[Maria Król-Fijewska, Trening asertywności, Warszawa 1993, s. 78-151]
2. Załącznik 2  Zestaw tekstów anty- i pro-asertywnych.
Materiały pomocnicze do tematu  Monolog wewnętrzny .
Zdania anty-asertywne
Przykłady:
I. Negatywne zdania na własny temat:
 Nie jestem na tyle warta, żeby się ze mną liczyć.
 Jestem egoistÄ….
 Jestem przyziemny.
 Jestem zbyt drobiazgowy.
 Jestem naiwna.
 Jestem dziecinna i śmieszna.
 Jestem nieatrakcyjna.
 Jestem mało komunikatywna.
 Jestem głupi.
 Jestem nieśmiały.
 Jestem natrętna i marudna.
 Jestem zbyt nerwowy, aby poradzić sobie z tą sytuacją.
 Jestem za słaby.
 Jestem w złej formie.
 Brzydko dziÅ› wyglÄ…dam.
 Nie potrafię wzbudzić zainteresowania, jestem nudny.
 Nie umiem podejmować decyzji.
 Nie mam nic ciekawego do powiedzenia.
 Nie mam siły przebicia.
 Nie umiem bronić swoich praw.
 Jestem za mało pewny siebie.
 Nic nie potrafię zrobić naprawdę dobrze.
 Nic nie potrafię zrobić do końca.
 Nie potrafię spełnić ich oczekiwań.
 Ktoś inny potrafi powiedzieć to ładniej, mądrzej niż ja.
 Jestem gorsza od innych.
 Przeszkadzam innym, jestem niepotrzebna.
 Niewiele znaczÄ™.
 Zdanie innych jest ważniejsze od mojego.
 Moja praca jest mało warta.
 Nie stać mnie na zachowanie asertywne.
II.Wygórowane warunki asertywności:
 Nie mogę być asertywny wobec tej osoby.
 Nie mogę być asertywna w obecności innych.
 Nie mogę być asertywna, gdy jestem zdenerwowana (wściekła, napięta, zaniepokojona
itd.).
 Zachowam się asertywnie ,gdy będę w lepszej formie.
 Wypowiem siÄ™ w tej sprawie, ale tylko wtedy, gdy nikt inny tego nie zrobi.
 Powiem co myślę, jeśli mnie ktoś o to wprost spyta.
 Powiem mu o mojej wściekłości, gdy będę całkowicie spokojny.
 Zachowam się asertywnie, gdy będę potrafił zrobić to elegancko i błyskotliwie.
1
 Zrobię to wtedy, gdy sytuacja będzie już całkowicie nie do wytrzymania.
 Jest tu za duży hałas, aby mówić swoje zdanie.
 Powiem, gdy wypowiedzą się ważniejsi ode mnie.
 Zaprotestowałabym, gdyby chodziło o coś naprawdę ważnego.
 Powiedziałabym, gdyby to było dla mnie mniej ważne.
 Zareaguję, jeśli to się powtórzy.
 Powiem co myślę, gdy będę miał dowody nie do obalenia, że mam rację.
 Powiem, gdy będę miała pewność, że ona chce mnie słuchać.
III. Katastrofizowanie:
 Nie powiedzie mi siÄ™.
 I tak jej nie przekonam.
 Moje zdanie nikogo nie zainteresuje.
 Cokolwiek bym nie zrobił i tak niczego to nie zmieni.
 Pewnie zrezygnujÄ™ w trakcie.
 Nie będę potrafił się obronić.
 Oni majÄ… przewagÄ™ i przegram.
 On mnie zniszczy.
 ZostanÄ™ zaatakowany.
 Będą mnie obgadywać.
 Mogę być bojkotowany.
 Zostanę czarną owcą w tym środowisku.
 Będą patrzeć na mnie z litością.
 Będą mnie lekceważyć.
 Będą mną pogardzać.
 Będą śmiać się na boku.
 Będę skompromitowana.
 To będzie okropne, gdy okaże się, że nie wiem czegoś, co powinienem wiedzieć.
 To będzie okropne, gdy dojdą do wniosku, że jestem inna niż oni.
 To będzie straszne, jeśli wypadnę na moralistkę.
 Jak zacznę mówić, odkryją wszystko, co chciałabym ukryć.
 To będzie straszne, jeśli pomyślą, że jestem materialistą.
 StracÄ™ wygodnÄ… pozycjÄ™.
 On sobie o mnie z
le pomyśli.
 Ona się obrazi i pójdzie sobie.
 Próbując zachować się asertywnie, skrzywdzę kogoś.
 Jest już za póz
no na asertywność.
IV. Normy i powinności ograniczające prawo do asertywnego zachowania.
 Nie powinnam mieć wymagań.
 Nie powinnam wymądrzać się.
 Nie wypada mi walczyć o swoje interesy.
 Nie powinnam się rządzić.
 Powinienem przebaczać.
 Nie powinnam mówić o pieniądzach.
 Za dużo sobie pozwalam.
 Nie powinienem otwarcie sprzeciwiać się osobom starszym ode mnie.
 Nie wolno narzucać się innym.
 Nie wolno denerwować innych osób.
2
 Nie powinienem używać takich wyrażeń jak:  Nie ,  Nie chcę ,  Chcę ,  Nie życzę so-
bie ,  Żądani ,  Wymagam itd.
 Nie powinnam odmawiać, gdy ktoś mnie o coś prosi.
 Nie należy się prosić.
 Muszę zawsze zachować twarz.
V. Samokaranie po próbie asertywnego zachowania:
 Zawszę muszę coś spieprzyć.
 Jestem beznadziejna, powtarzam stare błędy.
 Znowu dałem komuś wejść sobie na głowę.
 Jestem tchórzem.
 Wycofałem się w połowie, nigdy nie potrafię nic zrobić do końca.
 Jak nie potrafisz, nie pchaj siÄ™ na afisz.
 Nie jestem wcale tak wspaniała jak sobie wyobrażałam.
 Jak mogłam się tak zachować, wstyd mi za siebie.
 Jestem do niczego, bo nawet nie potrafię się obronić.
Zdania pro-asertywne
 Mam prawo być sobą.
 Mam prawo dbać o swoje interesy.
 Chcę dawać wyraz swoim uczuciom.
 Chcę się sobą opiekować.
 Chcę dbać o siebie.
 Jestem silna.
 Jestem w porzÄ…dku.
 Jestem w porządku, nawet wówczas, gdy niektórym osobom się nie podobam.
 Jestem w porządku, nawet wówczas, gdy nie udaje mi się odnieść sukcesu w moich za-
mierzeniach.
 Jestem ważny.
 Jestem dokładnie tak samo ważny jak inni ludzie.
 Jestem niepowtarzalna i bezcenna.
 Jestem wartościowym człowiekiem.
 WierzÄ™ w siebie.
 Mam prawo czegoś nie wiedzieć.
 To, że czegoś nie wiem (nie potrafię) nie umniejsza mojej wartości jako człowieka.
 Mam wiele mocnych stron.
 Mam prawo do popełniania błędów.
 Nie muszę być doskonały.
 Jestem w stanie osiągnąć to, czego pragnę.
 Mam prawo do radości i przyjemności.
 Mam prawo przypisywać sobie zasługi za to, co zrobiłem.
 Jestem dla siebie autorytetem i nie chcę tego oddać w ręce nikomu innemu.
 Jestem wart miłości innych ludzi.
 Są dziedziny, w których jestem kompetentna.
 Moja praca jest wartościowa.
 Potrafię się obronić.
 Potrafię zachować się stanowczo, jeśli sytuacja tego wymaga.
 Potrafię powiedzieć to, co chcę.
 Szereg spraw w moim dotychczasowym życiu doprowadziłem do końca.
 Są osoby, które uważają moje opinie za interesujące (trafne, mądre itd.).
3
 Są osoby, które chętnie przebywają w moim towarzystwie.
 Mam prawo robić to, na co mam ochotę, jeśli nikomu nie robi to krzywdy.
 Ja wiem najlepiej, co jest dla mnie dobre.
 Mam prawo do istnienia, dokładnie tak samo, jak inni ludzie.
 Jest dla mnie ważne, aby inni wiedzieli o mnie prawdę.
 Nie muszę się ukrywać  jeśli inni poznają moje prawdziwe oblicze, nasze stosunki będą
oparte na mocnej podstawie.
 Jestem za czystymi, opartymi na prawdzie sytuacjami między ludz
mi.
 Mam prawo być zakłopotany. To naturalna reakcja człowieka w sytuacji, gdy nie wie jak
postąpić.
 Moja spontaniczność jest dla mnie wartością.
 To normalne, że jest się zdenerwowanym, gdy robi się coś nowego.
 To normalne, że jestem zdenerwowany, gdy robię coś, czego się boję.
 To naturalne, że boję się tego, co wydaje mi się groz
ne.
 Czynię przysługę tym osobom, pozwalając im poznać moją opinię w tej sprawie, nieza-
leżnie od tego, czy nasze zdania są zbieżne.
 Nie wysłuchali mnie, ale mam satysfakcję, że powiedziałem to, co myślę.
 Wiele mnie to kosztowało, ale zrobiłem to. Za każdym razem idzie mi lepiej.
 Mam w sobie wiele dobroci.
3. Załącznik 3  Pięć praw Fensterheima
1. Masz prawo do robienia tego, co chcesz  dopóty, dopóki nie rani to kogoś innego.
2. Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie  nawet jeśli
rani to kogoś innego  dopóty, dopóki Twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne.
3. Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb  dopóty, dopóki uznajesz, że druga
osoba ma prawo odmówić.
4. Istnieją takie sytuacje między ludz
mi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak
masz prawo do przedyskutowania tej sprawy z drugą osobą i wyjaśnienia jej.
5. Masz prawo do korzystania ze swych praw.
4
V. Koncepcja zachowań asertywnych. Wykłady.
Wykład I
Asertywność i asertywne zachowanie
ASERTYWNOŚĆ  to umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontakcie z inną oso-
bÄ… czy osobami.
Zachowanie asertywne oznacza bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażenie wobec
innej osoby swoich uczuć, postaw, opinii lub pragnień, w sposób respektujący uczucia, po-
stawy, opinie, prawa i pragnienia tej drugiej osoby.
Zachowanie asertywne różni się więc od zachowania agresywnego, oznacza bowiem
korzystanie z osobistych praw bez naruszania praw innych osób. Zachowanie asertywne różni
się też od zachowania uległego, zakłada bowiem działanie zgodne z własnym interesem oraz
stanowczÄ… obronÄ™ siebie i swoich praw  bez nieuzasadnionego niepokoju.
Teoretycy asertywności przykładają wielką wagę do stanowienia i obrony własnych
praw. Rozumują następująco: jeżeli człowiek kontaktując się z innymi osobami nie zdecyduje
się na samodzielne określenie swoich praw, inni z konieczności określą za niego jego rolę.
A wówczas przestanie on być sobą.
Asertywność powiązana jest głęboko z poczuciem własnej godności i szacunkiem do
samego siebie. Jeden z klasyków treningu asertywności Herbert Fensterheim, udziela następu-
jącej rady: Jeżeli masz wątpliwości, czy dane zachowanie jest asertywne, sprawdz
, czy choć-
by odrobinę zwiększa ono Twój szacunek do samego siebie. Jeżeli tak, jest to zachowanie
asertywne. Jeżeli nie  nie jest ono asertywne. (Fensterheim, 76).
Asertywność nie jest wrodzona. Wynika z nauczenia się w różnych sytuacjach okre-
ślonego sposobu przeżywania i reagowania. Asertywność jest zmienna i zależy od sytuacji.
Można z wielką łatwością wyrażać asertywnie swoje uczucia i prawa wobec pewnych osób
w pewnych sytuacjach  zaś odczuwać paraliżującą trudność w byciu sobą wobec innych
osób, w sytuacjach innych.
Wykład II
Obrona swoich praw
Najważniejszym indywidualnym prawem człowieka jest jego prawo do bycia sobą.
Oznacza to, że mogę dysponować moim czasem, energią i dobrami materialnymi oraz ukła-
dać sprawy osobiste według własnej woli i zgodnie z własnym interesem  tak, jak go pojmu-
ję. Mam prawo wyrażać siebie  swoje uczucia, opinie, postawy i potrzeby, o ile czynię to
w sposób nie naruszający praw innych osób.
Każdy z nas ma właściwe sobie prawa indywidualne  ja mam prawo jadać śniadanie
o siódmej, ktoś inny o jedenastej. Ponieważ jednak żyjemy z ludz
mi, większość naszych in-
dywidualnych praw ma charakter interpersonalny  określa, jak chcemy a jak nie chcemy być
traktowani przez otoczenie. Ja życzę sobie, aby telefonować do mnie między 7 a 20, zaś ktoś
inny pozwala na to od południa do północy. Różnimy się od siebie, ale mamy to samo prawo
 aby swoje stosunki z ludz
mi układać zgodnie z własnymi potrzebami, upodobaniami, war-
tościami.
Każdy człowiek ma swoje  terytorium psychologiczne . To wszystko, co w sposób
podstawowy zależy ode mnie i należy do mnie  to właśnie moje terytorium. Będą to więc na
przykład moje myśli, czyny, potrzeby, postawy, prawa, tajemnice, sposób dysponowania rze-
czami, które są moją własnością. Prawo człowieka do bycia sobą można wyrazić inaczej jako
niezbywalne prawo do posiadania i obrony swojego terytorium.
5
Małe dziecko w drugim i trzecim roku życia uczy się rozpoznawać granice własnego
terytorium. Odkrywa sprawy, na które podstawowy wpływ ma nie ono samo, lecz inni.
(Chociaż bardzo by się chciało, aby tata nie poszedł do pracy, on pójdzie; chociaż wielką
przyjemność sprawia wchodzenie w bucikach do kałuży  mama to skutecznie uniemożliwi
itd.). Istnieją jednak sprawy, które zależą wyłącznie od dziecka  czy zje zupę, czy zrobi kupę
do nocnika, czy w ogóle jej nie zrobi, jak długo będzie płakać itd. Mówienie przez dziecko
 NIE , tak częste w tym wieku, stanowi właśnie sposób, w jaki ustala ono granice między
sobą, jako osobą, a światem zewnętrznym. Jest to niezwykle ważny okres dla kształtowania
się póz
niejszych postaw asertywnych. W treningu asertywności powtarzamy do pewnego
stopnia ten proces, ponieważ pierwszą umiejętnością, jakiej uczą się członkowie grupy, jest
właśnie mówienie  NIE .
Najczęstszym powodem, dla którego ludzie  z poczuciem przymusu  robią coś, na
co nie mają ochoty, są kłopoty z odmawianiem. Niektórzy wolą nie odmawiać, aby nie nara-
zić się na gniew lub utratę sympatii. Są jednak osoby, dla których samo słowo  NIE skoja-
rzane jest z takim niepokojem i poczuciem winy, że unikają go niezależnie od sytuacji.
Jeżeli kontaktując się z drugą osobą człowiek przez dłuższy czas robi coś, na co nie
ma ochoty, doznaje zwykle silnych emocji. Przede wszystkim złości się. Obwinia tę drugą
osobÄ™ i zaczyna o niej z
le myśleć. Może czuć się skrzywdzony. Ma wrażenie, że jego teryto-
rium jest stale naruszane.
Jeżeli trwa to długo, wystarczyć może w końcu drobne wydarzenie, aby wyzwolić
wielki wybuch, nieproporcjonalny do bezpośredniej przyczyny ale odpowiadający sile na-
gromadzonej złości i żalu.
Jeżeli trwa to bardzo długo, niewyrażony gniew może zamienić się we wrogość i wte-
dy człowiek skupia się już nie na obronie siebie, ale na sprawieniu drugiej osobie bólu, który
ma zrekompensować dotychczasowe własne cierpienia.
Nie można więc bezkarnie zrezygnować z siebie w relacji z drugą osobą. Jeżeli sytu-
acja taka siÄ™ powtarza, efektem jest zdecydowane pogorszenie tej relacji. Dzieje siÄ™ tak nie
tylko z powodu nagromadzenia złości i żalu, ale także dlatego, że nie następuje prawdziwe
porozumiewanie się. Jeżeli godzę się robić coś, na co nie mam ochoty, nie informując otocze-
nia o tym czego naprawdę chcę, wprowadzam ludzi w błąd. Jeśli chcę mieć z ludz
mi satys-
fakcjonujące stosunki, powinnam im jasno przedstawić jak chcę być traktowana. Oznacza to,
że sama biorę odpowiedzialność za kształt moich relacji z otoczeniem   stawiam warunki ,
 przyzwalam ,  nie zgadzam się ,  decyduję ,  wybieram . Podstawą koncepcji zachowań
asertywnych jest przekonanie, że człowiek nie tylko ma prawo żyć tak, jak chce (o ile nie
krzywdzi tym innych), ale też  że jest to całkowicie możliwe do wykonania i zależy tylko od
niego samego.
Asertywna odmowa, to stwierdzenie czytelne, bezpośrednie, uczciwe i stanowcze.
Powinno tam siÄ™ znalez
ć słowo  Nie i jasna informacja, o tym jak zamierzamy postąpić.
Dobrze jest, gdy odmowa obejmuje też wyjaśnienie  dzięki temu rozmówca może lepiej zro-
zumieć nasze postępowanie. Na przykład:
Nie, nie pójdę dziś z tobą do kina. Zaplanowałam sobie dzisiejsze popołudnie w inny
sposób.
Nie, nie pożyczę ci tej książki, ponieważ nie zwróciłaś mi jeszcze dwóch poprzednich.
Nie, nie będę na zebraniu, gdyż tę niedzielę spędzam z moją rodziną.
Czasami ludzie obawiają się, że ich odmowa zrozumiana będzie jako sygnał braku
sympatii czy chęć odsunięcia się. Aby tego uniknąć można dodać komentarz podtrzymujący
relację. Na przykład:
Nie, nie pójdę dziś z tobą do kina. Zaplanowałam dzisiejsze popołudnie w inny spo-
sób. Ale z przyjemnością wybiorę się z tobą do kina w przyszłym tygodniu.
6
 Asertywna odmowa nie zawiera pretensji ani usprawiedliwień. Osoby mające kłopot z
odmawianiem, czują się zwykle  nie w porządku wobec drugiej osoby. Albo więc szukają
przebaczenia  stąd przepraszanie, usprawiedliwianie, albo próbują dowieść, że to partner jest
 nie w porządku skoro zgłasza prośbę, której trzeba odmówić  stąd pretensje. Częstą forma
nieasertywnej odmowy jest połączenie tych dwóch postaw, na przykład:
Niestety, przepraszam, ale naprawdę chyba nie dam rady przyjść na to zebranie (nie-
dostateczna forma odmowy, może zachęcić rozmówcę do namawiania). Obiecałam sy-
nowi wycieczkę do ZOO, już czwarty tydzień to przekładam, no naprawdę, nie mogę.
Tym bardziej, że on ostatnio taki nerwowy, znów się moczy w łóżko, już nie wiem, co
robić. Poza tym mąż mnie nie puści, wścieknie się, jak coś powiem o zebraniu (nad-
mierne usprawiedliwianie, argumentowanie). To nie jest w porządku, zawiadamiać
kogoś tak w ostatniej chwili. To się przecież nie pierwszy raz zdarza. Wszyscy w na-
szym zespole majÄ… weekendy wolne, tylko mnie siÄ™ zawsze obarcza dodatkowymi
obowiązkami. Nie wolno tak ludzi wykorzystywać (pretensja, wykazanie, że to inni są
nie w porzÄ…dku).
Ta nieasertywna odmowa jest dobrym przykładem stosowanego często sposobu od-
mawiania  przez argumentowanie . Odmawiający chce przekonać rozmówcę, że ma prawo
do odmowy. Zrzuca z siebie odpowiedzialność za nią, nie wybiera ale , jest zmuszony ,  mu-
si  nie może itd. Postawiony w roli sędziego partner jest najczęściej sędzią stronniczym,
bowiem pragnie, by jego prośba została spełniona  przedstawianie argumentów traktuje jako
zaproszenie do dyskusji. Tak więc ten sposób odmawiania powoduje zwykle długie nalegania
i roztrząsania czy odmawiający na pewno i naprawdę nie może spełnić prośby ( do ZOO
można pójść po obiedzie ,  zadzwonię do twojego męża i poproszę go, aby cię puścił itd.).
Według koncepcji zachowań asertywnych najlepszym argumentem jest odwołanie się do sie-
bie  do swoich osobistych preferencji ( wolę ,  chcę ,  wybieram ,  jest dla mnie ważne )
lub postanowień ( mam zamiar ,  postanowiłem ,  zdecydowałem ). Osoba odmawiająca
informuje partnera o swoich zamierzeniach i wyjaśnia mu swoje motywy ( Jest dla mnie
ważne, aby spędzić ten czas z rodziną ,  Postanowiłam iść z moim synem do ZOO )  nie zaś
prosi o pozwolenie, usprawiedliwia się, tłumaczy.
Bywa, że ktoś przez dłuższy czas doświadcza podobnych sytuacji w których robi coś,
na co nie ma ochoty i chce wreszcie odmówić. Oczekiwanie   niech już poproszą, to odmó-
wię  może spowodować taki wzrost napięcia, że sytuacja może wymknąć się spod kontroli.
Zamiast odmawiać, można wówczas uprzedzić partnera o postanowionej zmianie zachowania,
co jest o tyle łatwiejsze od bezpośredniej odmowy, że można wybrać czas, miejsce, a nawet
zaplanować dokładnie, co chce się powiedzieć, na przykład:
Chciałam cię uprzedzić, że postanowiłam w soboty i niedziele nie podejmować żad-
nych zadań pozadomowych i w związku z tym nie będę uczestniczyć w zebraniach, o
ile będą organizowane w tych dniach.
Chcę cię uprzedzić, że postanowiłam od dzisiaj nie pożyczać nikomu moich książek.
Obie formy odmawiania  odmowa bezpośrednia jak i uprzedzenie  należą do szer-
szej puli zachowań, za pomocą których informujemy świat o tym co lubimy, a czego nie, jak
chcemy być traktowani przez innych, jakie relacje interpersonalne najbardziej nas satysfak-
cjonują itd. Każdy człowiek jest inny i jeżeli chcemy mieć z otoczeniem konstruktywne sto-
sunki, musimy udostępnić ludziom prawdziwą wiedzę na nasz temat. Musimy też umieć po-
stawić światu nasze warunki. (Do tego tematu wrócę w wykładzie 9.)
Istnieją oczywiście sytuacje, w których człowiek robi coś na co nie ma ochoty, ale
wcale nie pragnie tego zmienić. Każdy ma prawo do zachowań asertywnych, ale ma też pra-
wo działać nieasertywnie. Istotne jest jedynie, aby robiąc coś, na co nie ma ochoty, wybierał
ten sposób zachowania ze względu na jakieś istotne dla siebie wartości, decydował się na ten
7
wybór  nie zaś czuł się zmuszony, poddany presji otoczenia i bezradny z powodu własnej
nieumiejętności obrony.
Wykład III
Obrona swoich praw w sytuacjach społecznych
W sytuacjach społecznych człowiek ma takie samo prawo do bycia sobą, jak w kon-
taktach osobistych. Ma prawo być traktowany w sposób, który nie narusza jego godności
osobistej. Ma prawo domagać się takiego traktowania. Problemy z obroną praw w sytuacjach
społecznych wynikać mogą, między innymi, z powodu braku świadomości swoich praw
i koncentrowania siÄ™ nie na zadaniu do wykonania, tylko na partnerze, relacji interpersonalnej
czy na sobie. Brak świadomości swoich praw sprawia, że niektórzy ludzie przekraczając
drzwi urzędu, a nawet kawiarni lub sklepu, czują się  na obcym terytorium . W miejscach
wymiany usług społecznych (takich jak urzędy, sklepy, punkty usługowe, restauracje, kina,
teatry, kawiarnie etc.) dla wielu osób nie jest jasna  własność  w sensie psychologicznym.
Są to miejsca, w których stykają się dwie grupy ludzi  ci, którzy przychodzą, z tymi, którzy
tam są przez cały czas swojej pracy. Czasami interesy obu grup są sprzeczne. Każda z grup
może więc dążyć do podporządkowania sobie całego terytorium, zmuszają członków drugiej
do obrony swoich praw. Pracownicy chroniąc swoje prawa dążą do narzucenia ich na całym
terytorium wymiany społecznej  na przykład urzędniczka poleca całej kolejce interesantów
stać w ciszy, grożąc, że inaczej nie załatwi nikogo. Zaś interesanci, którzy chcą w jak najdo-
godniejszy sposób załatwić swoje sprawy, często naruszają możliwości adaptacyjne pracow-
ników  na przykład kilka osób poucza ekspedientkę, żeby szybciej wykonywała swoją pracę,
przeszkadzając jej złośliwymi uwagami. Oczywiście obie grupy mają prawo do obrony swo-
ich praw w ramach swojego terytorium, dlatego też istotne jest zdanie sobie sprawy, że obie
grupy  i ci, którzy tam pracują, i ci, którzy przychodzą  będąc w miejscu wymiany usług
społecznych są  u siebie .
W sytuacjach społecznych człowiek ma prawo do sprawiedliwego traktowania. Jeżeli
dokonuje jakiejś transakcji, ma prawo stworzyć sobie warunki umożliwiające dokonanie wy-
boru  na przykład dokładnie obejrzeć i przymierzyć kilka par spodni. Ma prawo do szczegó-
łowej informacji w sprawach bezpośrednio go dotyczących może na przykład zażądać od
lekarza dokładnego wyjaśnienia objawów swojej choroby i podjętego leczenia. Ma prawo
dokonać wyboru zgodnie ze swoim interesem  na przykład nie zdecydować się w ogóle na
zakup, bo wszystkie buty uważa za zbyt drogie. Ma prawo być zadowolony lub niezadowo-
lony ze sposobu w jaki jest traktowany i ma prawo dać temu wyraz, wykorzystując chroniące
go zasady (na przykład odwołać się do kierownika, złożyć zażalenie itd.).
Ważne jest, aby człowiek w danej sytuacji społecznej miał jasną świadomość, co sta-
nowi jego prawo, a co może uzyskać jedynie dzięki dobrej woli pracowników danego miej-
sca. Jeżeli przychodzimy do przychodni w godzinach pracy lekarza i spotyka nas odmowa
przyjęcia, wówczas możemy użyć różnych środków nacisku, aby nasze słuszne żądanie doty-
czące opieki lekarskiej zostało jak najrychlej spełnione. Jeżeli jednak zgłaszamy się poza go-
dzinami pracy, powinniśmy przyjąć, że choć mamy prawo prosić, musimy też uznać prawo
przychodni do odmowy. Wiele osób nie różnicuje w ogóle tych dwóch sytuacji i  będąc
w prawach , pokornie prosi, a jednocześnie reaguje poczuciem krzywdy na uprawnioną od-
mowÄ™.
Koncepcja asertywności  wbrew powierzchownym opiniom  nie zajmuje się przepi-
sami na to, jak najefektywniej realizować swoje interesy w sytuacjach, gdy ktoś nam coś
utrudnia. Asertywność to pomysł, jak wykorzystać w pełni swoje prawa, ale tylko do granicy,
za którą rozciągają się prawa innych osób. Zamiast koncentrować się na zadaniu, koncentru-
jemy się często na partnerze, na relacji interpersonalnej lub na sobie. To drugi powód kłopo-
8
tów z obroną swoich praw w sytuacjach społecznych. Sytuacje te służą realizacji różnych
życiowych potrzeb obywateli. Ludzie przebywają w miejscach wymiany społecznej, aby zała-
twić jakieś swoje sprawy  kupić masło, zjeść obiad, wezwać hydraulika, wyleczyć ząb, do-
stać paszport  i osiągnięcie tego celu stanowi właśnie ich zadanie. Jeżeli jednak człowiek
koncentruje siÄ™ w danej sytuacji nie na realizacji swojego interesu, ale na relacji z pracowni-
kiem, albo na sobie, wówczas może mieć kłopot z obroną swoich praw. Mówiąc inaczej  jest
wysoce prawdopodobne, że podejmie działania nierozsądne z punktu widzenia realizacji wła-
snego interesu w danej sytuacji.
Rozważmy sytuację, w której taksówkarz żąda od klienta zawyżonej opłaty za kurs.
Jeżeli klient nie jest skoncentrowany na właściwym dla tej sytuacji zadaniu (szybko dostać się
w określone miejsce, uregulować rzeczywiste zobowiązania finansowe wobec kierowcy), ale
na relacji z taksówkarzem, wówczas może oddać się różnym rozważaniom. Może wyobrazić
sobie, że taksówkarz traktuje go jak osobę łatwą do wykorzystania czy oszukania i poczuć się
tym dotknięty. Może wyobrazić sobie, że jeżeli wykaże taksówkarzowi błąd i pozbawi go
dodatkowego zarobku, wówczas taksówkarz: zacznie się złościć; uzna klienta za człowieka
małostkowego, któremu nadmiernie zależy na pieniądzach; uzna klienta za przedstawiciela
niższych warstw społecznych, człowieka, który nie umie elegancko zachować się w taksówce
lub którego nie stać na jeżdżenie taksówkami. Efektem tych wyobrażeń uruchomionych przez
osobiste lub społeczne kompleksy, będzie zapewne doznanie obawy, niepewności, niepokoju.
Człowiek skoncentrowany na relacji z taksówkarzem, aby nie okazać się w jego oczach tym,
kim nie chce być, zachowa się nierozsądnie lub nieskutecznie: wybuchnie złością i zrobi
awanturę taksówkarzowi, lub da się oszukać i bez protestu zapłaci zawyżoną sumę. W tej
samej sytuacji naturalną asertywną reakcją osoby skoncentrowanej na zadaniu byłoby: spro-
stować spokojnie ale stanowczo zrobiony przez taksówkarza błąd, zapłacić prawidłową sumę
i zająć się swoimi sprawami.
Osobom, które chcą ćwiczyć asertywne zachowanie w sytuacjach i miejscach wymia-
ny usług społecznych polecam wykorzystanie dwóch wskazówek:
1. Rozpoznaj w danej sytuacji swoje prawa, pamiętając, że masz również prawo do
przedstawiania próśb.
2. Skorzystaj ze swoich praw, koncentrując się wyłącznie na zadaniu, jakim jest realiza-
cja celu, dla którego znalazłeś się w tej sytuacji. Nie naruszaj praw innych osób. Za-
chowuj siÄ™ Å‚agodnie ale stanowczo.
Wykład IV
Inicjatywa w kontaktach towarzyskich
Inicjowanie kontaktów towarzyskich to sytuacja, która szczególnie łatwo uruchamia
wyobrażenia i obawy związane z negatywnym obrazem własnej osoby i kompleksami spo-
łecznymi. Osoby, które mają kłopot z nawiązaniem rozmowy z nieznajomym z reguły nie
koncentrują się na celu, dla którego pragną tej rozmowy, ale na własnych wyobrażeniach
o tym, co nieznajomy człowiek o nich pomyśli. Część osób sądzi, że  życie towarzyskie sta-
nowi jakąś wyszukaną sztukę dostępną jedynie wybranym i w związku z tym koncentrują się
na punktowaniu własnej niezręczności, porównując swoje zachowanie do zachowań jakiegoś
bohatera z książki lub filmu.
Jeżeli sytuację towarzyską rozpatrujemy z punktu widzenia zachowań asertywnych,
wówczas istotne będą takie pytania: Czy dana osoba robi to, na co ma ochotę? Czy w tym, co
robi, jest bliska sobie samej, czy też przeznacza energię na udawanie kogoś innego? Czy za-
chowuje siÄ™ otwarcie  czy jej zachowanie jest zgodne z jej motywami i czy jest czytelne dla
partnera?
9
Człowiek ma prawo być szczery: ma prawo być sobą, o ile nie krzywdzi tym drugiej
osoby. Oczywiście, istnieją pewne normy zachowań obejmujące kanony grzeczności towarzy-
skiej (z którymi łatwo zresztą się zapoznać), ale w naszej kulturze nie są one zbyt krępujące
i dopuszczają szeroki wachlarz zachowań. Wiele zawiłych problemów towarzyskich znika,
jeśli człowiek działa według wskazówki:  Będę blisko samego siebie . W koncepcji asertyw-
ności, szczerość i otwartość nie jest zawarowana wyłącznie dla relacji z najbliższymi osoba-
mi. Herbert Fensterheim opisując osobę asertywną stwierdza między innymi:
 Czuje siÄ™ swobodna w odsÅ‚anianiu siebie. Poprzez sÅ‚owa i dziaÅ‚ania stwierdza: «To
jestem ja. To jest to, co myślę, co czuję i co chcę. Jest w stanie komunikować się z ludz
mi
o różnym stopniu bliskości  z nieznajomymi, przyjaciółmi, członkami rodziny. Komunikacja
ta jest zawsze otwarta, bezpośrednia, uczciwa i dostosowana do sytuacji (Fensterheim, 1976,
str. 8).
Jeżeli człowiek wstydzi się siebie, wówczas musi poszukiwać takich sposobów za-
chowań, które pozwolą mu zrealizować jego interesy, nie dekonspirując osobowości. W kon-
cepcji asertywnych zachowań zdrowy człowiek uważa, że ma prawo do istnienia takim, jakim
jest. Może być z siebie w jakiejś części niezadowolony, może dążyć do zmiany niektórych
swoich zachowań, ale nie kwestionuje swojego najgłębiej pojętego bycia  w porządku , dla-
tego też nie kwestionuje siebie. Chociaż szanuje własną intymność, nie żyje w klimacie
ukrywania swojego prawdziwego oblicza. Na pytanie, jak rozwiązać dany problem towarzy-
ski, można więc odpowiedzieć po prostu  Po swojemu .
Mając te uwagi na względzie, rozpatrzmy teraz dwie sytuacje często sprawiające lu-
dziom kłopot: rozpoczynanie i podtrzymywanie rozmowy towarzyskiej.
Wyobraz
my sobie dwie jadÄ…ce pociÄ…giem nieznajÄ…ce siÄ™ panie: paniÄ… AlÄ™ i paniÄ… Ba-
sie. Są same w przedziale, mija druga godzina jazdy i pani Ala zaczyna się nudzić. Chętnie
porozmawiałaby z kimś, ale nie wie, jak rozpocząć rozmowę. Co można jej doradzić? Z punk-
tu widzenia asertywności należy poszukać rozwiązania, które byłoby najbardziej naturalne dla
pani Ali, jednocześnie nie naruszało praw pani Basi. Aby znalez
ć takie zachowanie, należy
wiedzieć, czego chce pani Ala. Jeżeli jej pragnieniem jest pogawędzić z panią Basią o Kra-
kowie, do którego jedzie, może po prostu bezpośrednio do tego przystąpić, pytając na przy-
kład:
Przepraszam, czy zna pani dobrze Kraków?
Być może jednak panią Alę nie interesuje specjalnie żaden temat, po prostu byłoby jej
przyjemnie spędzić czas na rozmowie, obawia się jednak, czy pani Basią nie uzna jej inicja-
tywy za uciążliwą. W takim wypadku pani Ala będzie  blisko siebie , jeśli powie na przykład
tak:
Jedziemy już drugą godzinę. Chętnie bym trochę pogawędziła z panią, aby podróż
mniej się dłużyła. Ale może ja pani przeszkadzam.
Jak widać są to teksty bardzo proste. Ich najważniejszą zaletą jest to, że są prawdziwe.
Przyjrzyjmy się teraz problemom, jakie wiążą się z podtrzymywaniem rozmowy towa-
rzyskiej. Problem ma przede wszystkim ta osoba, która będzie się czuła bardziej odpowie-
dzialna za rozmowę. Niektórzy tak boją się zapadnięcia ciszy (na przykład dlatego, że sądzą,
iż cisza w rozmowie stanowi dowód ich towarzyskiej niezręczności, a pragną uchodzić za
zręcznych), że gotowi są udawać zainteresowanie każdym tematem. W efekcie coraz bardziej
 odchodzÄ… od siebie i coraz mniej jest autentycznej wymiany w ich porozumiewaniu siÄ™ z
partnerem. Dlatego po takim kontakcie towarzyskim czują się zwykle bardzo zmęczeni.
Jeżeli pani Ala bierze pełną odpowiedzialność za przebieg rozmowy  zasypuje panią
Basie pytaniami i praktycznie nie dopuszcza jej do kierowania rozmową, jest wówczas praw-
dopodobne, że pani Basią przystosuje się do tej sytuacji i podejmie wyznaczoną jej rolę. Im
więcej mówi pani Ala, tym mniej potrzeby i możliwości wprowadzenie swoich tematów ma
pani Basią. Przejawia zatem mniej inicjatywy, co napełnia tym większą obawą panią Alę,
10
która tym bardziej wzmaga swoją aktywność w rozmowie. Jak uniknąć takiego rozwoju sytu-
acji? Pani Ala chętnie spędziłaby jakiś czas na rozmowie z panią Basią, ale nie wie, o czym
mogłaby rozmawiać. Może więc powiedzieć na przykład tak:
Chciałabym porozmawiać z panią, ale nie wiem o czym. O czym pani lubi rozma-
wiać?
albo:
Ja tak dużo mówię, zasypuję panią pytaniami, a właściwie nie wiem, czy pani ma
ochotę ze mną rozmawiać. A jeśli tak, to o czym?
Poszukiwanie ciekawego tematu do rozmowy jest zresztÄ…, samo w sobie, ciekawym
tematem towarzyskim.
Zapewne istnieją sytuacje towarzyskie  choć nie jest ich wiele  w których nie wy-
starczają naturalne sposoby zachowania, a od uczestników oczekuje się przestrzegania specy-
ficznych towarzyskich rytuałów. Zawsze jednak można zastanawiać się nad wyborem: czy
wolę poddać się wymaganym rygorom, czy też zrezygnować z uczestnictwa w tego rodzaju
sytuacjach.
Jeżeli sytuacja towarzyska jest bardzo skonwencjonalizowana, a wymagane sposoby
zachowania odczuwane są przez daną osobę jako obce, należy koniecznie rozważyć pytanie:
Czy jest w moim interesie pozostawanie w sytuacji, w której nie można być sobą?
Żywe i autentyczne  bycie w sytuacjach towarzyskich, wymaga uruchomienia inicja-
tywy. Właściwie jest to sytuacja modelowa dla problemów związanych z podejmowaniem
ryzyka. Jeżeli podejmę inicjatywę towarzyską  na przykład rozpocznę rozmowę z nieznajo-
mą osobą  muszę przełamać pierwszą barierę milczenia, narazić się na reakcję partnera, któ-
rej nie sposób przewidzieć, słowem  rozpocząć cały proces interpersonalny, który pochłonie
z pewnością część mojej energii. Bezpieczniej pozostać w osamotnieniu, w którym co prawda
brak jest kontaktu, ale też nie grozi ryzyko nieprzewidzianych wydarzeń. Z drugiej strony
kontakt z innymi ludz
mi daje duże zadowolenie, angażuje w ciekawy sposób uwagę, może
prowadzić do pożądanych wydarzeń. Niektórzy ludzie w sytuacjach ryzykownych chętniej
wybierają wycofanie  wolą nie zyskać, byle nie stracić. Inni reagują ekspansją  z łatwością
narażają się na ryzyko (na przykład ryzyko kontaktu z nieznanym) byle zyskać to, czego pra-
gną. Wybór sposobu zachowania wynika zarówno z temperamentu, jak i doświadczeń życio-
wych. Dorośli mają wiec już zwykle pewien schemat: w określonych sytuacjach chętniej ry-
zykują lub chętniej (lub łatwiej) wycofują się. Dorosły człowiek może mieć jednak wpływ na
swoje zachowanie. Może dokonać celowej reformy jego schematów. Jeżeli pragnie zdobyć
coś, co wymaga inicjatywy (na przykład nawiązać żywe, autentyczne, spontaniczne stosunki z
otoczeniem), a zna swoją skłonność do wycofania, może zdecydować się na trenowanie i na-
uczenie się zachowań wymagających inicjatywy. (O sposobach blokowania inicjatywy za
pomocą niszczących nawyków wewnętrznych będzie mowa w wykładzie 11.)
Na razie osobom, które chcą ćwiczyć zachowania  również wymagające inicjatywy 
w kontaktach towarzyskich, przedstawiam następujące zalecenia:
1. Uświadom sobie jasno, jakie są twoje pragnienia w danej sytuacji towarzyskiej; do
czego dążysz.
2. Zastanów się nad zachowaniem, którym możesz wyrazić swoje pragnienie tak, aby by-
ło ono najbardziej prawdziwe i bezpośrednie, a jednocześnie nie wchodziło w konflikt
z ogólnie przyjętymi normami zachowania i nie naruszało praw innych.
3. Tak szybko jak możesz  ZRÓB TO, koncentrując się na zadaniu, jakim jest (wyłącz-
nie) realizacja wybranego zachowania.
4. Unikaj perfekcjonizmu, szczególnie jeżeli ćwiczysz podejmowanie inicjatywy.
Pierwsze próby nowych zachowań będą z pewnością nieco niezręczne, sukcesem jest
tu jednak wykazanie inicjatywy, a nie elegancja. Nie można ćwiczyć jednocześnie
inicjatywy w podejmowaniu danych zachowań i zręczności w ich realizacji, gdyż
11
właśnie obawa o własną niezręczność i nadmiernie wysokie wymagania stawiane
swojemu towarzyskiemu zachowaniu są najczęstszym z
ródłem blokowania inicjaty-
wy. Pamiętaj, że masz prawo do popełniania błędów  nie popełnia ich tylko ten, kto
nic nie robi.
Wykład V
Asertywne przyjmowanie ocen
Wiele osób boi się ocen  zarówno negatywnych jak i pozytywnych. Oceny dotyczące
jakiegoś aspektu własnej osoby budzą silne emocje. Ludzie często nie wiedzą jak radzić sobie
z sytuacjami oceniania.
Wiele osób traktuje krytykę jak rodzaj wyroku. Jeżeli odnoszą wrażenie, że przestęp-
stwo jest wielkie (krytyka uderza w ważne aspekty osobowości), albo wyrok jest niesłuszny
(dana osoba nie zgadza się z krytycznymi uwagami), wówczas podejmują walkę o zmianę
wyroku. Polegać ona może na gromadzeniu kontrargumentów, na przykład:
osoba A: JesteÅ› strasznie leniwa!
osoba B: Jak możesz tak mówić! Przecież wczoraj wyfroterowałam całą podłogę!
osoba A: Ale dzisiaj nie ruszyłaś nawet palcem. Nie pomyślałaś nawet o śniadaniu!
osoba B: A kto zmywał wszystkie naczynia przez cały ostatni tydzień. Przecież wyłącznie
ja!
osoba A: A kto gotował wtedy obiady ? Oczywiście nie ty. Bo tobie nigdy nie chce się nic
robić. Jesteś jednak strasznym leniuchem.
Jak już pisałam omawiając obronę własnego terytorium  technika gromadzenia ar-
gumentów jest mało skuteczna. Cała dyskusja toczy się na terytorium psychologicznym osoby
B, której zachowanie podlega szczegółowemu badaniu i osądzaniu, co zwykle bywa dla  pod-
sądnych nieprzyjemne. Osoba B może oczywiście zechcieć rozważyć z kimś swoje zacho-
wanie, ale warto jest zrobić to tylko wtedy, jeżeli widzimy w tym swój osobisty interes (na
przykład martwimy się swoim funkcjonowaniem w ostatnim okresie) i jesteśmy pewni życz-
liwości partnera. W innych sytuacjach lepiej jest osąd własnej osoby zostawić w swoich rę-
kach, choć można oczywiście pragnąć zapoznać się z opinią innych.
Najczęstszym powodem, dla którego ludzie walczą z krytyką jest powiązanie treści
uwag krytycznych z poczuciem bycia  nie w porzÄ…dku . ZwiÄ…zek ten dobrze ilustruje nastÄ™-
pujący, typowy sposób reakcji na krytykę, polegający na usprawiedliwianiu się:
osoba A: JesteÅ› strasznie leniwa!
osoba B: Chodzi ci o zmywanie ? To nie z lenistwa, naprawdÄ™, po prostu jestem bardzo
zmęczona. Całą noc nie spałam, myślałam o tych swoich kłopotach. I jakoś tak
mnie brzuch boli, nie wiem, co to może być. Wszystko przez to, że nie miałam
jeszcze urlopu w tym roku, ale nie mogę wziąć, bo nie ma kto pracować. Na-
prawdę wszystko na mojej głowie,
osoba A: Co tu ma urlop do rzeczy ? Ja też nie miałam urlopu. Jesteś jednak strasznym le-
niuchem.
Urlop rzeczywiście ma niewiele wspólnego ze zmywaniem po śniadaniu, jednak osoba
B mówi na temat  stara się udowodnić osobie A, że jest  w porządku . Odpowiada nie na
konkretną treść krytyki, ale na stojący za tym  jej zdaniem  zarzut:  Jesteś nie taka, jaka
powinnaś być. Jesteś nie w porządku .
Niektóre osoby, na ukryty zarzut bycia  nie w porządku odpowiadają atakiem, co
można zinterpretować jako komunikat do osoby krytykującej :  To ty jesteś nie w porządku !
osoba A: JesteÅ› strasznie leniwa!
12
osoba B: No wiesz ! Przez cały ostatni tydzień zmywam za ciebie, ręce urobiłam sobie po
pas, a ty mnie tak traktujesz! Trzeba serca nie mieć!
osoba A: Przestań, przecież to ja gotowałam dla ciebie obiady.
osoba B: Jak można tak komuś wymawiać! Jak ty tak możesz! Ja pracuję po całych dniach,
jeszcze zmywam, sprzątam, piorę. Ale ty byś chciała, żeby wszyscy koło ciebie
skakali, zawsze tylko ty, ty jesteś najważniejsza.
Ten sposób reagowania na krytykę jest inwazyjny. Osoba krytykowana wchodzi na
psychologiczne terytorium osoby krytykującej, poddaje ją negatywnej ocenie, co może od-
wrócić sytuację i sprawić, że to druga osoba skupiać się będzie na obronie  zacznie się
usprawiedliwiać, mnożyć argumenty itd. Jeżeli jednak pilnie strzeże swoich granic lub też
reaguje na krytykÄ™ atakiem, wtedy dojdzie do otwartej wojny.
Przyjmowanie pochwał również stanowi dla wielu osób trudność; wbrew pozorom 
wcale nie mniejszą niż problemy z przyjmowaniem ocen krytycznych. Osoby chwalone uży-
wają różnych wyszukanych sposobów, aby nie dopuścić do przyjęcia pochwały. Wyobraz
my
sobie, że osoba A mówi:
osoba A: Zrobiłaś wspaniałe ciasto!
Wówczas osoba B, o ile ma kłopot z przyjmowaniem pochwał, może:
... zaprzeczyć pochwale:
osoba B: A skąd ! Wcale mi się nie udało. Wstyd je w ogóle podawać na stół.
... przeformułować pochwałę tak, aby nie dotyczyła jej osoby:
osoba B: Moja zasługa tu jest żadna. To po prostu doskonały przepis. Mając ten przepis
nawet dziecko potrafiłoby to zrobić,
albo:
osoba B: To wyjątkowo mi się udało. Zwykły przypadek.
...obniżyć wartość swojego sukcesu przywołując sukcesy większe:
osoba B: Tak, daje się zjeść, ale żebyś wiedziała, jakie ciasto potrafi robić moja matka!
... obniżyć wartość swojej osoby przywołując klęski w innych dziedzinach:
osoba B: Ciasta wychodzą mi jeszcze jako  tako, ale robić na drutach ani szydełkiem nie
potrafiÄ™. Wszyscy to potrafiÄ…, a ja nie!
Trudność w przyjmowaniu pochwał oznacza zwykle, że człowiek akceptując pozy-
tywny obraz własnej osoby w oczach innych, czuje się  paradoksalnie  zagrożony i  nie w
porzÄ…dku .
Asertywne rozwiązanie problemu z przyjmowaniem ocen wiąże się z przyjęciem po-
stawy  jestem w porzÄ…dku i potraktowaniem oceny nie jako odzwierciedlenia  prawdy
obiektywnej lub słusznego czy niesłusznego wyroku, ale jako jednej z możliwych opinii.
Postawa  jestem w porządku oznacza wewnętrzną akceptację dla własnego istnienia
w takim kształcie jak to w danym momencie ma miejsce. Człowiek może pragnąć zmiany,
przeżywać niezadowolenie ze swoich działań, ale nie uruchamia to głębokiego poczucia winy
i wstydu z powodu tego, że jest się kimś, kim w ogóle być się nie powinno. Jeżeli czuję się
 w porządku , wówczas jestem w stanie zgodzić się również z tym, że część moich działań
nie podoba się ani mnie, ani innym osobom. Przyjmuję to do wiadomości i pewnie będę stara-
ła się dokonać zmian w moim działaniu. Potrafię też pogodzić się z myślą, że istnieją osoby,
które mają o mnie negatywną opinię, choć ja uważam ją za niesłuszną. Podobnie czuję się  w
porządku , gdy ktoś ujawnia głośno moje mocne strony, gdyż sądzę, że mam prawo być
wspaniała.
Potraktowanie oceny jako opinii, oznacza, że dopuszczam  jako naturalną  możli-
wość posiadania odmiennego obrazu mojej osoby niż mój rozmówca. Jeżeli dwie osoby mają
13
inną wizję prawdy obiektywnej, muszę stoczyć walkę, gdyż tylko jedna z nich może mieć
rację. Prawda obiektywna jest bowiem jedna. Jeżeli dwie osoby mają różne opinie, mogą się
nimi podzielić, skonstatować, na ile ich opinie są zbieżne i pozostać przy swoich sądach.
Żeby zorientować się na czym polega konstruktywne reagowanie na oceny  krytykę i
pochwałę  rozważmy ocenę słuszną z punktu widzenia osoby, której to dotyczy i ocenę nie-
słuszną. Mamy więc cztery sytuacje modelowe:
Sytuacja I
Osoba A komunikuje osobie B ocenę krytyczną, której treść jest w sprzeczności z tym,
co osoba B sÄ…dzi o sobie.
osoba A: JesteÅ› strasznie leniwa!
Odpowiedz
osoby B brzmi:
Myślę o sobie inaczej,
albo:
Mam inne zdanie na swój temat,
albo:
Ja tak nie uważam, itd.
Sytuacja II
Osoba A komunikuje osobie B ocenę krytyczną, której treść jest zgodna z tym, co
osoba B sÄ…dzi o sobie.
osoba A: Zauważyłam, że jesteś ostatnio nadmiernie wybuchowy. Wystarczy drobiazg i od
razu robisz awanturÄ™.
Odpowiedz
osoby B brzmi:
Też tak myślę o sobie,
albo:
Mam podobne zdanie na swój temat,
albo:
Też tak uważam.
Sytuacja III
Osoba A komunikuje osobie B pochwałę, której treść jest w sprzeczności z tym, co
osoba B sÄ…dzi o sobie.
osoba A: Masz wspaniałe zdolności do majsterkowania. Prawdziwa  złota rączka .
Odpowiedz
osoby B brzmi:
Myślę o sobie inaczej,
albo:
Mam inne zdanie na swój temat,
albo:
Ja tak nie uważam, itd.
Sytuacja IV
Osoba A komunikuje osobie B pochwałę, której treść jest zgodna z tym, co osoba B
sÄ…dzi o sobie.
osoba A: JesteÅ› bardzo punktualny.
Odpowiedz
osoby B brzmi: Też tak myślę o sobie,
albo:
Mam podobne zdanie na swój temat,
albo:
Też tak uważam, itd.
14
Oczywiście nie oznacza to, że inne odpowiedzi nie mogą być asertywne. Jednak oso-
bom, mającym kłopoty z przyjmowaniem ocen zalecam ćwiczenie konstruktywnego reago-
wania na oceny w formie najbardziej zbliżonej do przedstawionego modelu, ponieważ reali-
zuje on postawę w pełni asertywną, która jest celem ćwiczenia.
Zgodnie z tą postawą osoba oceniana komunikuje rozmówcy swoim zachowaniem:
 mamy podobne lub odmienne opinie ,  ja jestem w porzÄ…dku i ty jesteÅ› w porzÄ…dku .
Dotychczasowe uwagi dotyczą sytuacji, gdy oceny mają charakter sądów wartościują-
cych. Czasami jednak wypowiedzi oceniające obejmują wyłącznie informację o faktach, na
przykład:
osoba A: Spóz
niłeś się pół godziny!
albo:
osoba A: Od dwóch miesięcy nie oddajesz mi pożyczonych pieniędzy.
Jest to szczególny rodzaj krytyki. Oczywiście nie ma sensu traktować tych wypowie-
dzi jako subiektywnych opinii osoby A  odniesienie do prawdy jest oczywiste. Osoba A
wskazuje na fakty, których podmiotem jest osoba B, a które sprawiają kłopot osobie A. Aser-
tywne zachowanie się osoby B polega na weryfikacji faktów i postąpieniu zgodnie z wymo-
gami ustalonej rzeczywistości, na przykład:
osoba B: Tak, to prawda, umówiliśmy się na drugą, a jest wpół do trzeciej. Przepraszam
cię, że zmuszona byłaś tak długo na mnie czekać.
albo:
osoba B: To nie jest prawda. Cztery tygodnie temu oddałam całą sumę twojej żonie. Praw-
dopodobnie zapomniała ci o tym powiedzieć.
Wykład VI
Reagowanie na krytykÄ™ i atak
Opisany poprzednio model reakcji na krytykÄ™ dotyczy sytuacji najprostszych  gdy
osoba krytykowana całkowicie zgadza, się lub całkowicie nie zgadza się z usłyszaną oceną.
Częściej jednak mamy do czynienia z sytuacjami o wymowie niejednoznacznej.
Sytuacja I
Krytyka częściowo słuszna, ale zbyt szeroko zakrojona. Mamy z nią do czynienia, gdy
ktoś używa wobec nas sformułowań zaczynających się od  Ty zawsze... , albo  Ty nigdy , na
przykład:
osoba A: Ty nigdy nie przychodzisz na czas! albo:
osoba A: Zawsze, gdy chcę ci coś powiedzieć, boli cię głowa.
Zarówno zgadzając się, jak i przecząc tym uwagom przyjęlibyśmy fałszywy obraz
rzeczywistości, jaki tworzy osoba krytykująca. Asertywną odpowiedz
powinna zmierzać do
weryfikacji faktów i ustalenia tego, co istotnie może podlegać słusznej krytyce, na przykład:
osoba B: Istotnie już drugi raz w tym tygodniu spóz
niłam się, ale to nieprawda, że nigdy
nie przychodzę na czas. W pozostałe dni przychodziłam punktualnie na nasze
spotkania.
albo:
osoba B: Prawdą jest, że zarówno wczoraj, jak i dzisiaj trudno mi było się skupić na tym
co do mnie mówiłaś. Ale nie jest prawdą, że zawsze boli mnie głowa, gdy chcesz
mi coś powiedzieć, zwykle chętnie cię słucham.
15
Sytuacja II
Krytyka oparta na nieuprawnionym uogólnieniu pojedynczych faktów. Na przykład:
osoba A: Ty nie znosisz jak zapraszam do nas swoich znajomych. Jeżeli człowiek u siebie
w domu nie może przyjąć kogoś, kogo lubi, to jest to po prostu dyskryminacja.
Jestem dyskryminowana przez ciebie we własnym domu!
Niektóre osoby mają tendencję do nadmiernego uogólniania pojedynczych faktów,
kreowania rzeczywistości interpersonalnej za pomocą fantazji i reagowania na własne wy-
obrażenia a nie zachowanie partnera. Partner może więc spotkać się z tak zaskakującym za-
rzutem, że nie wie, jak na niego odpowiedzieć. Jeżeli zaś jest osobą, u której łatwo wywołać
poczucie bycia  nie w porządku , może  jak w  Procesie Kafki  oddać się poszukiwaniu
swojego przestępstwa i pewnie je znajdzie. Konstruktywna odpowiedz
musi odwoływać się
do realnej rzeczywistości. Należy oddzielić uogólnioną ocenę od faktów, skupić się na fak-
tach, poddać je weryfikacji i  jak poprzednio  postąpić zgodnie z wymogami ustalonej rze-
czywistości.
W podanym przykładzie osoba B może być całkowicie zdezorientowana zarzutem
osoby A i wówczas dążąc do ustalenia faktów, może spytać:
osoba B: Dlaczego uważasz, że nie lubię jak zapraszasz do nas swoich znajomych?
Jeżeli zaś jest dla niej jasne, do jakich faktów odwołuje się osoba A, może od razu
skupić się na nich, na przykład mówiąc:
osoba B: Prawdopodobnie chodzi ci o wizytę Basi i Mietka. Istotnie, trudno mi było zna-
lez
ć z nimi wspólny język i dlatego brałem niewielki udział w rozmowie. Nie jest
natomiast prawdą, że nie lubię, jak zapraszasz do nas swoich znajomych. Jestem
zaprzyjaz
niony z Grażyną i Robertem, cieszę się ilekroć zapraszasz Martę, lubię
też twoich kolegów ze studiów.
Dalsza rozmowa może się już potoczyć na temat zachowania obu osób w trakcie wizy-
ty Basi i Mietka. Być może któraś z nich będzie chciała postawić swoje warunki, związane z
zapraszaniem i przebiegiem wizyty znajomych.
Sytuacja III
Krytyka oceniająca osobę, a nie działanie. Krytykujący  bazując na faktach istotnie
mających miejsce  dokonuje nieprzyjemnej, ogólnej i nieuprawnionej  w odczuciu kryty-
kowanego  oceny jego osoby. Na przykład:
osoba A: Jesteś kompletnie nieodpowiedzialny. Dwa razy cię prosiłam, żebyś podjął te
pieniądze z poczty, a ty po prostu zapomniałeś!
Asertywna odpowiedz
polega na oddzieleniu treści dotyczących działania, od treści
oceniających osobę. Krytykowany może więc przyznać rację osobie krytykującej jego działa-
nie (o ile fakty, o których mówi istotnie miały miejsce), a jednocześnie przeciwstawić się
uogólnionej, negatywnej ocenie jego osoby na przykład:
osoba B: Powiedziałaś, że jestem kompletnie nieodpowiedzialny. Mam inne zdanie na ten
temat. Natomiast istotnie zapomniałem dziś podjąć pieniądze z poczty. Ponieważ
przyrzekłem ci, że to zrobię, pójdę tam po obiedzie.
Sytuacja IV
Krytyka wyrażona w agresywnej, raniącej formie. Krytykujący, poddaje negatywnej
ocenie działanie krytykowanej osoby, ale czyni to w formie naruszającej jej poczucie godno-
ści osobistej  używa raniących określeń, krzyczy itd. Na przykład:
16
osoba A: Jak mogłaś ubrać dziecko w ten sposób! Na dworze upał, a on chodzi w swetrze i
w długich spodniach ! Ty chyba kompletnie zgłupiałaś ! Musisz być całkowicie
pozbawiona rozumu!
Ocena działania może być słuszna lub niesłuszna, co nie zmienia schematu asertywnej
reakcji. Polega ona na oddzieleniu treści krytyki, od formy w jakiej została wyrażona. Na
treść należy zareagować zgodnie z zasadami asertywnego przyjmowania słusznej lub nie-
słusznej krytyki, natomiast zdecydowanie należy przeciwstawić się formie, jako niedopusz-
czalnemu sposobowi traktowania. Na przykład:
osoba B: Zgadzam się z tobą, że ubrałam dziś Mariusza zbyt ciepło. Dobrze, że zwróciłeś
na to uwagÄ™  zaraz go przebiorÄ™. Natomiast nie podoba mi siÄ™ forma, w jakiej
się do mnie zwracasz. Nie chcę, abyś do mnie mówił w ten sposób.
Czasem  na przykład w relacjach z bliskimi  osoba krytykowana może pragnąć wy-
jaśnić osobie krytykującej swój sposób przeżywania tej sytuacji, odwołując się do własnych
uczuć. Na przykład:
Jest mi nieprzyjemnie, gdy mówisz do mnie w ten sposób. Robi mi się przykro, a jed-
nocześnie ogarnia mnie złość.
Może też wskazać sposób w jaki pragnie być traktowana:
Jeżeli nie podoba ci się coś w moim zachowaniu, powiedz mi, co konkretnie ci prze-
szkadza. Chętnie porozmawiam na ten temat. Ale zdecydowanie nie pozwalam, abyś
nazywał mnie  głupią , albo  pozbawioną rozumu .
Szczególnie trudna jest sytuacja, gdy krytyka działania wiąże się z nagłym, agresyw-
nym wybuchem osoby krytykujÄ…cej. SytuacjÄ™ takÄ… analizujÄ… Alberti i Emmons w swoim pod-
ręczniku asertywności (Alberti, Emmons, 1980). Osoba B, wychodząc z windy, niechcący
wpada na nieznaną sobie osobę A i potrącają. Osoba A reaguje gwałtownym i natychmiasto-
wym wybuchem, krzyczÄ…c:
osoba A: Do jasnej cholery! Dlaczego pan nie patrzy, gdzie pan idzie?! Cholerny idiota!
Mógł mi pan zrobić krzywdę!
Alberti i Emmons piszą:  Proponujemy, abyś najpierw pozwolił tej osobie wypuścić
nieco złości, dopóki on czy ona nie uspokoi się. Gdy przejdzie jej wybuch możesz powie-
dzieć:
Przepraszam, że panią/pana potrąciłem. Zrobiłem to niechcący. Jest pani/pan wyraz
nie
zdenerwowana/y, niemniej ja nie lubiÄ™, gdy ktoÅ› mnie wyzywa lub na mnie krzyczy. I
bez tego jestem w stanie zrozumieć, o co pani/panu chodzi.
Jest ważne, aby nie rewanżować się agresją. Badania mówią nam, że agresja rodzi
agresjÄ™, my zaÅ› namawiamy ciÄ™ do «nadstawienia drugiego policzka poprzez pozostanie
asertywnym w obliczu agresywnego zachowania (Alberti, Emmons, 1980, str. 116).
Sytuacja V
Krytyka podana w formie aluzji. Aluzja może być mniej lub bardziej wyszukana, na
przykład:
osoba A: Och, naprawdę, jak tak można.... Ktoś tu jadł, za przeproszeniem, jak świnia. Ob-
rus zupełnie pobrudzony...
17
albo:
osoba A: Wyglądasz rzeczywiście prześlicznie. Przecudow-nie. Włóż jeszcze ten bordowy
żakiecik, który sobie sama uszyłaś w zeszłym tygodniu. Będziesz się podobać...
sama sobie,
albo:
osoba A: Czytałam ciekawe badania  podobno osoby, które chodzą po górach, mają czę-
sto zaburzone życie seksualne.
Trudność sytuacji, w której jesteśmy krytykowani nie wprost, polega na tym, że kry-
tykujący proponuje nam swego rodzaju grę, w myśl której na płaszczyz
nie oficjalnej jesteśmy
w dobrych stosunkach, nie musimy więc reagować na krytykę, co jest tylko pozornie korzyst-
ne. Zostajemy bowiem obciążeni emocjonalnie zarówno treścią krytyki jak i udawaniem, że
nic nie zauważyliśmy. Aluzję można porównać do potwora, który jest groz
ny tylko w ciem-
ności  gdy zostanie ukazany w świetle dziennym, traci swą paraliżującą moc. Asertywna
reakcja na aluzyjną krytykę polega na ujawnieniu jej treści. Po uczynieniu z aluzji  komuni-
katu wprost można już zareagować zgodnie z poprzednio podanymi zasadami. Można prosić
rozmówcę, aby rozszyfrował aluzję, albo zrobić to samodzielnie, prosząc o potwierdzenie
interpretacji na przykład:
osoba B: Powiedziałaś, że ktoś tu jadł jak świnia. To ja jadłam w tym miejscu. Rozumiem,
że masz do mnie pretensje, że pobrudziłam ci obrus, czy tak?
albo:
osoba B: Mówisz, że wyglądam prześlicznie, ale używasz tonu, który sugeruje coś od-
wrotnego. Nie wiem czy ci się właściwie podobam w tym ubraniu czy nie. Chcia-
łabym, abyś powiedział to otwarcie,
albo:
osoba B: Jak wiesz, ja właśnie chodzę po górach. Czy mam rozumieć, że sugerujesz, iż
moje życie seksualne jest zaburzone?
Sytuacja VI
Krytyka zaskakujÄ…ca. Osoba krytykowana jest zaskoczona wypowiedziÄ… krytycznÄ… i
nie ma gotowej odpowiedzi. Najczęstszą reakcją w takiej sytuacji jest próba  zachowania
twarzy poprzez jakÄ…Å› zbornÄ…, zorganizowanÄ… odpowiedz
, która jednak  wymyślona pod
presją czasu  nie musi być zgodna z opiniami osoby krytykowanej. Konstruktywne zacho-
wanie, zgodne z koncepcją zachowań asertywnych polega na dokładnej realizacji definicji
asertywnego zachowania: skoro osoba krytykowana nie wie, co odpowiedzieć, najbardziej
prawdziwie stan jej może oddać na przykład takie zdanie:
Nie wiem co odpowiedzieć. Jestem zaskoczona. Chciałabym się chwilę zastanowić
nad tym, co powiedziałeś, zanim odpowiem.
Wbrew potocznym wyobrażeniom niewiele jest sytuacji, w których człowiek musi
reagować natychmiast. Zachowanie godności osobistej wymaga między innymi szanowania i
akceptacji swojego tempa reagowania.
W przedstawionych sposobach reagowania na krytykę wyraża się dążenie, aby czło-
wiek  również w trudnej sytuacji  mógł być  blisko samego siebie . Gdy w sytuacji niejed-
noznacznej powstaje w człowieku więcej niż jedna reakcja, wszystkie powinny znalez
ć wy-
raz, gdyż wszystkie są prawdziwe.
18
Wykład VII
Wyrażanie uczuć pozytywnych
Niektóre osoby mają generalną trudność w wyrażaniu uczuć pozytywnych, inne do-
znają tej trudności jedynie wobec szczególnych adresatów  kobiet, starszych od siebie męż-
czyzn, rówieśników, autorytetów itd. Problemy z wyrażaniem uczuć pozytywnych są w dużej
mierze śladami przeszłości  wskazują, że człowiek miał kiedyś bliską osobę, która nie umia-
ła czy nie chciała takich uczuć przyjmować, a tym samym stała się nauczycielem  niewyraża-
nia .
Osoby niepraktykujące w życiu wyrażanie uczuć pozytywnych podają czasem takie
argumenty na rzecz swojej postawy:
Nie warto mówić o pozytywnych uczuciach, bo osoba, do której się to czuje, i tak wie
o tym (np. bo kiedyś była poinformowana) lub czuje intuicyjnie.
Uczucia pozytywne są bardzo delikatne. Jeżeli się będzie o nich mówiło za często i za
głośno, wówczas znikną. Uczucia pozytywne najlepiej wzrastają w milczeniu.
Wyrażanie uczuć pozytywnych stanowi zobowiązanie. Drugi człowiek może pomy-
śleć, że jest nimi obdarzony na zawsze, albo przecenić ich znaczenie, intensywność
czy głębokość, co ostatecznie doprowadzi do zawodu i nieporozumienia.
Wszystkie te argumenty są swego rodzaju przesądami chroniącymi człowieka przed
prawdziwym wyrażaniem siebie.
Im częściej wyraża się uczucia pozytywne, tym częściej się je przeżywa, oczywiście, o
ile osoba, z którą jesteśmy w kontakcie nie ma kłopotów z ich przyjmowaniem. Wyrażanie
uczuć pozytywnych może spowodować uciążliwe zobowiązanie, jeżeli wyrażamy uczucia,
których naprawdę nie przeżywamy.
Niektórzy sprowadzają bogactwo uczuć pozytywnych do dwóch wyrażeń:  lubię cię i
 kocham cię , przy czym obawiają się, że pierwsze może być niebezpiecznie rozumiane jako
wstęp do drugiego. Przy takiej perspektywie całkowicie odpowiedzialne wyrażanie uczuć
pozytywnych mogłoby mieć miejsce stosunkowo rzadko i pewnie wobec nielicznych osób w
naszym życiu. Na szczęście istnieje wiele różnych odmian uczuć pozytywnych i wiele traf-
nych wyrażeń dla ich określania, które  swobodnie stosowane  mogą pomóc nam dokładnie
poinformować otoczenie, co i w jakim stopniu budzi naszą pozytywną reakcję. Oto przykła-
dowa lista takich wyrażeń:
 Podobało mi się to, co powiedziałeś czy zrobiłeś.
 Mam do ciebie zaufanie.
 Lubię z tobą rozmawiać.
 Było mi przyjemnie spędzić ten czas z tobą.
 Lubię sposób w jaki mnie słuchasz.
 Byłem wzruszony twoim telefonem.
 Jestem zachwycona twoim prezentem i bardzo wdzięczna, że zadałeś sobie tyle trudu.
 CzujÄ™ siÄ™ przy tobie bezpiecznie.
 Interesujesz mnie.
 PrzyciÄ…gasz mojÄ… uwagÄ™.
 To, co mi powiedziałeś, sprawiło mi wielką przyjemność.
 Podoba mi się sposób, w jaki się ubierasz.
 Åšwietnie siÄ™ czujÄ™ w twoim towarzystwie.
 PociÄ…gasz mnie.
 SzalejÄ™ za tobÄ….
 Chciałabym mieć okazję częściej się z tobą widywać.
 Kocham ciÄ™.
 Zależy mi na tobie.
19
 Ucieszyłam się, że pani to powiedziała. Zrobiła pani to, na co ja nie miałam odwagi. Po-
dziwiam paniÄ….
 Jestem pełna szacunku dla twojej postawy w tej trudnej sytuacji.
 Było mi bardzo przyjemnie, że zrobiła pani specjalnie na moją cześć to świetne ciasto.
Chciałam pani podziękować.
Większość ludzi ma tendencję do powtarzania zachowań, za które obdarzono je pozy-
tywnymi uczuciami. Podejmowanie inicjatywy wyrażania swoich pozytywnych uczuć i opinii
w sytuacjach, w których nic nas do tego nie zmusza, stanowi naszą dobrowolną składkę na
rzecz tego, aby świat był bardziej taki, jaki chcielibyśmy mieć.
Wykład VIII
Zakłopotanie
Wiele osób nie bierze w ogóle udziału w sytuacjach, w których grozi im niebezpie-
czeństwo zakłopotania. Najczęstszą reakcją człowieka na zakłopotanie jest chęć uniknięcia
go. Ludzie, którzy czują się zakłopotani, zwykle starają się to ukrywać.
Zakłopotanie to mieszanina dezorientacji, co do tego jak się zachować i zawstydzenia.
Zawstydzenie wiąże się z koncentracją na obrazie własnej osoby w oczach innych i obawie,
że obraz ten wypada negatywnie.
Asertywna reakcja na własne zakłopotanie oznacza  przede wszystkim  wyrażenie
go, a nie ucieczkÄ™.
Wyrażaniu zakłopotania mogą służyć takie zdania:
Jestem zakłopotany tą sytuacją.
Nie wiem, co powiedzieć w tej sytuacji.
Mam kłopot ze znalezieniem właściwej odpowiedzi na twoje pytanie. Jest ono dla
mnie kłopotliwe.
Czuję się niezbyt dobrze w tej sytuacji, gdyż nie wiem jak się zachować.
Zakłopotanie jest wyrażane w naturalny sposób przez reakcję ciała  rumieńce, poce-
nie się, zmianę tonu głosu itd.
Tę nową postawę możesz wyrazić zdaniem:  Zakłopotanie jest naturalną reakcją
człowieka w sytuacji, gdy nie jest pewny jak się zachować. Mam prawo do bycia zakłopota-
nym. .
Akceptacja swojego zakłopotania i zgoda na uczynienie tego stanu widocznym dla
innych, zmniejsza zwykle od razu intensywność zakłopotania. Między innymi dlatego, że 
paradoksalnie  znika dezorientacja. Człowiek wie już bowiem co ma robić  okazać swoje
zakłopotanie. Pokazanie swojego wewnętrznego stanu, chwilowe skupienie na sobie, pozwala
też zwykle człowiekowi lepiej rozpoznać, na co właściwie ma ochotę w danej sytuacji, a za-
tem co właściwie ma zrobić.
To co najtrudniej przezwyciężyć w sytuacji zakłopotania, to własne poczucie zawsty-
dzenia. Człowiek wstydzi się samego siebie  obawia się, że przez nieodpowiednie zachowa-
nie okaże się nie taki, jaki powinien być. Wyobraz
my sobie sytuację: rozmawiasz na poważny
temat z kimś, kogo szanujesz za rozległą wiedzę. W pewnym momencie ta osoba zadaje ci
pytanie:
A czy nie uważasz, że ontogenetyczne podejście do tego problemu mogłoby pozwolić
na jego rozwiÄ…zanie?
Wyobraz
my sobie, że nie wiesz co znaczy  ontogenetyczny i nie potrafisz w związku
z tym uczciwie odpowiedzieć na pytanie. Wstydzisz się jednak przyznać, że nie znasz tego
20
słowa, gdyż nie chcesz, aby twój rozmówca pomyślał o tobie, że jesteś mało wykształcony.
Dlatego jesteś zakłopotany  wstydzisz się i nie wiesz, co zrobić.
Jeżeli ukryjesz swoje zakłopotanie możesz odpowiedzieć na przykład:
Tak, to chyba dobra myśl.
Znajdziesz się wtedy w fałszywej sytuacji, będziesz musiał kręcić i udawać, kto wie,
jak długo jeszcze. Przestaniesz być sobą. Będziesz się wstydził.
Jeżeli uznasz, że lepiej narazić się na negatywną ocenę, niż odejść od siebie, że masz
prawo być sobą, wraz z całą twoją wiedzą i niewiedzą, wtedy możesz powiedzieć na przy-
kład:
Mam kłopot ze znalezieniem odpowiedzi na twoje pytanie, gdyż nie rozumiem słowa
 ontogenetyczny ,
albo:
Czuję się zakłopotany, że nie umiem znalez
ć odpowiedzi na twoje pytanie, ale nie ro-
zumiem słowa  ontogenetyczny . Co to znaczy?
Jest więc taki moment w kłopotliwej sytuacji, w którym stajesz jakby na rozstaju dróg
i decydujesz, czy wolisz być blisko siebie i swego zakłopotania, czy bliżej pożądanego obrazu
w oczach innych.
Wykład IX
Wyrażanie uczuć negatywnych
Mówiąc  uczucia negatywne mam na myśli różne odcienie i stopnie natężenia uczu-
cia gniewu  na przykład złość, irytację, wściekłość, niechęć, niezadowolenie, furię, rozdraż-
nienie itd.
Gniew pełni dwie funkcje  informacyjną i energetyczną. Sygnalizuje człowiekowi, że
na zewnątrz niego dzieje się coś niepożądanego i dostarcza energii do zmiany tego stanu. W
obu tych funkcjach gniew jest bezcennym darem człowieka. Problemy wiążą się dopiero ze
sposobem jego wyrażania.
Rozważmy trzy sposoby wyrażania gniewu: agresywny, pasywny i asertywny.
Agresywny sposób wyrażania gniewu polega na tym, że człowiek dążąc do zmiany
niepożądanej sytuacji podejmuje działania nastawione na zniszczenie lub uszkodzenie (w
sensie psychologicznym lub materialnym) obiektu wywołującego gniew. W sytuacji interper-
sonalnej człowiek zachowujący się agresywnie pragnie nie tylko zmiany tego, co mu prze-
szkadza, ale chce też w jakiejś mierze zadać ból drugiej osobie. Aby to uczynić, narusza gra-
nice jej psychologicznego terytorium. Zastrzeżenia do agresywnego sposobu wyrażania
gniewu mają charakter nie tylko moralny ale i praktyczny. Agresja rodzi agresję i człowiek,
zamiast załatwić swoją sprawę, może uwikłać się w walkę.
Pasywne wyrażanie gniewu polega na stłumieniu reakcji energetycznej. Człowiek jest
świadomy swojego niezadowolenia, przeżywa je wewnątrz siebie, ale nie podejmuje otwar-
tych działań dla zmiany niepożądanego, gniewającego go stanu spraw na zewnątrz. Efektem
takiego sposobu postępowania ze swoim gniewem jest obciążenie organizmu niewyrażonym
napięciem emocjonalnym i ewentualne konsekwencje somatyczne  od bólu głowy i alergii
skórnych po choroby żołądka i układu krążenia, a także psychologiczne narastanie dystansu
wobec świata, gromadzenie się żalu, rozgoryczenia, a czasem wrogości.
Asertywny sposób wyrażania złości oznacza skoncentrowanie się na zadaniu, jakim
jest zmiana niepożądanej rzeczywistości zewnętrznej, przy czym człowiek wyrażający gniew
czyni to w sposób nie naruszający praw innych osób, a jednocześnie pozwala sobie na ekspre-
21
sję, która uwalnia go od napięcia emocjonalnego. Sposoby, jakich używa w tym celu, to sto-
sowanie odpowiedniego języka i stopniowanie swojej reakcji.
Osoba asertywna, wyrażając gniew, może mówić głośno, bardzo głośno, krzyczeć 
stosownie do przeżywanych uczuć. Istotne jest, aby stosowała komunikaty zaczynające się od
 JA , zamiast komunikatów zaczynających się od  TY , na przykład zamiast:  TY idioto, czy
zawsze będą się ciebie trzymać takie kretyńskie, szczeniackie dowcipy?! , powie:  Jestem
wściekła na ciebie. Nie podoba mi się sposób w jaki żartowałeś przed chwilą . A oto inne
przykłady asertywnych komunikatów mówiących o różnych stopniach nasilenia gniewu:
Nie lubię, gdy mówisz do mnie w ten sposób.
Nie podoba mi siÄ™ to, co robisz.
Irytuje mnie ton, w jakim siÄ™ do mnie zwracasz.
Drażni mnie twoje zachowanie.
Denerwuje mnie sposób, w jaki mnie traktujesz.
Złości mnie to, że nie dajesz mi dojść do słowa.
Jestem na ciebie tak wściekła, że z trudem panuję nad sobą. Nie życzę sobie, abyś na-
zywał mnie w ten sposób.
Doprowadzasz mnie do furii.
Asertywne wyrażanie złości, nawet w najbardziej ekspresyjnej formie, nie oznacza
jednak swobodnego, niekontrolowanego wybuchu. Asertywne zachowanie jest zachowaniem
dorosłego, który chce osiągnąć to, czego pragnie. Aby uzyskać zmianę w zachowaniu partne-
ra muszę stworzyć mu warunki, aby był w stanie to zrobić bez naruszania godności osobistej.
Człowiek, którego zachowanie nie odpowiada mi, musi mieć szansę, aby zaadaptować się do
stawianych mu przeze mnie warunków. Temu celowi służy stopniowanie reakcji.
Procedura stopniowania reakcji, autorstwa Pameli Butler, to dokładny opis czterech
etapów, w których  za pomocą zachowań asertywnych  zmierzamy do zmiany niepożądanej
sytuacji i wyrażenia przepełniających nas w związku z nią uczuć (Butler, 1976).
Etap pierwszy  udzielenie informacji
Opis zachowania: Gdy czyjeś zachowanie przeszkadza mi, drażni, złości itd., zwracam
mu uwagę na to zachowanie i proszę, aby zachował się inaczej.
Przykład: Jestem w kinie. Jakiś mężczyzna siedzący za mną od pewnego czasu stuka
nogą w moje krzesło, co mi przeszkadza. Odwracam się i mówię spokojnie:  Pan stuka nogą
w moje krzesło. Proszę, aby pan przestał, bo mi to przeszkadza w oglądaniu filmu.
Uwaga: Na tym etapie informuję drugą osobę o tym, co dzieje się że mną w związku z
jej zachowaniem. Najczęściej ludzie przeszkadzają innym nie wiedząc o tym. Zwykle poin-
formowani o tym, że ich zachowanie przeszkadza innym, zmieniają je, gdyż nie chcą być nie-
przyjemni.
Etap drugi  wyrażanie uczuć
Opis zachowania: Jeżeli ktoś nie zmienia swego zachowania, mimo, że wie, iż mi ono
przeszkadza, daję wyraz swemu rozdrażnieniu. Po raz drugi naciskam na zmianę zachowania,
tym razem bardziej stanowczo.
Przykład: Mimo zwrócenia uwagi mężczyzna nadal stuka w moje krzesło. Odwracam
się i mówię:  Proszę nie stukać w moje krzesło! Pan mi przeszkadza!
Jestem rozdrażniona, więc mówię to głośniej, z większą siłą, bardziej ostro i zdecy-
dowanie.
Uwaga: Etap ten, zależnie od sytuacji, może zawierać jedną wypowiedz
(jak w przy-
kładzie), albo przeciągnąć się w dłuższą sekwencję ekspresji gniewu. Czasem może to trwać
kilka tygodni, a nawet lat narastającego napięcia, jeżeli osoba A ponawia zachowania gniewa-
22
jące osobę B. Na tym etapie okazuje się, czy osoba B gotowa jest zaadaptować się do warun-
ków zaproponowanych przez osobę A. Jeżeli, mimo coraz intensywniej okazywanego nieza-
dowolenia, osoba A nie zmienia zachowania, osoba B, aby uniknąć bezradności, musi skupić
się na tym, co może uczynić dla zmiany własnej sytuacji  zatem przejść do etapu trzeciego.
Etap trzeci  przywołanie zaplecza
Opis zachowania: jeżeli ktoś wie, że przeszkadza mi jego zachowanie i mimo wyraże-
nia przeze mnie gniewu kontynuuje je, informuję go, co mam zamiar uczynić, jeżeli nadal go
nie zmieni.
Przykład: Mimo ostrego zwrócenia uwagi, mężczyzna siedzący za mną w kinie nadal
stuka w moje krzesło. Odwracam się kolejny raz i mówię:  Jeżeli nadal będzie pan stukał
w moje krzesło, zawołam biletera.
Uwaga: Na tym etapie korzystam z zaplecza. Zaplecze to coś, co ja mogę uczynić aby
przerwać niekorzystną dla mnie sytuację. Zaplecze stanowi rodzaj mojego zabezpieczenia
przed bezradnością. Różni się od groz
by tym, że podstawowym celem jego używania nie jest
ukaranie drugiej osoby, zemsta etc., ale obrona moich praw. W sytuacjach interpersonalnych
rzadko występuje zaplecze w postaci chronionych prawem przepisów. Najbardziej użytecz-
nym zapleczem jest kontakt z drugą osobą. Jeżeli czyjeś zachowanie stanowczo mi przeszka-
dza mogę odmówić  w pewnym zakresie lub w ogóle  kontaktu z tą osobą.
Mogę powiedzieć na przykład:
Jeżeli nadal będziesz na mnie krzyczała, nie będę z tobą rozmawiać.
Jeżeli nadal będziesz upijał się na przyjęciach, nie będę uczestniczyła z tobą w impre-
zach towarzyskich, gdyż nie mam ochoty być świadkiem twojego zachowania po pija-
nemu.
Uprzedzam cię, że sposób w jaki wyrażasz się o moim ojcu nie odpowiada mi do tego
stopnia, że jestem zdecydowana przerwać spotkanie, o ile nie przestaniesz tego robić.
Czasami jednak, mimo, że czyjeś zachowanie nie odpowiada nam, nie jesteśmy goto-
wi do zerwania z nim kontaktu. Pozostaje nam wtedy najbardziej uniwersalny rodzaj zaple-
cza, ten, którym dysponować możemy w każdej sytuacji. Tym zapleczem są nasze emocje,
lub  bardziej ogólnie  postawa wobec nieodpowiadającego nam fragmentu rzeczywistości.
Jeżeli nie mogę zmienić niepożądanej rzeczywistości, mogę przynajmniej konsekwentnie
informować otoczenie o tym, co mi nie odpowiada. Jeżeli szef odmawia podwyższenia mi
pensji, która jest w moim odczuciu zdecydowanie za niska, a jednocześnie miejsce pracy od-
powiada mi i nie decyduję się go zmieniać, wówczas mogę skorzystać właśnie z zaplecza
emocjonalnego i powiedzieć:
Odmawia pan udzielenia mi podwyżki. Mimo to zdecydowana jestem nadal pracować
tutaj, gdyż wysoko cenię to miejsce pracy. Chciałabym jednak, aby pan wiedział, że
jestem niezadowolona ze swojej pensji i pozostajÄ™ po naszej rozmowie w przekonaniu,
że powinna być ona co najmniej o 20% wyższa.
Poinformowanie kogoś o pożądanym przez nas kształcie rzeczywistości (o ile czyni-
my to otwarcie, stanowczo i jeżeli nasze oczekiwania są uzasadnione i realistyczne) powoduje
zwykle, że zaczyna on dążyć do spełnienia naszych pragnień, gdyż dla większości ludzi za-
chowanie będące przyczyną czyjegoś niezadowolenia jest po prostu nieprzyjemne i na dłuższą
metę męczące. Jeżeli jednak nasz partner w sytuacji spornej zdaje się czerpać satysfakcję
z naszego niezadowolenia, oznacza to, że nasza wzajemna relacja jest zaburzona i powinna
ulec poważnej rekonstrukcji, albo zerwaniu.
23
Etap czwarty  skorzystanie z zaplecza
Opis zachowania: Jeżeli sytuacja nie ulega zmianie, robię to co zapowiedziałam.
Przykład: Jeżeli siedzący za mną mężczyzna nadal stuka w moje krzesło wzywam
biletera.
Uwaga: Należy wybierać takie zaplecze, z którego naprawdę jest się gotowym sko-
rzystać.
Przy zapleczu emocjonalnym etap trzeci stanowi jednocześnie etap czwarty.
Wbrew pozorom, łatwo nauczyć się stosowania w praktyce tego wielostopniowego
scenariusza. Jego istotą jest podjęcie całej odpowiedzialności za to, aby działać w taki sposób,
w takich relacjach z otoczeniem i w takim otoczeniu, jakie nam najbardziej odpowiada.
Częstym błędem osób zagniewanych jest reagowanie zbyt intensywne, z pomijaniem
stopni uwzględnionych w tej procedurze. Jakkolwiek więc nawet zdania, których używają
mogą pochodzić z  asertywnościowego języka i nie naruszają praw innych, jednak impet ich
reakcji stwarza tak silny i nagły nacisk na zmianę zachowania partnera, że reaguje on odru-
chem oporu, przez co konfliktowa sytuacja zaostrza siÄ™, a nie rozwiÄ…zuje. Wyobraz
my sobie,
w jakiej sytuacji postawiony zostałby mężczyzna z poprzedniego przykładu, gdyby po pierw-
szym (nieświadomym?) stuknięciu w stojące przed nim krzesło, usłyszał wypowiedzianą
ostrym tonem uwagÄ™:
Proszę nie stukać w moje krzesło ! Pan mi przeszkadza! Jeżeli to się powtórzy, zawo-
Å‚am biletera.
Nadmierna intensywność reagowania rodzi się między innymi z poczucia bezsilności,
z przewidywania, że normalna interwencja pewnie nic nie da, i że trzeba sięgnąć od razu po
najsilniejsze środki. Procedura stopniowania reakcji dostarcza konkretnego wzoru zachowań,
ale pokazuje też, że niezależnie od zachowania drugiej strony człowiek jest w stanie poradzić
sobie z trudną sytuacją, nie tracąc godności.
Wykład X
Wyrażanie własnych opinii i przekonań.
Człowiek zachowujący się asertywnie, komunikuje swoim zachowaniem:  Ja jestem
w porządku i  Ty jesteś w porządku . Nie kwestionuje swojego prawa do bycia sobą, ale też
nie podważa takiego samego prawa innego człowieka. Biorąc za punkt wyjścia kategorię  by-
cia w porządku można wyobrazić sobie  tak jak uczynił to Harris  trzy dalsze możliwe
postawy interpersonalne. Można więc komunikować otoczeniu:
Ja jestem w porzÄ…dku  ty jesteÅ› nie w porzÄ…dku.
Ja jestem nie w porzÄ…dku  ty jesteÅ› w porzÄ…dku.
Ja jestem nie w porzÄ…dku  ty jesteÅ› nie w porzÄ…dku.
Bycie  nie w porządku jest bardzo nieprzyjemne. Ludzie robią wiele, aby uniknąć
takiego poczucia. Widać to wyraz
nie, gdy analizujemy powody, dla których ludzie niepokoją
się lub złoszczą, napotykając odmienne zdanie.
Wiele osób przyzwyczaiło się oceniać cudze i własne opinie i przekonania z punktu
widzenia zgodności z prawdą obiektywną. Wierzą oni, że istnieją na każdy temat jakieś  je-
dynie słuszne stwierdzenia. Każda opinia musi więc być albo prawdziwa, albo fałszywa.
Jeżeli zaś dwie osoby mają odmienne opinie, oznacza to, że muszę zmierzyć się ze sobą, gdyż
tylko jedna z nich może mieć rację. Ten, kto nie ma racji, wygłasza fałszywą opinię,  jest nie
w porządku . Ten, kto ma rację, czyja opinia jest słuszna,  jest w porządku .
Gdy do tak rozumujących ludzi dociera informacja o rozbieżności opinii własnej i
partnera, traktują to jak dzwonek alarmowy, sygnał, że coś jest nie w porządku, a raczej, że
zaraz ktoś będzie nie w porządku  albo ja, albo partner. Wykryciu rozbieżności towarzyszy
24
więc wzrost napięcia i często poczucie przykrości. Ludzie dokonują wielu zabiegów, aby te
nieprzyjemne doznania zminimalizować. Mogą w tym celu zacierać rozbieżności, zmieniając
swoją opinię w kierunku opinii partnera. Jeżeli i druga osoba tak uczyni, wówczas obie strony
uzgodnią wspólny punkt widzenia, który nie będzie co prawda reprezentował niczyich poglą-
dów, ale fakt rozbieżności nie zostanie ujawniony i obejdzie się bez przykrości, na przykład:
osoba A: Oglądałem wczoraj ten serial,  Isaurę . Nic by mnie nie oderwało od telewizora.
osoba B: Nie żartuj, ty oglądasz tę chałę ? Przecież to płytka, banalna historyjka, nie ma
nic wspólnego z prawdziwą sztuką.
osoba A: Oczywiście nie jest to prawdziwa sztuka. Historyjka banalna, nie można brać te-
go poważnie, całkowicie się z tobą zgadzam. Ale jako rozrywka bardzo dobra,
osoba B: Jako rozrywka  zgadzam się  może być. Ale tylko jako rozrywka.
osoba A: Oczywiście, wyłącznie jako rozrywka.
Jeżeli jednak rozbieżność już się uwidoczniła, wówczas osoba, która natrafiła na od-
mienną opinię i czuje się w związku z tym  nie w porządku może starać się udowodnić, że
jednak  jest w porządku na przykład usprawiedliwiając się:
osoba A: Oglądałam wczoraj wieczorem  Isaurę . Kapitalny serial, byłam zachwycona.
osoba B: Nie żartuj, ty oglądasz te bzdury? Przecież to płytka, banalna historyjka, na doda-
tek z
le zrobiona!
osoba A: Kochana, jak ja wracam skonana po 10 godzinach pracy i nie wiem gdzie mam
ręce, a gdzie nogi, to ja muszę odpocząć. Po prostu posiedzieć spokojnie i nie
musieć myśleć. Ja nie wiem, czy ktoś inny by wytrzymał taką pracę, jak moja.
osoba B: Ty rzeczywiście bardzo ciężko pracujesz.
Choć argumenty używane przez osobę A nie miały żadnego związku z filmem, udało
jej się udowodnić, że ze względu na bardzo ciężką pracę jest jednak  w porządku  tak bar-
dzo, że nawet oglądanie  Isaury tego nie zniweluje.
Inną możliwością uniknięcia poczucia bycia  nie w porządku jest udowodnienie dru-
giej osobie, że to ona  jest nie  w porządku , a zatem atak. Na przykład:
osoba A: Oglądałam wczoraj  Isaurę . Świetny serial. Uwielbiam to oglądać.
osoba B: Ty naprawdę to oglądasz, te bzdury? Przecież to jest banalna, z
le grana historyj-
ka!
osoba A: Ile oglądałaś odcinków ?
osoba B: Widziałam pierwszy i to mi wystarczyło.
osoba A: Jak tak można! Jak możesz w ogóle się wypowiadać? Skoro nie widziałaś
wszystkich odcinków, nie powinnaś w ogóle zabierać głosu w tej sprawie. Czy
wszystkie twoje sÄ…dy sÄ… takie powierzchowne?
Co prawda argumenty osoby A  jak i w poprzedniej scence  nie wiążą się z filmem,
jednak dobrze służą udowodnieniu, że to osoba B jest  nie w porządku . Osoba A odwraca
sytuację  żeby uniknąć własnego zawstydzenia, sama zawstydza osobę B, prowokując ją do
obrony. Mówiąc inaczej  zagrożona na swoim terytorium  stara się przenieść spór na teryto-
rium osoby B. Jest to oczywiście strategia walki, a nie wymiany.
Asertywne podejście do odmiennych poglądów wynika z założenia, że skoro każdy
człowiek ma prawo być sobą, każdy ma prawo do subiektywnego punktu widzenia, do wła-
snej opinii. Asertywność stanowi realizację ideałów demokracji w osobistym planie. Wielość
opinii i ich wymiana między ludz
mi są tu wartością samą w sobie. Opinia publiczna w danej
sprawie oznacza wielość podejść, o różnym, często zmiennym stopniu popularności. Wypo-
wiadanie własnego subiektywnego poglądu jest działaniem wartościowym, wzbogacającym
innych, niezależnie od tego, czy człowiek dołącza do większości, czy reprezentuje mało popu-
larne lub skrajne poglądy, bowiem buduje ważny byt społeczny  opinię publiczną.
25
 Dwie osoby o odmiennych poglądach obie mają rację, gdyż każda ma własną rację.
Dlatego napotykając na rozbieżność nie muszę jej ani ukrywać, ani staczać walki. Mogę po
prostu wymienić się odmiennymi poglądami*. Gdy tak rozumująca osoba napotka kogoś o
odmiennej opinii, nie zareaguje niepokojem lub złością, ale ciekawością, a nawet radością,
gdyż świat staje się bogatszy, jeżeli na tę samą kwestię możemy popatrzeć w różny sposób.
Dalej: osoba ta może chcieć dowiedzieć się czegoś więcej o opinii partnera, aby lepiej zrozu-
mieć jego punkt widzenia. Może być gotowa sama powiedzieć mu więcej o swojej opinii, by
znalez
ć na przykład kolejne elementy, różniące ich stanowiska. Dzięki takim zabiegom wy-
miana ich opinii będzie precyzyjniejsza i bliżej poznają się nawzajem, jako interesujące i cał-
kiem odrębne jednostki. Przeprowadzona w tym duchu rozmowa na temat
 Isaury mogłaby brzmieć następująco:
osoba A: Oglądałam wczoraj  Isaurę . Doskonały serial, bardzo lubię go oglądać.
osoba B: Naprawdę to oglądasz ? Ja od razu wyłączam telewizor, tak mnie drażnią te bzdu-
ry.
osoba A: To bardzo ciekawe, widzę, że mamy całkowicie odmienne podejście do tego se-
rialu. Opowiedz koniecznie, dlaczego on cię drażni, a ja ci opowiem, co mi się
podoba.
osoba B: Drażni mnie to, że wszystko jest czarno-białe, dobre i złe charaktery. Banalne
tematy, miłość i podłość, a do tego jeszcze niewolnictwo!
osoba A: Widzisz, właśnie to mnie przyciąga! Ja lubię, gdy postacie w filmie zarysowane
są zdecydowanie. No i ten temat  miłość i zło  dla mnie najbardziej interesują-
cy, najprawdziwszy ludzki temat. A jak ci się podoba gra aktorów? Może i tu
znajdziemy ciekawe różnice między nami.
osoba B: No ciekawe. Mnie się oczywiście nie podoba, szczególnie główna bohaterka, ta
Isaura, gra z przesadÄ… i ma po prostu zeza. A jak ty jÄ… widzisz?
W tym przykładzie osoby A i B zaangażowały się wzajemnie w nieoceniające badanie
swoich poglądów.
Często jednak, mając najbardziej nawet asertywne zamiary, natykamy się na osoby,
które dostrzegając rozbieżność opinii starają się skłonić nas do zmiany naszej opinii w kie-
runku ich własnej.
Oto kilka wskazówek, pomagających zaprezentować swoje przekonania i utrzymać się
przy nich w takiej sytuacji:
1. Ujawnij rozbieżność opinii, akcentując postawę akceptacji dla tego faktu. Oznacza
to, że w sytuacji wymiany opinii zamiast mówić:
Pan nie ma racji. To bzdura, co pan uważa.
możesz powiedzieć na przykład:
Widzę, że mamy zupełnie odmienne zdanie w tej sprawie.
Zdaniem tym zarysowujesz pluralistyczną płaszczyznę wymiany poglądów. Temu
celowi dobrze służy też użycie parafrazy, a więc powtórzenie własnymi słowami poglądów
swoich i partnera, z zaakcentowaniem rozbieżności:
*
Rozważania te nie dotyczą oczywiście szczególnej sytuacji, gdy wymiana opinii odbywa się pod presją ko-
nieczności ustalenia jednej wspólnej decyzji w jakiejś sprawie. Takich specyficznych sytuacji jest w życiu jed-
nak mniej niż się ludziom wydaje. Jeżeli mąż chce iść do kina, a żona do teatru, mają oni wielu różnych możli-
wości rozwiązania tej sytuacji  mogą iść najpierw do kina, a potem do teatru lub odwrotnie, mogą pójść osobno,
każde tam, gdzie chce. Rozwiązanie polegające na wyborze tylko kina, albo tylko teatru, wymagające ze strony
żony lub męża całkowitej rezygnacji ze swoich preferencji i podporządkowania się drugiej osobie jest tylko
jedną z możliwości i jeżeli do niej dochodzi, jest to efektem wyboru określonej postawy interpersonalnej  ule-
głości lub dominacji.
26
 Rozumiem, że temat poruszany w filmie  Isaura uważa pan za banalny i że film ten
nudzi pana. Z kolei dla mnie  Isaura jest niezwykle interesujÄ…ca, a temat filmu uwa-
żam za ciekawy i bardzo ważny. Rozumiem, że mamy zupełnie odmienne podejście
do tego filmu.
Przez ujawnienie rozbieżności możesz nie dopuścić do gry nastawionej na ukrycie
tego faktu, a poprzez demonstrację akceptacji komunikujesz partnerowi, że mimo rozbieżno-
ści opinii obaj jesteście  w porządku , zatem nie ma powodów, by udowadniać to sobie.
2. Prezentuj, a nie argumentuj. WymieniajÄ…c opinie nie staraj siÄ™ koniecznie prze-
konać partnera do swojego zdania  on też ma prawo mieć swoją opinię. Zamiast prowadzić
propagandę swojego podejścia, po prostu przedstaw je tak, aby druga osoba mogła je zrozu-
mieć.
3. Zamiast udowadniać, odwołuj się do siebie. Zawsze możesz trafić na kogoś inte-
ligentniejszego lub zręczniej prowadzącego rozmowę, komu nie uda ci się udowodnić swoich
racji, mimo twojego do nich głębokiego przekonania (przypominam: nie mówimy tu o bada-
niu prawdy i analizie faktów, ale o osobistych przekonaniach i opiniach), gdyż na argument
zawsze można odpowiedzieć argumentem. Na przykład:
osoba A: Bardzo podobała mi się aktorka, grająca Isaurę, jej gra i uroda.
osoba B: To niemożliwe, przecież ona zezuje. Powinni znalez
ć do tej roli kogoś, chociażby
bez defektów urody, nie sądzisz?
osoba A: Myślę, że przy jej wspaniałym sposobie gry nawet lekkie zezowanie nie prze-
szkadza.
osoba B: Z pewnością można by znalez
ć osobę, która byłaby i dobrą aktorką, i nie miała
zeza. Czy nie myślisz, że rozsądniej jest wybierać lepsze rozwiązania zamiast
gorszych?
osoba A: Na pewno, ale czy zwróciłaś uwagę na jej piękne czarne włosy?
osoba B: Daj spokój, w Brazylii wszyscy mają takie włosy. Nie rozumiem, czemu wybrali
takie brzydactwo.
osoba A: Ale musisz przyznać przynajmniej jedno  ona się pięknie rusza.
osoba B: To powinna tańczyć, a nie grać w filmie. Czy naprawdę ona ci się podoba? Nie
mogę w to uwierzyć.
Osoba B starała się udowodnić, że nie ma powodów, aby osobie A podobała się aktor-
ka grająca Isaurę. Argumentów przeciwko tej kobiecie można by zgromadzić z pewnością
znacznie więcej, podobnie, jak argumentów przemawiających na jej korzyść. Najbardziej jed-
nak skrupulatne ich rozważenie nie mogłoby podważyć faktu o centralnym znaczeniu dla tego
sporu  tego oto, że osobie A naprawdę podobała się aktorka grająca Isaurę. Niezależnie od
tego, co sądzi o tym osoba B i jak bardzo ta opinia jest uzasadniona. Odwołanie się do siebie i
powołanie na swoje opiniotwórcze prawo jest podstawowym argumentem, na którym można
się oprzeć, by nie poddać się naciskowi na zmianę naszych przekonań. Wiele osób obawia się
wypowiedzieć własne zdanie, o ile jest ono sprzeczne ze zdaniem otoczenia, ze względu na
obawę  Jak ja to udowodnię? Nie dam rady ich przekonać. . Asertywne wyjście z tej sytuacji
brzmi:  Nie udowadniaj. Nie przekonuj. Po prostu powiedz prawdÄ™ o swoich poglÄ…dach .
Gdyby osoba A odwołała się do siebie, rozmowa o  Isaurze mogłaby mieć taki przebieg:
osoba A: Bardzo podobała mi się aktorka grająca Isaurę, jej gra i uroda,
osoba B: Jak to, przecież ona ma zeza, nie zauważyłaś? Powinni do tej roli znalez
ć kogoś
bez defektów urody, nie sądzisz?
osoba A: Dla mnie jej uroda jest zachwycajÄ…ca. Ona mi siÄ™ po prostu podoba,
osoba B: Ale jak to możliwe, żeby tak cię zachwycała kobieta z zezem? To zupełnie nie-
zrozumiałe!
27
osoba A: Rozumiem, że mamy zupełnie inne upodobania i że dla ciebie mój zachwyt jest
niezrozumiały. Niemniej taka jest prawda  patrzyłam na nią z wielką przyjem-
nością. Chciałabym mieć okazję zobaczyć ją jeszcze w jakimś filmie.
Osoba A w ogóle nie angażuje się w racjonalne uzasadnienie swojej opinii. Skupia się
wyłącznie na jej referowaniu. Mówi o czymś, czego druga nie jest w stanie podważyć  opo-
wiada prawdę o swoich reakcjach. Jeżeli osoba B zapragnie je lepiej zrozumieć (a nie podwa-
żyć) zapewne zada odpowiednie pytanie (na przykład spyta:  Co ci się podoba w wyglądzie
tej aktorki? ).
4. Konsekwentnie dekonspiruj aluzyjnÄ… argumentacjÄ™.
Jeżeli twojego rozmówcę nadal będzie niepokoiło, że masz odmienne zdanie niż on,
może starać się wywrzeć presję stosując aluzyjną argumentację, czyli sugerując ci, że nie po-
winieneś myśleć tak, jak myślisz i że myśląc tak, jesteś, w jakimś zakresie,  nie w porządku .
O sposobie postępowania z aluzjami pisałam w wykładzie VI. Nie zdekonspirowane aluzje
pędzą swój ukryty żywot pod powierzchnią oficjalnej rozmowy, wpływając na ciebie w spo-
sób, nad którym nie masz w pełni kontroli. Należy je więc koniecznie dekonspirować, zmie-
niać na komunikaty wprost i rozprawiać się z nimi tak, jak ze swoistym rodzajem krytyki, na
przykład:
osoba A: Uwielbiam serial  Isaura . Wspaniały.
osoba B: Jestem zdziwiona tym, co mówisz.  Isaura podoba się tylko ludziom o prymi-
tywnych gustach, którym brak artystycznego smaku!
osoba A: Czy chcesz przez to powiedzieć, że mój gust jest prymitywny i brak mi arty-
stycznego smaku? (Dekonspirowanie aluzji)
osoba B: Nie, skądże. Wysoko cenię osoba B: Tak, sam to powiedziałeś. Uważam
Twój gust i dlatego się dziwię, że Twój zachwyt dowodzi prymi-
że podoba ci się  Isaura tywności i braku gustu.
osoba A: Tak bardzo mi się podoba ten osoba A: Ja myślę o sobie inaczej. Chcę Ci
serial. Przyznam się, że staram jednak powiedzieć, że nie podoba
się nie stracić żadnego odcinka. mi się sposób w jaki reagujesz na
moje opinie. Drażni mnie, że oce-
niasz to co mówię. Zniechęca mnie
to do otwartego prezentowania
moich poglądów.
Wykład XI
Asertywny monolog wewnętrzny
Każdego dnia przez wiele godzin toczy się wewnętrzna rozmowa człowieka z samym
sobą. Ludzie komentują w myślach toczące się wydarzenia, zanurzają się we wspomnieniach,
analizują problemy, zadają pytania. Człowiek jest tak przyzwyczajony do swego monologu
wewnętrznego, że często nie zdaje sobie sprawy z jego treści. Możemy jednak bez trudu
uświadomić sobie, co mówimy sami do siebie, poprzez skoncentrowanie na mowie we-
wnętrznej.
Treść monologu wewnętrznego odzwierciedla sposób, w jaki człowiek traktuje same-
go siebie. Może on być wyrozumiały albo wymagający; akceptujący albo kwestionujący; pe-
łen zaufania i wiary albo nieufny; koncentrujący się na zaletach albo na wadach, na klęskach
albo sukcesach; dodajÄ…cy otuchy albo odbierajÄ…cy nadziejÄ™  itd.
Tworzenie monologu wewnętrznego jest specyficznym aktem zachowania człowieka
wobec samego siebie. W przeważającej mierze jest to zachowanie nawykowe. Ludzie rzadko
28
starają się celowo i świadomie wpływać na to, co sami do siebie mówią. Rzadko przychodzi
im do głowy, aby poddać kontroli sposób traktowania samego siebie.
Chociaż treść monologu wewnętrznego zależy w dużej mierze od tego, co człowiek
akurat robi, co dzieje się z nim i wokół niego, jednak wiele tekstów powtarza się, mówiąc
inaczej  istnieje pula zdań, które pojawiają się w niezmienionej od lat formie. Dotyczą one
najczęściej obrazu własnej osoby, a także własnych praw i obowiązków, na przykład:
 Jestem piękna, inni ludzie zawsze zwracają na mnie uwagę.
 Jestem mało błyskotliwy.
 Jestem słabszy fizycznie od innych.
 Jestem bardzo zdolny do matematyki.
 Nie wolno mi przerywać, gdy mówią starsi.
 Muszę być zawsze uczynny wobec kobiet.
 Nie wolno mi płakać.
 Powinienem być zawsze wesoły.
 Mam prawo mieć własne zdanie. Itd.
Opisywane fragmenty monologu wewnętrznego są szczególnie interesujące ze wzglę-
du na dwie własności. Po pierwsze, powtarzane sobie wewnętrzne teksty dotyczące własnej
osoby, wpływają na zachowanie autora jak samospełniające się przepowiednie. Na przykład
osoby, które wierzą, że im się nie uda, mają znacznie większe szansę poniesienia klęski, niż
osoby przekonane, że odniosą sukces. Podobnie osoby przekonane o swej nieatrakcyjności
towarzyskiej budzą zwykle mniej zachwytu, niż osoby ufające we własne towarzyskie zalety.
Po drugie: treść tych tekstów w niewielkiej mierze podlega świadomej weryfikacji,
ponieważ ludzie rzadko uświadamiają sobie, jak często i z jakimi treściami mają kontakt po-
przez monolog wewnętrzny*.
Tak więc ostatecznie człowiek  za pośrednictwem własnego monologu wewnętrzne-
go  podlega silnemu wpływowi treści, nad których doborem nie ma kontroli i których nie-
jednokrotnie nie jest w ogóle świadomy.
Treści monologu wewnętrznego mogą dodawać człowiekowi mocy, sprzyjać rozwo-
jowi i realizacji siebie; mogą też odbierać siły, hamować rozwój i blokować zachowania aser-
tywne.
Analizując te elementy monologu wewnętrznego, które szczególnie blokują zachowa-
nia asertywne, ma się często wrażenie, jakby to jakaś niezwykle chytra i podstępna osoba
specjalnie organizowała człowiekowi przeszkody, uniemożliwiając mu  mimo szczerych
chęci  bycie sobą. Jak to wyrazili Alberti i Emmons, wydaje się, że  część umysłu często
pracuje w nadgodzinach by tylko storpedować asertywność . (Alberti, Emmons, 982 str. 58.)
Można powiedzieć, że nasz monolog wewnętrzny blokuje zachowania asertywne za
pomocą następujących zabiegów:
1. Przywoływanie negatywnych zdań na temat własnej osoby. Człowiek koncentruje
się na tych elementach obrazu własnej osoby, które mówią o jego słabościach, a nie na tych,
które dowodzą jego siły. Mówiąc inaczej: przywołuje negatywne a nie pozytywne doświad-
czenia osobiste, na przykład:
 Jestem mało inteligentny.
*
Część z nich została zresztą wprowadzona do świadomości człowieka w okresie, gdy nie miał on jeszcze kon-
troli nad tym procesem a wiec w dzieciństwie, jako zdania na swój temat słyszane od rodziców, dziadków etc.
Treść tych tekstów odzwierciedla po prostu obraz dziecka w oczach najbliższego otoczenia (na przykład:  Jaś
jest słabszy fizycznie od innych , co może oznaczać w istocie jedynie, że jego dwaj cioteczni bracia są od niego
silniejsi). Z kolei pochodzące z tego okresu zdania dotyczące praw i obowiązków, odzwierciedlają w znacznej
mierze narzucone dziecku interesy innych osób (na przykład w interesie zajętej matki leży, aby dziecko nie
sprawiało jej kłopotów  nie płakało, było zawsze wesołe i zadowolone, nie przerywało jej rozmów z innymi
dorosłymi, chętnie i szybko spełniało jej polecenia).
29
 Brzydko dziÅ› wyglÄ…dam.
 Jestem zbyt nerwowa, aby poradzić sobie w takiej sytuacji.
 Jestem dziwakiem, odstajÄ™ od innych ludzi.
2. Przywoływanie ograniczających asertywność norm zachowania. ( Muszę... ,  Po-
winienem... ,  Nie powinienem... ,  Nie wolno mi... ).
Osoba wahająca się przed podjęciem decyzji o asertywnym zachowaniu, przypomina
sobie różne  powinnościowe zasady, dotyczące zachowań wobec innych osób i interpretuje
je tak szeroko, że sprzeciwiają się one asertywnemu rozwiązaniu sytuacji, w której się znajdu-
je. Na przykład:
 Nie wolno robić przykrości innym ludziom.
 Powinienem być zawsze uprzejmy.
 Nie powinienem odmawiać gdy ktoś grzecznie prosi.
 Nie wolno wynosić się ponad innych. Itd.
3. Stawianie wygórowanych warunków, pod którymi dana osoba gotowa jest do aser-
tywnego zachowania.
Ten zabieg pozwala wahającemu się człowiekowi odwlec moment decyzji. Często
jednak warunki są tak sformułowane, że z pewnością nigdy nie zostaną spełnione. Pozwala to
autorowi wycofać się z asertywnych zamierzeń, nie tracąc twarzy wobec samego siebie.
Oto przykłady sformułowania wygórowanych warunków asertywności:
 Zachowam się asertywnie, gdy będę w lepszej formie psychicznej.
 Powiem mu o mojej wściekłości, gdy będę całkowicie spokojny.
 Powiedziałabym otwarcie moje zdanie, gdybym była członkiem prezydium lub prezesem.
 Do trzech razy sztuka. Niech spróbuje mi to zrobić jeszcze dwa razy, a wtedy nic mnie nie
powstrzyma i powiem mu, co myślę.
 Zachowam się asertywnie, gdy będę pewna, że potrafię to zrobić elegancko i błyskotliwie.
4. Katastrofizowanie.
Człowiek wyobraża sobie różne wydarzenia, które mogą być efektem podjęcia przez
niego próby asertywnego zachowania, przy czym charakterystyczne jest, że koncentruje się
wyłącznie na pesymistycznych lub wręcz katastroficznych przewidywaniach i że są one prze-
sadzone. W wyniku tego zabiegu człowiek jest w kontakcie nie z rzeczywistością i swoim
zadaniem, ale z katastrofą i własnym przerażeniem.
Oto przykłady kilku tekstów katastrofizujących:
 Nie powiedzie mi siÄ™.
 Wszyscy będą się ze mnie po cichu wyśmiewać.
 Ona sobie z
le o mnie pomyśli.
 On się obrazi i pójdzie sobie.
 Wszyscy odwrócą się ode mnie i już na zawsze będę sama. Itd.
Prześledzimy teraz na przykładzie pojawianie się opisywanych anty-asertywnych zdań
monologu wewnętrznego.
Wyobraz
my sobie, że pan Albert, przysłuchując się prowadzonej w większym gronie
dyskusji, odczuwa gorÄ…cy sprzeciw wobec punktu widzenia, reprezentowanego przez zabiera-
jące głos osoby, wśród których zresztą wiele jest znacznie starszych od niego. Pan Albert pra-
gnie jak najszybciej dać wyraz swej opinii, jednak jego chęć wyrażenia siebie wchodzi w kon-
flikt z siłami, nakazującymi mu siedzieć cicho. Siły te wyrazić się mogą przez przywołanie w
monologu wewnętrznym odpowiednich treści, sprzyjających zablokowaniu asertywnego za-
chowania. Pan Albert wahając się, czy zabrać głos, myśli:  Niestety, nie jestem wygadany.
Właściwie... nie jestem tak ważny, aby innych interesowało, co mam do powiedzenia. Prze-
30
czytałem dotąd za mało książek w życiu, inni wiedzą więcej ode mnie. Są tu osoby starsze
ode mnie, ich zdanie jest ważniejsze niż moje (negatywne zdania na własny temat). Nie nale-
ży się wymądrzać. Nie powinienem otwarcie sprzeciwiać się osobom starszym ode mnie
(ograniczające asertywność normy zachowania).
Wyobraz
my sobie dalej, że pan Albert jest jednak bardzo poruszony treścią rozmowy i
mimo wszystko pragnie się wypowiedzieć. Podnosi rękę, ale prowadzący dyskusję patrzy
akurat w inną stronę. Pan Albert opuszcza rękę i myśli:  Powiem, jeżeli nikt inny tego nie
powie. Poczekam i powiem, oczywiście, o ile ktoś mnie wprost spyta, co ja o tym myślę. Sam
z własnej inicjatywy wystąpię wtedy, gdy będę zupełnie spokojny i nie będę czuł tremy (sta-
wianie wygórowanych warunków asertywności).
Pan Albert, aby się przygotować do ewentualnego występu, zaczyna go sobie wyobra-
żać. Odczuwa jednak coraz większe napięcie. Pojawiają się następujące myśli:  Jeżeli wypo-
wiedziałbym teraz to, co myślę, wszyscy zaczęliby się ze mnie na boku śmiać. Nikt by nie
zrozumiał, o co mi chodzi i wyszedłbym na głupiego nudziarza. Oni są tak pewni swoich ra-
cji, że skompromitowałbym się w ich oczach, gdybym ujawnił swoje zdanie. Od dziś nikt nie
chciałby ze mną rozmawiać. Nigdy więcej by mnie tu nie zaprosili (katastrofizowanie).
Wiele osób, wybrałoby w tym momencie nieujawnianie swojego zdania. Pan Albert
jest jednak człowiekiem odważnym, poważnie podchodzącym do wymiany opinii. Gdy jeden
z dyskutantów podsumowuje:  Widzę, że wszyscy tu mamy podobne zdanie w omawianej
sprawie. Jest to chyba tak oczywiste, że nikt poważnie myślący nie może uważać inaczej. ,
pan Albert wstaje i mówi lekko drżącym głosem:  W takim razie ja chciałbym się wypowie-
dzieć. Słuchałem państwa argumentacji z rosnącym sprzeciwem. Mam całkowicie odmienne
zdanie w omawianej sprawie. Nie wiem, czy ktoÅ› jeszcze poza mnÄ… nie zgadza siÄ™ z waszym
stanowiskiem, w każdym razie chcę powiedzieć, że nie wszyscy mamy tu takie same zdania.
Pan Albert siada. Następuje bardzo ważny moment  pan Albert skomentuje teraz sam
dla siebie swoje wystąpienie. Dokonał próby zachowania asertywnego i może się za to ukarać
lub nagrodzić. Wyobraz
my sobie, że pan Albert wybiera samokaranie. Myśli:  Beznadziejnie
wypadłem. Nie wytłumaczyłem dokładnie, o co mi chodzi, nie podałem argumentów. Drżał
mi głos. Powiedziałem swoje, byle szybciej i uciekłem  jestem ostatnim tchórzem i nerwu-
sem.,,.
5. Samokaranie.
Jest to kolejny zabieg, za pomocą którego człowiek może przeciwstawiać się swojej
asertywności  tym razem tej, która mogłaby nastąpić w przyszłości. Ludzie mają tendencję
do unikania zachowań, po których następuje kara i powtarzania zachowań, po których spoty-
ka ich nagroda. Samokaranie po próbie asertywnego zachowania oznacza koncentrację wy-
łącznie na negatywnych aspektach swojego działania i jest dobrym sposobem zmniejszenia
szansy na powtórną próbę bycia sobą.
Przykłady samokarzących komentarzy:
Wycofałem się w połowie, nigdy nie potrafię nic zrobić do końca.
Zawsze muszę coś spieprzyć.
Nie stać mnie na prawdziwie asertywne zachowanie.
Jestem do niczego, bo nawet nie potrafiłem się obronić, gdy mnie atakowali.
Ten ostatni tekst jest już wyraz
nie  kopaniem leżącego  człowiek, który przez swoje
asertywne zachowanie wdał się w walkę z innymi i ma poczucie przegranej, dodaje jeszcze na
końcu razy od samego siebie.
Cała ta samoniszcząca działalność człowieka jest możliwa tylko dzięki temu, że nie
jest on w pełni świadomy, co do siebie mówi i zwykle zupełnie nieświadomy, jak niekorzyst-
nie to na niego wpływa.
31
 Świadomość jest wielkim atutem rozwojowym człowieka. Będąc świadomym treści
swego monologu wewnętrznego oraz wpływu, jaki wywiera on na nasze zachowanie, może-
my zdecydować się wykorzystać ten monolog jako podporę w naszym rozwoju, a nie prze-
szkodę. Poprzez samowychowanie możemy zmienić sposób, w jaki  z przyzwyczajenia 
traktujemy samych siebie. Możemy wprowadzić zmianę w nasze myślowe nawyki, dokonując
przekształceń naszych anty-asertywnych tekstów i formułując zdania, które dodadzą nam siły
do bycia sobÄ….
Zdania pro-asertywne a więc pomagające w uruchomieniu zachowań asertywnych są
to swego rodzaju afirmacje. Powinny one jednak bazować na realistycznym obrazie własnej
osoby. Można je tworzyć poprzez:
koncentrację na pozytywnych doświadczeniach (na przykład:  Szereg spraw w życiu
mi się powiodło. ).
odwołanie się do praw danej osoby jako jednostki ludzkiej (na przykład:  Mam prawo
do przeżywania gniewu ),
odwołanie się do własności danej osoby jako jednostki (na przykład:  Jestem w po-
rzÄ…dku. ),
sformułowanie określonych osobistych wartości (na przykład:  Bycie asertywnym
jest dla mnie ważną wartością ).
Zastąpienie zdań anty-asertywnych zdaniami pro-asertyw-nymi wymaga decyzji i
własnej pracy danej osoby, albowiem znalezienie odpowiedniego zamiennika jest sprawą in-
dywidualnÄ….
Na przykład zdanie anty-asertywne:
 Nic nie potrafię robić dobrze.
można zamienić na zdanie:
 Mam wiele mocnych stron.
Jednak niektóre osoby za bardziej trafne uznają zdanie:
 Mam prawo do popełniania błędów.
albo:
 Nie muszę być doskonały. .
Podane poniżej przykładowe zamiany tekstów anty-asertywnych na pro-asertywne
stanowić mają ilustrację sposobu postępowania, nie zaś wyczerpujący wykaz odpowiedników.
Powróćmy do niektórych zdań z monologu wewnętrznego pana Alberta.
Zdanie anty-asertywne:
 Nie jestem wygadany.
Zdania pro-asertywne:
 Są osoby, które chętnie słuchają tego, co mam do powiedzenia. (Koncentracja na
pozytywnych doświadczeniach);
 Potrafię mówić jasno i przekonująco. (Koncentracja na pozytywnych doświadcze-
niach  o ile istotnie panu Albertowi zdarzył się kiedyś taki przypadek, choćby poje-
dynczy, że wypowiedział się jasno i przekonująco);
 Każdy człowiek ma prawo przedstawić innym swoje osobiste zdanie, niezależnie od
tego, czy umie pięknie przemawiać. (Odwołanie się do swoich praw);
 Wyrażanie moich osobistych przekonań jest dla mnie ważną wartością. (Sformuło-
wanie wartości).
Zdanie anty-asertywne:
 Skompromitowałbym się w ich oczach, gdybym ujawnił swoje zdanie
Zdania pro-asertywne:
 Mam prawo do przedstawiania swojej opinii, niezależnie od tego, czy inni zgadzają
się z moim zdaniem, czy nie (Odwołanie się do swoich praw);
32
  Jestem w porządku, także wówczas, gdy niektórym osobom się nie podobam. (Od-
wołanie się do własności jednostki ludzkiej);
 Moja szczerość (otwartość, odwaga w wyrażaniu własnego zdania itp.) jest dla mnie
ważną wartością. (Sformułowanie wartości);
 Czynię przysługę obecnym osobom, pozwalając im poznać moją opinię w tej spra-
wie, niezależnie od tego, czy nasze zdania są zbieżne (Zdanie to ma charakter  ko-
mentarza do rzeczywistości i trudno je zaklasyfikować. Zasadniczo jednak ma tu
miejsce  sformułowanie wartości , gdyż zdanie to opiera się na założeniu:  Wymiana
opinii, sama w sobie, jest ważną wartością . Dlatego jeśli przyczyniam się swym
działaniem do wymiany opinii w ważnych dla innych kwestiach ,,czynię im przysłu-
gÄ™ .)
Zdanie anty-asertywne:
 Powiedziałem swoje, byle szybciej i uciekłem  jestem ostatnim tchórzem i nerwu-
sem.
Zdania proasertywne:
 Wiele mnie to kosztowało, ale jednak zrobiłem to (Koncentracja na pozytywnych
doświadczeniach);
 Jestem odważny  potrafię powiedzieć swoje zdanie, nawet gdy się boję (Koncen-
tracja na pozytywnych doświadczeniach);
 Mam prawo być niedoskonały. (Odwołanie się do praw);
 To zupełnie normalne, że jest się zdenerwowanym, gdy robi się coś, czego człowiek
się boi. (Odwołanie się do własności jednostki ludzkiej).
Przekształcenie treści monologu wewnętrznego wymaga intensywnej, samodzielnej
pracy.
Przede wszystkim należy uwolnić się od samoniszczących bodz
ców. Temu celowi
służy wypracowana przez Josepha Wolpe autoterapeutyczna  technika stopowania myśli .
Osoba stosująca ją, przez dłuższy czas rejestruje treść swojego monologu wewnętrznego i gdy
pojawi się myśl negatywna, krzyczy głośno (ale w myślach ) słowo STOP.
Jednak samo zatrzymanie negatywnej myśli nie wystarcza. Powstałą ciszę wewnętrzną
należy wypełnić czymś, co będzie człowiekowi sprzyjało najlepiej: zdaniem pro-asertywnym.
Może to być afirmacja dotycząca konkretnego zdania negatywnego, albo afirmacja ogólna,
która w odczuciu ćwiczącej osoby najlepiej pasuje do jej aktualnych problemów, (na przy-
kład:  Jestem w porządku ,  Mam prawo być sobą ,  Jestem tak samo ważna jak inni ludzie ,
 Mam wiele mocnych stron itd.).
Celem osoby ćwiczącej jest zakorzenienie w swojej świadomości pozytywnych tek-
stów. Może to uczynić właśnie przez powtarzanie ich w myślach, w miejsce tekstów samo-
niszczÄ…cych.
W okresie intensywnej autoterapii, w której staramy się zrekonstruować monolog we-
wnętrzny, można stwarzać sobie celowo okazje do pozytywnego myślenia. Pamela Butler
namawia swoich klientów, aby rutynowe, powtarzające się wiele razy w ciągu dnia czynności
(mycie zębów lub rąk; picie herbaty lub kawy; u kobiet poprawianie makijażu itp.) uczynili
sygnałami do powtórzenia w myślach wybranego zdania. Alberti i Emmons sugerują, aby
pro-asertywne teksty nie tylko powtarzać w myśli ale i czytać, i to wiele razy w ciągu dnia:
 Umieść to zdanie na lodówce, na ścianie w łazience, w portfelu lub portmonetce.
33
Regularnie przypominaj sobie, że jesteś pozytywną i wartościową osobą (Alberti, 1982, str.
57.) Najbardziej intensywne oddziaływanie proponuje Sandra Ray. Sądzi ona, że im więcej
zmysłów zaangażowanych jest w przyjęcie przez nas afirmacji, tym szybciej i głębiej zastanie
ona zintegrowana ze świadomością człowieka. Dlatego proponuje, aby jej klienci codziennie
przepisywali swoje pozytywne zdania kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt razy, by nagrali je na
taśmę magnetofonową i odtwarzali przy każdej możliwej okazji (jadąc samochodem, w łóżku
przed zaśnięciem), by mówili je do siebie głośno, patrząc w lustro, tak, aby nie tylko to sły-
szeć ale i widzieć, by mówili je do kogoś innego, by słuchali i patrzyli, jak ktoś inny mówi to
do nich itd. (Ray, 1990.)
Wszystkie te sposoby zmierzają do wykorzystania szczególnych własności ludzkiego
organizmu, jaką jest nawykowa struktura myślenia i jej wpływ na samopoczucie i zachowa-
nie. Człowiek zmierza do przekształcenia swoich nawyków myślowych tak, aby przenieść się
do szczęśliwszej dla siebie przestrzeni osobistej gdzie ,Jest w porządku ,  ma wiele mocnych
stron ,  ma prawo do istnienia, ,jest ważny ,  zasługuje na miłość , i w której znacznie ła-
twiej mu będzie odnosić sukcesy w swoich asertywnych zamierzeniach.
Na zakończenie wspomnę jeszcze w jaki sposób, wykorzystując monolog wewnętrz-
ny, można poradzić sobie z wielkim wrogiem asertywności  utratą nadziei. Istnieją bowiem
sytuacje, w których człowiek tak bardzo i od tak dawna zaplątał się w udawanie, albo poddał
siebie cudzej władzy, albo tak daleko posunął w krzywdzeniu innych, że nie widzi w ogóle
punktu, od którego mógłby zacząć zmianę. Ma wrażenie, że przeszłość wymaga od niego
jakiejś nieokreślonej konsekwencji, lub że zbyt wiele win na nim ciąży i jest już za póz
no.
Szczęśliwie jednak prawda jest inna. Zachowania asertywne posiadają pewną wspaniałą wła-
sność: można zacząć używać ich właściwie w dowolnym momencie. Prawdziwie dorosłe za-
chowanie jednej osoby, silnie i korzystnie wpływa na pozostałych. Upraszczają się skom-
plikowane układy interpersonalne. Przez konsekwentne asertywne zachowanie można
nauczyć tego innych, gdyż asertywność jest zaraz
liwa. Również osoby przekonane o tym, że
zbyt dużo już krzywd wyrządziły innym, aby był sens dokonywać zmiany, mogą się przeko-
nać, że przez podjęcie próby zdyscyplinowanego, dorosłego zachowania prawie natychmiast
znajdujÄ… siÄ™ w innej relacji z ludz
mi i mogą odzyskać szacunek i wiarę w siebie. Mając to na
uwadze pragnę zacytować ostatnie już zdanie pro-asertywne, o którego prawdziwości jestem
osobiście głęboko przekonana, a które może pomóc komuś w wydobyciu się z zaplątanej,
beznadziejnej sytuacji:
 Na asertywność nigdy nie jest za póz
no .
Wykład XII
Poczucie winy i poczucie krzywdy  wewnętrzne przeszkody w przyjmowaniu postawy
człowieka dorosłego
Osoby, które zaczynają praktykować zachowania asertywne w swoim życiu, zauważa-
ją często, że poznanie i nawet przećwiczenie nowych sposobów zachowania nie przesądza
wcale o tym, że będą się naprawdę zachowywać jak ludzie dorośli. Przynajmniej wobec nie-
których sytuacji lub ludzi występują często wyraz
ne wewnętrzne przeszkody dla asertywno-
ści. Pisałam już o tym, że asertywną postawę człowieka wobec samego siebie dobrze ujmuje
zdanie  Jestem w porządku , któremu towarzyszy podobne zdanie na temat otoczenia   Ty
jesteś w porządku . Zachwianie tej postawy w którymkolwiek z dwóch punktów powoduje
odejście od postawy człowieka dorosłego, co objawia się w zachowaniu jako rezygnacja
z asertywnego stylu postępowania w danej sytuacji.
To właśnie zdarza się w dwóch przeżywanych przez ludzi, trudnych stanach  ja : po-
czuciu winy i poczuciu krzywdy.
34
Każdemu człowiekowi zdarza się czasem zachować w sposób, który sam ocenia nega-
tywnie. Jeżeli podchodzi do tego w dorosły sposób, wówczas będzie prawdopodobnie nieza-
dowolony ze swego zachowania, będzie czuł się odpowiedzialny za jego konsekwencje,
w związku z czym skupi się na zmianie tej sytuacji i  o ile to możliwe  podejmie odpo-
wiednie działania. Jeżeli jednak podejdzie do tej sytuacji nie z poczuciem odpowiedzialności,
ale z poczuciem winy, wówczas zachowa się zupełnie inaczej.
Poczucie winy tym różni się od poczucia odpowiedzialności, że wiąże się z postawą
 Jestem nie w porzÄ…dku . Osoba winna jest niezadowolona ze swego zachowania, ale jeszcze
bardziej z siebie  w istocie, głęboko kwestionuje samą siebie, co najmniej w obszarze zwią-
zanym z negatywnym zachowaniem. Charakterystyczne jest też, że im bardziej człowiek czu-
je się winny (a nie odpowiedzialny), tym mniej koncentruje się na naprawie sytuacji. Wręcz
odwrotnie  wzrasta prawdopodobieństwo, że wystąpi paradoksalny efekt poczucia winy,
polegający na tym, że człowiek, który czuje się winny, wykazuje skłonność do działań od-
wrotnych niż te, które zmierzałyby do rozwiązania negatywnej sytuacji, będącej powodem
poczucia winy. Prześledz
my to na przykładzie.
Juliusz pożyczył książkę z biblioteki. Po miesiącu przyszło pocztą upomnienie i we-
zwanie do zwrotu książki., Jeżeli Juliusz poczuje się odpowiedzialny, wówczas w najbliż-
szym wolnym momencie po prostu odniesie książkę do biblioteki. Jeżeli trzeba, zapłaci karę.
Jeżeli jednak Juliusz poczuje się winny, historia potoczy się inaczej. Już czytając we-
zwanie z biblioteki Juliusz dozna silnego niepokoju i pomyśli, że stało się coś, co nie powin-
no mieć miejsca. Odczuje swoje  bycie nie w porządku . Ten w gruncie rzeczy skompliko-
wany stan, ja niektórzy opisują jako świadomość, że zrobiło się coś, na co nie ma
usprawiedliwienia. Jest to coś nieznośnego i Juliusz, żeby temu zaprzeczyć, może najpierw
szukać usprawiedliwień, wyobrażając sobie, jak przedstawia je oburzonej jego czynem biblio-
tekarce.
Jeżeli poczucie winy Juliusza nie jest zbyt głębokie, wówczas nie zignoruje on wyma-
gań rzeczywistości i uda do biblioteki, choć skupi się pewnie nie na załatwieniu sprawy, ale
na relacji z bibliotekarką. Na przykład przygotuje sobie usprawiedliwienie (niekoniecznie
prawdziwe), mające na celu przekonanie bibliotekarki, że , jest w porządku .
Jeżeli jednak Juliusz ma skłonności do głębokiego przeżywania  bycia nie w porząd-
ku , wówczas od momentu otrzymania wezwania, na jego drodze do biblioteki będą się mno-
żyły przeszkody. W niektóre dni będzie zbyt zmęczony, aby jeszcze powiększać swoje obcią-
żenie niemiłą wizytą; inne dni będą zbyt przyjemne, aby je w ten sposób popsuć. I tak
doczeka się Juliusz drugiego i trzeciego upomnienia z biblioteki, a wtedy jego poczucie, że
 jest nie w porządku , z pewnością wzrośnie, i jeszcze bardziej zmaleje szansa, że odda
książkę.
Pewna bibliotekarka opowiadała mi ze zdziwieniem o czytelniku, który zdecydował
się na zwrot książki po siedmiu latach.  Nie mogę zrozumieć takiego postępowania  powie-
działa  tacy ludzie nie troszczą się chyba w ogóle o innych, nie przychodzi im nawet do gło-
wy, że to nie w porządku! . Moje zdanie o tym czytelniku było zupełnie odmienne. Wyobra-
ziłam sobie, że właśnie zbyt głęboko był on przekonany, że tak nie wolno postępować, za
bardzo czuł się  nie w porządku , aby móc tej sytuacji wyjść naprzeciw. Jedyne co mnie za-
skakuje, to to, że zdecydował się jednak stawić jej czoła. Historia tego nieznanego czytelnika
napełnia mnie wiarą w siłę człowieka.
Poczucie winy ma często tak wielką moc, że ludzie wolą pogarszać swoją rzeczywistą
sytuację zewnętrzną, niż skonfrontować się ze swoim wewnętrznym poczuciem winy. Wiele
tragedii między ludz
mi miało miejsce dlatego, że ktoś czuł się głęboko  nie w porządku z
powodu swojego postępowania. Mówią o tym na przykład wyznania ludzi katujących swoich
bliskich. Pierwsze uderzenia są podyktowane złością, potem jednak bijący zaczyna się czuć
winny i zgodnie z paradoksalnym efektem poczucia winy  uderza znowu, ponieważ poczucie
35
winy osłabia jego wiarę w możliwość poprawienia i skontrolowania swojego zachowania.
Towarzyszy temu  jak zwykle zresztą w głębokich stanach poczucia winy  przekonanie, że
na poprawę jest już za póz
no, że nie ma odwrotu. Osobom  winnym , bardziej atrakcyjne
wydaje się pogarszanie swojej sytuacji niż zatrzymanie się i naprawienie zła. Sądzę, że jeden
z powodów tego stanu związany jest z istotą nieakceptacji. Człowiek głęboko odczuwający
swoje  bycie nie w porządku wątpi we własne prawo do istnienia w danej, wadliwej postaci.
(Wynika to prawdopodobnie z przekazanych przez rodziców, czy jednego z nich komunika-
tów typu:  Złe dzieci nie mają prawa do istnienia .) Zetknięcie z możliwością nieistnienia jest
dojmująco bolesne. Zaś rozpoczęcie drogi ku dobremu zachowaniu (pozytywnej identyfika-
cji) prowadzi poprzez konfrontację z zachowaniem złym i wymaga właśnie zbliżenia się do
swojego poczucia  bycia nie w porządku . Uciekając przed tym, człowiek nie widząc możli-
wości osiągnięcia od razu identyfikacji pozytywnej ( tyle złego już zrobiłem ), wybiera iden-
tyfikację negatywną, która jednak lepsza jest od konfrontacji z groz
bą nieistnienia. Wybór
identyfikacji negatywnej ma też charakter specyficznego samokarania za wyrządzone zło.
Tak więc człowiek działający pod wpływem silnie przeżywanego poczucia winy utoż-
samia siÄ™ z  niegrzecznym dzieckiem . Skupia siÄ™ na usprawiedliwianiu, unika konsekwencji,
albo angażuje się w działanie potwierdzające negatywną identyfikację.
Również poczucie krzywdy oznacza utożsamienie się z dzieckiem, dokładnie   bied-
nym dzieckiem . Poczucie krzywdy jest taką reakcją wewnętrzną na niekorzystne okoliczno-
ści zewnętrzne, która osłabia posiadaną przez człowieka moc do zmiany tej sytuacji, ponie-
waż zakłada identyfikowanie się ze  skrzywdzonym , a  skrzywdzeni są słabsi od
 krzywdzicieli .
Wyobraz
my sobie, że ktoś znalazł się w jakiejś nieprzyjemnej i niewygodnej sytuacji
za sprawą działania drugiej osoby. Jeżeli przeżywa tę sytuację jak człowiek dorosły, odczuwa
smutek, niezadowolenie, gniew. Skupia siÄ™ na zmianie sytuacji.
Człowiek przeżywający poczucie krzywdy odczuwa żal, pretensje, często bezsilność.
Skupia się na własnych doznaniach, na winowajcy, a też na pokazaniu mu, jak bardzo go
skrzywdził. Prześledz
my tę różnicę na przykładzie. Jarek umówił się z Grażyną, że wróci
z pracy o czwartej, na obiad. O czwartej gorące jedzenie było gotowe do podania i głodna
Grażyna wyczekiwała na męża. Jednak o wpół do piątej Jarek zadzwonił, że przyjdzie dopiero
za godzinÄ™.
Jeżeli Grażyna przeżywa tę sytuację w sposób dorosły, może zjeść obiad sama. Gdy
Jarek wróci, może powiedzieć mu o swoim oczekiwaniu, zawodzie, że nie zjedli razem obia-
du tak, jak siÄ™ umawiali.
Jeżeli jednak Grażyna przeżywa tę sytuację jak wyrządzoną jej krzywdę, wówczas
zarówno jej samopoczucie jak i zachowanie będą inne. Z każdą upływającą minutą będzie
rosło jej zdenerwowanie, rozżalenie i złość. Przypomni sobie inne sytuacje z przeszłości, gdy
Jarek spóz
niał się lub w inny sposób narażał ją na niewygodę czy nieprzyjemności. Pomyśli
być może:  On się ze mną nie liczy . Czując narastający głód doda:  On mnie głodzi . Pre-
tensjom do Jarka towarzyszyć będzie, być może, poczucie bezsilności   Muszę na niego
czekać, nie mogę zjeść, choć jestem głodna . Gdy Jarek wróci, zastanie żonę nie tylko głodną,
ale i bardzo zdenerwowanÄ….
Jeżeli Grażyna ma zwyczaj wyrażać swoje pretensje, wyliczy mu wszystko na co ją
naraził: czekanie, niepewność, gotowanie, odgrzewanie, głód i stratę czasu. Prawdopodobnie
Grażyna podkreśli też, że ona sama nigdy tak się wobec niego nie zachowuje ( Ja jestem w
porzÄ…dku  ty jesteÅ› nie w porzÄ…dku ).
Być może jednak Grażyna jest osobą, która nie pozwala sobie na wybuchy i zamiast
 wyrażać ma zwyczaj  dawać do zrozumienia . Wtedy Jarek zastanie w domu osobę głodną
ale wycofaną. Żona poda mu obiad ( Ja jestem w porządku ), ale sama jedzenia odmówi, tłu-
36
macząc, że była tak głodna, aż odechciało jej się jeść. Może będzie się musiała położyć?
A może zażyje jakieś lekarstwo? (Demonstracja krzywdy   Ty jesteś nie w porządku ).
Zwróćmy uwagę, że w tym przykładzie Grażyna, poprzez decyzję czekania na męża z
jedzeniem, sama naraziła się na głód i dotkliwą niewygodę, której wcale w tej sytuacji nie
musiała znosić. Paradoksalny efekt poczucia krzywdy polega właśnie na tym nieracjonalnym
zachowaniu  osoby, które czują się pokrzywdzone często nie tylko nie podejmują działań,
które mogłyby je ochronić, ale też wykazują skłonność do takiego zachowania, które zwięk-
sza jeszcze ich niewygody i przykrości. Robi to takie wrażenie, jakby bycie w złej sytuacji,
bycie wykorzystywanym czy skrzywdzonym, stanowiło dla tych osób jakiś rodzaj nagrody.
Sądzę, że jednym ze z
ródeł tej potajemnej, zwykle nieuświadomionej atrakcyjności poczucia
krzywdy jest towarzyszące człowiekowi przekonanie:  Świat jest wobec mnie zły, ale ja je-
stem w porządku . Jest to szczególnie pociągające dla osób doznających często poczucia wi-
ny. Jeżeli nie potrafią przyjąć postawy dorosłej ( Ja jestem w porządku, ty jesteś w porząd-
ku ), gdyż zbyt mała jest ich wiara w siebie, własna niezawiniona krzywda może im pozwolić
 wreszcie  poczuć się bez winy.
Paradoksalne zachowanie osób  winnych i  skrzywdzonych powoduje tworzenie się
szczególnie trudnego układu między dwojgiem ludzi  związku kata i ofiary. Wyobraz
my
sobie, że osoba A ma skłonność do przeżywania poczucia krzywdy, a osoba B  głębokiego
poczucia winy. Osoba B uczyniła  nieumyślnie  coś, co sprawiło przykrość, nieprzyjemność
lub niewygodÄ™ osobie A. Osoba A reaguje poczuciem krzywdy. Nie przeciwstawia siÄ™ rozwo-
jowi niekorzystnej dla siebie sytuacji, ale skupia na pokazaniu osobie B, jak bardzo została
przez nią skrzywdzona. Osoba B, zgodnie ze swoją skłonnością, reaguje poczuciem winy
i w zwiÄ…zku z tym wzmacnia swoje zachowanie wymierzone przeciwko osobie A. Powstaje
w ten sposób błędne koło kata i ofiary  im bardziej ofiara udowadnia katu, że jest on  nie
w porządku , tym gorzej zachowuje się kat i tym więcej powodów do skarg ma ofiara.
Skłonność danej osoby do reagowania poczuciem krzywdy lub winy ma charakter
nawyku. Może dotyczyć pewnych spraw (na przykład: tendencja do czucia się  nie w porząd-
ku przy wykonywaniu obowiązków domowych), czy osób (na przykład: skłonność do spo-
strzegania działań ojca, męża, czy mężczyzn w ogóle, jako wymierzonych przeciwko sobie,
krzywdzących). Może też rozciągać się na wszystkie reakcje interpersonalne, objąć całą oso-
bowość.
Skłonność do reagowania poczuciem winy lub krzywdy może zostać przezwyciężona
przy pomocy odpowiedniej procedury. Należy jednak zadać sobie najpierw pytania:
Czy jestem gotowa (gotowy) do zrezygnowania z korzyści, jakie odnosiłam (odnosi-
łem) w związku z tą skłonnością ?
Czy naprawdę jestem już gotowa (gotowy)do zrezygnowania z przyjemności udowad-
niania innym jacy sÄ… niedobrzy ?
Czy jestem gotowa (gotowy)wewnętrznie do przyjęcia postawy  Ja jestem w porząd-
ku i czy chcę przestać udowadniać to innym?
Ludzie, którzy przestają czuć się winni i skrzywdzeni, którzy przestają grać ze świa-
tem w oskarżonego lub oskarżyciela, odnajdują się nagle w nowej dla siebie rzeczywistości
(będzie o tym mowa w następnym, ostatnim wykładzie). Wbrew pozorom, nie dla każdego
człowieka perspektywa porzucenia starych, dobrze znanych problemów osobistych może być
atrakcyjna.
Procedura asertywnego przezwyciężania poczucia winy czy krzywdy wymaga rozpo-
znania sytuacji, w których masz zwyczaj tak reagować i podejmujesz w związku z tym za-
chowania, z których nie jesteś zadowolona (zadowolony). Jeśli pragniesz je zmienić, najlepiej
zacząć od sytuacji codziennej, najłatwiejszej. Procedura asertywnego przezwyciężania poczu-
cia winy czy krzywdy składa się z trzech kroków:
37
Krok pierwszy:
Zaplanuj rozsÄ…dne, asertywne rozwiÄ…zanie konkretnej sytuacji, zapominajÄ…c w tym
momencie o wszystkich innych krzywdach lub winach. Rozwiązanie to powinno zakładać
przede wszystkim zmierzenie się z sytuacją, a nie osobami. Efektem powinna być rzeczywista
zmiana sytuacji (a nie nagroda na poziomie emocjonalnym). Na przykład zadaniem Juliusza,
który nie oddał książki do biblioteki, nie będzie  w tym etapie  zaplanowanie, jak przekonać
bibliotekarkę, aby nie myślała o nim z
le. Chodzi o to, aby jak najsprawniej oddać książkę
i uwolnić swoje konto biblioteczne. Oczywiście zaplanowane zachowanie powinno być aser-
tywne: pozwalać na zachowanie własnej godności i nie naruszać praw innego człowieka.
Krok drugi:
Wyobraz
sobie dokładnie, krok po kroku, zaplanowane zachowanie, sprawdzając, ja-
kie teksty anty-asertywne wywołuje ono w twojej świadomości. Zamień odnalezione teksty
anty-asertywne na pasujące do sytuacji zdania pro-asertywne. Na przykład Grażyna czekająca
z obiadem na spóz
niającego się męża, pracując nad asertywnym zachowaniem, być może
zajerestrowałaby, że jej uwagę przyciąga szczególnie myśl  On się ze mną nie liczy , co zna-
czy dla niej:  Nie jestem warta tego, żeby się ze mną liczyć , a idąc dalej:  Jestem mało waż-
nym i mało wartościowym człowiekiem . Koncentrując się na takiej informacji i przeżywając
wywołane przez nią uczucia trudno znalez
ć w sobie motywację do szykowania dla tej  mało
ważnej i mało wartościowej osoby obiadu. Teksty pro-asertywne, które mogłyby dodać Gra-
żynie mocy do asertywnego zachowania brzmiałyby, w tym wypadku:  Jestem wartościowym
człowiekiem ,  Jestem tak samo ważna jak inni ludzie ,  Chcę dbać o siebie ,  Chcę opie-
kować się sobą .
Krok trzeci:
Zrób to, co zaplanowałaś (zaplanowałeś) koncentrując się na zadaniu, a nie na relacji
z osobami, występującymi w tej sytuacji. W chwilach trudnych używaj tekstów pro-aser-
tywnych. Jeśli będziesz zadowolona (zadowolony) ze swego zachowania, wprowadz
je do
codziennego użytku.
Zmiana własnych zachowań, w konkretnych sytuacjach, naznaczonych dotąd poczu-
ciem winy lub krzywdy jest łatwiejsza niż się wydaje. Prawdziwie trudny jest jedynie począ-
tek, gdy człowiek sparaliżowany poczuciem winy lub krzywdy, z olbrzymim trudem wspina
się ku dorosłej postawie wobec świata. Gdy jednak wypowie w końcu stanowcze, odważne
zdanie, czy przeciwstawi siÄ™ rozwojowi krzywdzÄ…cej go sytuacji  bardzo szybko odzyskuje
grunt pod nogami. Wówczas poprzez swoją zmienioną postawę widzi swoją sytuację z innej
perspektywy i poczucie winy lub krzywdy dosłownie topnieje na jego własnych oczach.
W tym procesie bardzo pomaga też zachowanie otoczenia. Jeżeli ktoś przestaje za-
chowywać się jak winowajca, nie prowokuje innych do podejrzewania go, oskarżania i kon-
trolowania. Jeżeli ktoś przestaje zachowywać się jak skrzywdzony, otoczenie przestaje trak-
tować go jak słabego i zaczyna bardziej się z nim liczyć. Sprzężenie zwrotne wzajemnych
relacji, przedtem zwielokrotniajÄ…ce niekorzystne konsekwencje poczucia winy czy krzywdy,
zaczyna teraz pracować w kierunku korzystnym dla osoby podejmującej zmianę.
Jednak codziennie, w dziesiątkach sytuacji zawarta jest pokusa, aby porzucić odwagę,
stanowczość, odpowiedzialność i zachować się znowu jak małe, niegrzeczne albo biedne
dziecko. Zmiana utrwalonego czasem od lat stylu spostrzegania, odczuwania i zachowania
wymaga wielkiej, samodzielnej pracy. Mimo bowiem, że świat  oskarżonych i  oskarżycie-
li nie jest specjalnie szczęśliwy, jest jednak dobrze znany i powrócić tam jest niebezpiecznie
Å‚atwo.
38
Wykład XIII
Asertywność w kontakcie z samym sobą
Wspominany już Herbert Fensterheim, w swojej książce  Don't say yes, when you
want to say no opowiada taki dowcip:
W porze drugiego śniadania, dwóch wspólnie pracujących panów wyciąga swoje ka-
napki. Pierwszy z nich odwija papier, zagląda do środka i mówi:
 O, cholera ! Znowu z tym okropnym żółtym serem!
Na to drugi:
 No to powiedz w końcu żonie, żeby ci robiła kanapki z czymś innym !
 Coś ty?  odpowiada pierwszy ze zdziwieniem.  Przecież ja sam robię sobie kanapki do
pracy.
Ten dowcip przychodzi mi do głowy zawsze, gdy pracuję z klientem nad jego spóz
-
nianiem się. Ludzie, którzy często narażają się na niezadowolenie otoczenia z powodu nie-
przychodzenia na czas, mają całą gamę sposobów, aby poradzić sobie z tą sytuacją. Niektórzy
wpadają w nawyk nadmiernych, czasem wręcz nieprawdopodobnych usprawiedliwień, inni
odwrotnie  próbują ratować sytuację, zachowując się, jak gdyby nigdy nic . Najprostszą
asertywną reakcją na własne spóz
nienie wydaje się być przeproszenie z ewentualnym krótkim
wyjaśnieniem, po czym zajęcie się innymi sprawami. Co jednak robić gdy jest to dwudzieste
spóz
nienie w miesiącu? Gdy  odbiorca spóz
nienia jest już bardzo zagniewany i robi ostre
wymówki? Trudno wtedy rozwiązać ten problem asertywnie w planie interpersonalnym. To,
co narusza godność notorycznie spóz
niającej się osoby, to nie fakt, że stale przeprasza i tłu-
maczy się, ale to, że się spóz
nia. Mówiąc inaczej: problem należy rozwiązać w planie indywi-
dualnym, inaczej biedny spóz
nialski będzie musiał stale zjadać kanapkę z żółtym serem.
Często przychodzenie nie na czas jest efektem braku asertywnego zachowania w kon-
takcie z samym sobą. Zgadzam się być gdzieś o określonej godzinie, wewnętrznie podejmuję
takie zobowiązanie, i  nie udaje mi się. Zbyt długo jem obiad lub śniadanie, sprzątam, czy-
tam, rozmawiam przez telefon, zbyt póz
no wychodzę z domu  i przychodzę za póz
no. Mam
więc to, czego nie chciałam.
Według koncepcji zachowań asertywnych człowiek  o ile nie narusza praw innych 
ma prawo i jest w stanie żyć jak chce, osiągać to, czego pragnie. Może  poprzez asertywne
zachowanie  ominąć przeszkody stawiane mu przez innych. Pozostaną wtedy jednak prze-
szkody stawiane przez samego siebie.
Jeżeli od miesiąca codziennie planujesz napisać list i ku swemu niezadowoleniu nie ro-
bisz tego...
Jeżeli chcesz zdać egzamin na prawo jazdy, ale opracowałeś tylko połowę pytań testo-
wych...
Jeżeli pragniesz przyciągnąć zachwycone spojrzenia panów, ale od tygodnia nie myłaś
głowy, nie uznałaś też za stosowne zrobić makijażu, albo ubrać coś innego niż twoje
stare dżinsy...
...to prawdopodobnie masz kłopot z asertywnością wobec samej (samego) siebie i może
być tak, że nie będziesz mieć tego, czego pragniesz.
Dlaczego ludzie czasem latami trwajÄ… w niezadowoleniu z czegoÅ›, co sami mogÄ… usu-
nąć lub w tęsknocie za czymś, co leży w zasięgu ich możliwości? Widzę dwie ważne przy-
czyny.
Po pierwsze:
Niektórzy ludzie nie mają w ogóle zwyczaju zamieniania marzeń czy pragnień na pro-
gramy działania. Postępują jak pobożny, ale ubogi Icek, który przez miesiąc modlił się o to,
39
by Pan okazał mu łaskę i sprawił, aby wygrał milion na loterii i który doczekał się zniecier-
pliwionej boskiej odpowiedzi: Icek, daj mi szansÄ™! Kup los na loteriÄ™!
Ludzie często mówią:  Chciałbym mieć dużo pieniędzy !
 Chciałbym podobać się kobietom!
 Chciałbym być sławny!
 Chciałbym mieć własny dom!
 Chciałbym umieć mówić po angielsku, tańczyć rock and rolla
i grać na pianinie !
ale nie robią ani jednego kroku w stronę urzeczywistnienia swoich pragnień. Według koncep-
cji zachowań asertywnych, sprzeciwiającej się bezradności, bezsilności, i niezadowoleniu ze
swojego życia, na (prawie) wszystko można znalez
ć odpowiedni sposób. Należy tylko użyć
swojego umysłu i zaplanować odpowiednie  własne  działania.
Po drugie:
Są też ludzie, którzy co prawda decydują się na działania, mające urzeczywistnić ich
pragnienia, ale robią to w sposób nie sprzyjający osiągnięciu zadowolenia z siebie i swojego
życia. Na przykład:
KonstruujÄ… plany o nierealistycznie wysokich wymaganiach. Jedna z moich klientek,
Jola opowiadała o tym jak trudny jest dla niej okres kilku dni przed Świętami Bożego
Narodzenia i Wielkiej Nocy. Jej program porządków był tak przeładowany i niereali-
styczny, że wystarczyła czyjaś wizyta czy niesubordynacja domowników i jakaś część
listy zajęć pozostawała niezrealizowana. W efekcie Jola, harując cały dzień bez chwili
wypoczynku, kładła się wieczorem spać z poczuciem klęski.
Stosują wobec siebie wadliwy system kar i nagród. Na przykład Jola, nie miała w ogó-
le zwyczaju chwalić samej siebie. Gdy zrealizowała swoje olbrzymie przedświąteczne
plany było to po prostu  w porządku , tak jak powinno być. Natomiast opóz
nienia
w realizacji planu komentowała, wyrzucając sobie, że jest  złą gospodynią , ,,leniu-
chem (!), albo straszyła samą siebie katastroficznymi wyobrażeniami o tym, co mo-
głaby o niej powiedzieć jej teściowa (będąca  wzorową gospodynią ), gdyby dowie-
działa się, że w Wielką Sobotę Jola ma jeszcze nie umytą podłogę pod wanną w ła-
zience. Efektem takiego postępowania jest skonstruowanie samemu sobie sytuacji
 bycia nie w porządku . Jola dokonywała tego przez niespełnianie własnych oczeki-
wań, skonstruowanych tak, że nie mogły być spełnione, oraz przywoływanie w wy-
obraz
ni wyimaginowanej dezaprobaty otoczenia.
Z moich obserwacji wynika, że kiedy trzeba obmyślić i wykonać program własnych
działań, ludzie rzadko dokonują zmian, całymi latami powielając nie służące im nawyki. Kil-
ka lat temu pracowałam w ośrodku terapeutycznym dla studentów. Ich kłopotem była często
właśnie nieumiejętność realizacji własnych planów. Jeden z naszych klientów, Krzysztof,
miał 26 lat i był na drugim roku pedagogiki. Był to jego trzeci kierunek studiów  na po-
przednich nie udawało mu się przebrnąć powyżej drugiego roku. Był inteligentny, ale gdy
zbliżały się kolokwia lub egzaminy  nie mógł zabrać się do roboty, albo pracował tak wolno,
że nie zdążał opanować materiału. Poświęcał mnóstwo czasu na przygotowania  gromadził
książki, kupował zeszyty, zaopatrywał się w pióra i ołówki, ciągle jednak coś go odciągało od
startu. Któregoś razu przyszedł na spotkanie grupy terapeutycznej dwa dni przed ważnym
egzaminem, do którego obowiązywała go wiedza z dwóch podręczników. Okazało się, że nie
zaczął jeszcze nauki, ale był dobrej myśli  tego wieczora planował przerobić jeden podręcz-
nik, a dzień następny przeznaczył na drugi i...powtórkę. Czas przeznaczony  na powtórkę
miał go prawdopodobnie przekonać o rozsądnym charakterze całego przedsięwzięcia, które 
biorąc pod uwagę jego dotychczasowe trudności z tempem własnej pracy  było całkowicie
nierealistyczne. Po sześciu latach uporczywych studiów na różnych kierunkach, Krzysztof,
40
mimo swojej inteligencji, nie zdołał wyciągnąć wniosku z faktu, że nigdy właściwie nie udało
mu się przerobić w ciągu jednego dnia materiału większego niż 40 stron. Stawiał sobie niere-
alistyczne wymagania, przez co nigdy nie miał powodu, aby być z siebie zadowolonym. W
sprawach związanych z nauką był wciąż  do tyłu , zawsze  nie w porządku . Prawdopodob-
nie dlatego uciekał od zabrania się do pracy  nie chciał jeszcze bardziej zbliżać się do obsza-
ru swoich klęsk i poczucia winy. W efekcie działanie umacniało jego negatywny obraz wła-
snej osoby i jeszcze bardziej osłabiało wiarę w swoje możliwości.
Właściwe postępowanie ze sobą przy wykonywaniu zadań oznacza stwarzanie sobie
jak najlepszych warunków do odniesienia sukcesu. Sukces przywołuje wzrost zaufania do
siebie i umożliwia kolejne przynoszące sukces działanie. Tak więc:
Zadania, które stawiasz samemu sobie, powinny być realistyczne. Jeżeli dotąd stawia-
łeś sobie cele zbyt ambitne (to znaczy takie, których nie udawało ci się osiągnąć), za-
cznij od czegoś naprawdę małego i łatwego. Krzysztof na przykład powinien zacząć
od przeczytania 20 stron ściśle określonego tekstu w ściśle określonym dniu.
Obmyśl dla siebie nagrody za wykonanie zadań. To, co robisz nie powinno być dla
ciebie tylko wysiłkiem. Jeśli straszysz się, że nie jesteś nic wart, skoro coś ci nie wyj-
dzie  wówczas podobny jesteś do osoby, która ucieka przed czymś strasznym, a nie
do osoby, która goni coś wspaniałego. Dążenie do przyjemności bardziej sprzyja
twórczej pracy niż lęk i obawa przed karą, a poza tym ma się z tego więcej radości.
Nagroda może być mała, ale wypłacona jak najszybciej  może to być coś dobrego do
jedzenia, kino lub jakiś upominek. Oprócz tego koniecznie pochwal się w myślach
( Mam powód, aby być z siebie zadowoloną ,  Doskonale, zrobiłam to, co zamierza-
łam , itd.). Jest ważne abyś nauczył się wiązać swoje działanie  szczególnie to, które
ci się od dłuższego czasu nie wiodło  z przyjemnością, a nie z przykrością.
Sprawdz
, czy wykonując zadanie nie mógłbyś skorzystać z pomocy z zewnątrz. Nie
chodzi o to, aby ktoś to za ciebie zrobił, ani nawet o czyjąś osobistą pomoc, ale o od-
powiednie, przemyślane bodz
ce zewnętrzne, które będą sprzyjały raczej twojemu suk-
cesowi niż klęsce. Krzysztof owi na przykład trudno było uczyć się w domu, gdzie ro-
dzice koncentrowali siÄ™ na jego nauce i stale go kontrolowali. A
atwiej natomiast było
mu się skupić w wydziałowej bibliotece.
Z pewnością znajdą się osoby, które na podstawie wyżej wymienionych propozycji
powiedzą:  To przesada ! Na miejscu tego Krzysztofa miałbym więc czytać po 20 stron
dziennie, i to tylko w bibliotece, uważać to za wielki sukces, i jeszcze nagradzać kinem? To
rozpieszczanie samego siebie, taki człowiek nie powinien być studentem! . Krzysztof przez
sześć lat starał się udowodnić, że stać go na to, aby być studentem. Stawiał sobie zadania
godne geniusza i czasem mu się udawało, ale częściej nie. Na tym właśnie polegał jego pro-
blem  chciał udowodnić, że jest wartościowym człowiekiem i na to był obliczony program
jego działania, nie zaś na zdawanie kolokwiów, egzaminów i zaliczanie kolejnych lat studiów.
Praktyka zachowań asertywnych pokazuje, że człowiek, który się na to zdecyduje,
może naprawdę zachowywać się w kontakcie z innymi ludz
mi zgodnie ze sobÄ…, oraz skutecz-
nie realizować swoje zamierzenia  jeżeli tylko zastanowi się, jak to wykonać, skupi na tym,
co ma robić, i zrobi to. Po kilku takich osiągnięciach uczy się nie tylko nowego zachowania,
ale przede wszystkim oswaja się z postawą człowieka dorosłego, którego zachowanie wynika
z przyjęcia postawy:  Ja jestem w porządku i ty jesteś w porządku .
Osoba, która ma kłopoty z wyrażaniem i obroną siebie, oraz realizacją swoich potrzeb,
żyje w świecie dramatycznych epizodów. Jest to świat w którym inni ludzie  nie pozwalają
nam ,  zmuszają ,  oskarżają nas ,  lekceważą ,  omiatają ,  krzywdzą , my zaś  musimy ,
 powinniśmy ,  nie jesteśmy w stanie ,  nie mamy prawa ,  nie damy rady ,  nigdy sobie na
to nie pozwolimy . Jest to świat  oskarżycieli i  oskarżonych , świat nasycony obawami.
41
 Świat człowieka asertywnego wygląda zupełnie inaczej. Jest w nim zdecydowanie
mniej lęku. Znikają dawne fabuły dramatyczne. Znikają dawne problemy, do których czło-
wiek był od lat przyzwyczajony.
Przezwyciężenie problemów związanych z brakiem asertywności oznacza dla czło-
wieka dorosłego pokonanie pewnego etapu rozwoju. Nawet jeśli zdarza mu się czasem do-
znawać dawnego  bycia nie w porządku i zachowywać nieasertywnie. Jednak wie już, jak
sobie z tym radzić i jest przekonany, że to możliwe. Jego energia psychiczna przestaje być
związana tym problemem. Nie oznacza to, rzecz jasna, że człowiek asertywny nie doświadcza
osobistych kłopotów. Życie jest bardzo ciekawe i w nowej perspektywie pojawiają się zupeł-
nie nowe problemy  przede wszystkim te, które dotyczą wolnego wyboru własnej drogi ży-
cia.
42