.
Morray - coctail-party - Wszystkie docierające bodz
ce są nieświadomie przetwarzane na poziomie pozwalającym na identyfikację
jakiegoś zakresu znaczenia
semantycznego, dopiero potem jest włączany mechanizm selekcji, pozwalający na reprezentację w świadomości tylko wybranych info.
(np. swojego imienia, które
pojawiło się niespodziewanie w kanale ignorowanym).
3. Model selektywnej uwagi A.Treisman (Model Osłabiacza)
Przyjęła podst. zał. Broadbenta, że wejście do sys. pozn. jest realizowane za pomocą poj. kanału o ograniczonych możliwościach, a
info. w tym kanale są
przetwarzane za pomocą uwagi. Różnica polega na tym, że ona nie odrzucała całkiem przetwarzania info. z kanału ignorowanego, a
przyjmowała, że jest
on o s ł a b i a n y. Pogląd, że kryteria wg których przebiega proces selekcji są zmienne, pozwalał na interpretację tych wyników tych
wyników, które sugerowały
występowanie analizy semantycznej bodz
ców nie objętych uwagą. Próg detekcji jest obniżony dla bodz
ców o szczególnym znaczeniu,
np. takich jakie się oczekuje.
Ale autorka teorii nie sprecyzowała w jaki sposób kontekst semantyczny bodz
ca prowadzi do zmiany kryteriów różnicowania
bodz
ców.
W kolejnych teoriach odrzucono pogląd wczesnej selekcji bodz
ców, ale przyjęto, że trwała wiedza przechowywana w pamięci
długoterminowej bierze udział
w procesie selekcji info.
Mechanizm selekcji zaczęto analizować w kategoriach interakcji między obiektywnymi bodz
cami a zawartością aktywizowanych w
procesie przetwarzania
obszarów pamięci długoterminowej.
4. Model selektywnej uwagi Normana (Model odpowiedniości)
Selektywna reakcja. Wyjściowym zał. teorii jest teza, żę jeśli celem selekcji jest wybór spośród wszystkich potencjalnie dostępnych
bodz
ców tych, które
są w danym momencie najważniejsze i najbardziej użyteczne dla człowieka, to wybór taki może być skutecznie przeprowadzony
dopiero po wstępnej ich identyfikacji.
A polega on na porównaniu bodz
ca z przechowywanymi przez CZ reprezentacjami poznawczymi.
Wszystkie działające bodz
ce podlegają pełnej analizie percepcyjnej!
(Nie podlega zasadzie ograniczoności zasobów poznawczych i jest automatyczny, nieświadomy, bez uwagi)
Wszystkie bodz
ce przesyłane są pod odpowiednie adresy komórek.
Wg Normana proces selekcji odbywa się w stadium końcowym związanym z wyborem informacji, która wywoła świadomą reakcję.
Norman zwraca uwagę, że procesy nieświadome są automatyczne i nie podlegają ograniczeniu. Natomiast świadome (kontrolowane)
są ograniczone.
Tylko bodz
ce przetworzone za pomocą uwagi mogą tworzyć trwałe zapisy w strukturach pamięci długotrwałej (dołączenie dodatkowej
wiedzy
o charakterze semantycznym, asocjacyjnym itp.)
Teoria ta była przede wszystkim teoretyczną spekulacją, bo wyniki badań (Treisman i Griffin) ją podważyły. W słuchaniu
dychotycznym zrobiono tak, że
w ciągu cyfr była litera i trzeba było to wyłapać na obu kanałach (ignorowanym i nieignorowanym).
Dobre rozpoznawanie w kanale ignorowanym pojawiało się dopiero wtedy, gdy pożądany bodziec różnił się znacznie (np.
wypowiadany przez inną osobę), co potwierdzało
tylko koncepcję Treisman, że odróżnicowanie sensoryczne poszukiwanego elementu od pozostałych bodz
ców eksperymentalnych
pozwoliło na selektywne jego
poszukiwanie, niezależnie od kanału, w którym go eksponowano.
Norman twierdził, że takie wyniki są rezultatem interferencji.
Potem zaczęto się interesować różnicami i interakcjami między tym co jest przetwarzane za pomocą uwagi, a tym co jest przetwarzane
bez uwagi.
5. Model uwagi jako ograniczonych zdolności przetwarzania
Zaczęto kwestionować pogląd, że procesy czysto sensoryczne i procesy bardziej złożone są czymś innym (dychotomizacja). Zwracano
uwagę na interakcję między nimi.
W koncepcji Kahnemana uwaga utożsamiana jest z ograniczonymi zdolnościami przetwarzania sys. poznawczego ("energia
poznawcza")
Im wcześniejsze stadium przetwarzania (np. analiza sensoryczna bodz
ców) tym mniej energii potrzebuje.
Czyli też wszystko przetwarzamy, ale na sensoryczne, nieważne bodz
ce potrzebujemy bardzo mało energii spożytkować, a na złożone
- więcej.
Założenia Kahnemana potwierdzane były przez wyniki eksperymentu, który wykazał, że im trudniejszy był materiał w kanale, w
którym była zogniskowana
uwaga tym gorzej odpamiętywano info. z kanału ignorowanego (mniej zostawało zasobów na ten kanał).
Dodatkowo inne badanie wykazało, że trening w słuchaniu dwuusznym pomaga i ludzie lepiej odpamiętują info. z ignorowanego.
Model hydrauliczny  dzbanki. Czy się różnimy na tym polu czy też nie. Róznice indywidualne, charakterystyka syt.
Zasoby poznawcze zależne od pobudzenia.
Pudzenie wpływa na zasoby. Im wyższe pobudzenie tym większa pula zasobow, które możemy wykorzystać. Wyjaśnienia ewolucyjne-
w sytuacji wymagającego pobudzenia.
Pojemność pamięci roboczej  przechowywanie informacji, a zasoby związane są działaniem. W konfrontacji syt. trzeba mieć jak
najwięcej zasobów, ale spadek pojemności, bo nie musimy tego pamiętać. Zasoby są zmienne indywidualne i intraindywidualnie.
Co to są zasoby mentalne?
Wiadomo, że nie wiadomo. Może to być związane z gospodarką metabolizmu mózgu.
Nie jest jednak tak.... i nie wiadomo jak to jest. Ale to pojęcie dalej sie pojawia w teoriach.
Centralny system wykonawczych- pamięć robocza  tam to jest teraz wykorzystywane. Uwaga alokuje, co jest decydentem w
wyznaczaniu emocji tam a nie gdzie indziej ...
6. Procesy automatyczne i kontrolowane (Schneider i Shiffrin)
Atkinson i Shiffrin przyjęli, że przetwarzanie info. jest możliwe dzięki współdziałaniu dwóch typów mechanizmów poznawaczych:
- właściwości strukturalne sys. (niezmienne, stabilne operacje sys., bez kontroli podmiotu)
- procesy kontrolowane (różne strategie poznawcze, które są modyfikowalne)
Istnieje między nimi stała interakcja i działają one równocześnie.
U Schneidera i Shiffrina pamięć jest traktowana jako ogromny zbiór połączonych wzajemnie jednostek.
Zapominanie to przechodzenie z pamięci krótkotkotrwałej (zaktywizowanej) do pamięci długotrwałej (pasywnej).
Przyjęto, że procesy kontrolowane uwagą kierują przepływem info. z i do pamięci krótkoterminowej. Sensoryka jest kontrolowana
automatycznie.
Na skutek tych procesów automatycznych mogą uaktywnić się reprezentacje poznawcze pamięci długoterminowej.
Rozbudowano tą teorię na podst. eksperymentów.
Np. ten z wykrywaniem litery "M" w serii szybko prezentowanych zestawów elementów graficznych. Każde poszukiwanie to jedna
próba.
Potem prezentowano im zbiór pamięciowy. Następnie zestaw slajdów.
Stworzono dwa rodzaje warunków eksperymentalnych:
1. Jednorodnego treningu (bodz
ce jednej kategorii były poszukiwanymi np. litery, a cyfry dystraktorami)
2. Niejednorodnego treningu (poszukiwane: litery, cyfry, litery, cyfry...)
W wynikach autorzy dokonali rozróżnienia na dwa mechanizmy.
Mechanizm pozwalający na prawidłową identyfikację bodz
ca w warunkach jednorodnego treningu jest przykładem procesu
automatycznego.
Przebiga on z taką samą szybkością niezależnie od ilości informacji, które muszą być jednocześnie przetworzone. Brak ograniczeń.
Mechanizm aktywizowany w warunkach niejednorodnego treningu wymaga udziału uwagi.
Są ograniczenia, które powodują, że ten proces ma charakter seryjny.
Przeprowadzono eksperyment dotyczący wprawy. Wykazano, że czynności powtarzane są wykonywane coraz lepiej. Dodatkowo
zaobserwowano też
efekt transferu negatywnego, czyli po nabyciu wprawy przez badanych zmieniono im warunki zadania, tak że stusując swoją
automatyzację popełniali
błędy. Tak było przy jednorodnym typie zadań. Natomiast przy niejednorodnym nie było transferu negatywnego, bo każda próba
wymaga skupienia uwagi.
Selektywność uwagi. Jeżeli proces przeszukiwania kierowany jest mechanizmami kontrolowanymi, to uwaga ta może być
łatwo utrzymywana na
wyznaczonym wycinku pola percepcyjnego a bodz
ce pojawiające się w innych pkt. nie zakłócają sprawności wykonania zadania.
Automatycznie przetwarzane bodz
ce nie mogą być ignorowane, odciągają one chwilowo uwagę. - Automatyczna reakcja przyciągania
uwagi.
Schiffrin i Schneider scharakteryzowali pod względem własności i funkcji, dwa wyodrębnione empirycznie typy mechanizmów
poznawczych: automatyczne i kontrolowane.
Procesy automatyczne są wynikiem tworzenia stałych połączeń asocjacyjnych między określonymi komórkami pamięci
długoterminowej. /świetne w powtarzających się sytuacjach/
Procesy kontrolowane mają ograniczone zdolności przetwarzania i wymagają uczestnictwa uwagi przy realizacji, przebiegają
świadomie. / Efektywne w nowych syt./
Jazda samochodem  proces zautomatyzowany
7. Procesy automatyczne i wymagające wysiłku
Uwaga kieruje przeprływem ingo. z pamięci krótkoterminowej do długoterminowej, a także procesami odpowiedzialnymi za trwałość
powstających śladów pamięciowych.
Koncepcja Hasher i Zacks zakłada istnienie kontinuum, na którym na jednym końcu są procesy automatyczne nie wymagające
żadnych nakładów energii poznawczej, a na drugim końcu są wyższe procesy kontrolowane, które wymagają największego wysiłku.
Są dwa rodzaje procesów automatycznych: te które są niemal wrodzone i te które są rozwijane na drodze intensywnego treningu, ale
oba są aktywizowane i realizowane bez świadomości i intencji podmiotu; mogą przebiegać równocześnie z innymi procesami, nie
wywołując interferencji; trudno je wygasić. Zaktywizowane muszą zostać ukończone (balistyczność).
S & S: większość deficytów funkcjonowania poznawczego CZ jest związana ze zmieniającymi się zasobami zdolności procesualnych
systemu.
Czynniki, które modyfikują procesy wymagające wysilku (takie jak zapamiętywanie) nie wpływają na procesy realizowane w sposób
automatyczny.
Wykazano też, że procesy automatyczne nie muszą być proste i podst., a mogą być bardzo złożone i nadal być poza kontrolą uwagi i
bez ograniczeń poznawczych, mogą też wpływać na stan pamięci długoterminowej.
Dopuszczono też możliwość występowania procesów angażujących uwagę, a niedostępnych świadomości (tzw. procesy ukryte).
"Świadome myślenie to wyjątek, a nie reguła, choć ze względu na swoją naturę wydaje się jedynym istniejącym."
8. Czy poza kontrolą uwagi możliwa jest analiza znaczenia semantycznego bodz
ców?
Mocno skrytykowano pierwsze eksperymenty nad percepcją podprogową. Eriksen wskazuje na trzy podstawowe grupy stawianych im
zarzutów:
1. Zakwestionowano zał. o pełnej nieświadomości przetwarzanych info.
2. Trudność w replikacji uzyskanych wyników.
3. Wskazywano możliwość konkurencyjnego wyjaśnienia wyników, które miały dowodzić analizy semantycznej bodz
ców
podprogowych.
Potem zabrano się za to przy badaniu uwagi. Słuchanie dwukanałowe.
Treisman wykazała, że info. w kanale ignorowanym są przetwarzane jeśli np. są związane semantycznie z materiałem w kanale
uwagowym.
Wykazano też, że jeśli info. w kanałach są podobne to następuje spowolnienie tempa przetwarzania w kanale uwagowym. (Lewis)
Ten efekt występował tylko na początku, więc mógł być spowodowany nabywaniem wprawy przez badanych do słuchania
dychotycznego.
Innw badania sugerowały, że analiza znaczenia semantycznego jest możliwa poza kontrolą uwagi, bo wyrazy pełniące funkcję
bodz
ców warunkowych prezentowane w kanale ignorowanym prowadziły do zmian w GSR. Nie dowodzi to jednak pełnej analizy
semantycznej.
Dwa badania które zdają się być najbardziej przekonuwającymi dowodami na semantyczną analizę nieświadomie odbieranych
bodz
ców.
1) Eksperyment Marcela. Wskaz
nikiem głębokości analizowania nieświadomie odbieranych bodz
ców była trafność, z jaką
odgadywano podobieństwo między bodz
cami podprogowymi a wyrazami, które ukazywały się bezpośrednio po nich. Prezentowano
podprogowo wyraz i kazano ludziom wybrać do którego z normalnie prezentowanych póz
niej wyrazów jest on podobny (pod
określonym wzgl. np. fonetycznym).
Badani z trafnością większą niż przypadkowa potrafili odgadnąć podobne wyrazy pod wzgl. semantycznym niż fonetycznym czy
graficznym.
Zastosowanie maski graficznej, którą pokazywano bodziec podprogowy, nie przeciwdziałało dalszemu ich przetwarzaniu, blokowało
jedynie ich dostęp do świadomości.
ALe w tym badaniu nie została spełniona zasada systematycznego wyrównywania w obrębie różnych warunków eksperymentalnych
materiału, na podst. którego diagnozowano efekt manipulacji bodz
cami podprogowymi. Dobitnie udowodniono, że uzyskany przez
Marcela wynik był artefaktem prezentując puste plansze uzyskano ten sam wynik. Ludzie nie wiedząc wybierali takie słowa, z którymi
im się kojarzyło więcej rzeczy.
2) Czyżewska chciała udowodnić, że jednak są analizowane bodz
ce na poziomie semantycznym poza udziałem świadomości.
Zadanie, w którym pewne wyrazy były poprzedzone bodz
cem podprogowym związanym semantycznie z wyrazem świadomie
prezentowanym, a inne nie. Zadanie było szybciej wykonywane jeśli pryma była związana semantycznie z wyrazem póz
niej
prezentowanym.