Zagadnienie
związku przyczynowo-skutkowego
dr hab. Andrzej M. A
ukasik
dr hab. Andrzej M. A
ukasik
Instytut Filozofii UMCS
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
[e-mail]
[e-mail]
Problem
Czy wszelkie zdarzenia w przyrodzie podporządkowane
Czy wszelkie zdarzenia w przyrodzie podporządkowane
są prawom, wedle których cała teraz
niejszość i
są prawom, wedle których cała teraz
niejszość i
przyszłość wyznaczona jest z nieuchronną
przyszłość wyznaczona jest z nieuchronną
koniecznością przez przeszłość, czy też istnieją
koniecznością przez przeszłość, czy też istnieją
zdarzenia, które nie zostały wywołane przez żadne
zdarzenia, które nie zostały wywołane przez żadne
zdarzenia wcześniejsze?
zdarzenia wcześniejsze?
Czy każde zdarzenie występuje jako nieuchronny skutek
Czy każde zdarzenie występuje jako nieuchronny skutek
pewnej przyczyny, czy też istnieją zdarzenia, które nie
pewnej przyczyny, czy też istnieją zdarzenia, które nie
są skutkiem żadnej przyczyny? (K. Ajdukiewicz,
są skutkiem żadnej przyczyny? (K. Ajdukiewicz,
Zagadnienia& , s. 161).
Zagadnienia& , s. 161).
ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE
ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE
(KONIECZNOŚĆ I PRZYPADEK)
(KONIECZNOŚĆ I PRZYPADEK)
zagadnienie charakteru zmian
determinizm indeterminizm
skrajny umiarkowany umiarkowany skrajny
ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE
ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE
(PRZYCZYNOWOŚĆ I CELOWOŚĆ)
(PRZYCZYNOWOŚĆ I CELOWOŚĆ)
zagadnienie charakteru zmian
kauzalizm teleologia
skrajny umiarkowany umiarkowana skrajna
Podstawowe zagadnienia
Determinizm  indeterminizm
Determinizm  indeterminizm
Kauzalizm  finalizm
Kauzalizm  finalizm
Mechanicyzm  teleologia
Mechanicyzm  teleologia
Mechanicyzm  witalizm
Mechanicyzm  witalizm
Zagadnienie przewidywalności zjawisk (prewidyzm)
Zagadnienie przewidywalności zjawisk (prewidyzm)
Zagadnienie wolności woli
Zagadnienie wolności woli
Związek z zagadnieniem istnienia przyszłości (eternizm-
Związek z zagadnieniem istnienia przyszłości (eternizm-
transjentyzm)
transjentyzm)
Problem prawdziwości zdań o przyszłości
Problem prawdziwości zdań o przyszłości
Zasada przyczynowości
Dla każdego zdarzenia s istnieje zdarzenie p będące
Dla każdego zdarzenia s istnieje zdarzenie p będące
jego przyczyną.
jego przyczyną.
Nie ma zdarzeń pozbawionych jakichkolwiek przyczyn
Nie ma zdarzeń pozbawionych jakichkolwiek przyczyn
(absolutnie przypadkowych), resp. nipodlegających
(absolutnie przypadkowych), resp. nipodlegających
żadnym prawom przyrody.
żadnym prawom przyrody.
Własności relacji kauzalnej
relacja dwuelementowa, której dziedziną i
relacja dwuelementowa, której dziedziną i
przeciwdziedziną jest zbiór zdarzeń (dawniej też rzeczy);
przeciwdziedziną jest zbiór zdarzeń (dawniej też rzeczy);
(p s, p i s są zdarzeniami lub procesami, resp. stanami
(p s, p i s są zdarzeniami lub procesami, resp. stanami
rzeczy, ściślej: zdarzenia typu p i zdarzenia typu s, a nie
rzeczy, ściślej: zdarzenia typu p i zdarzenia typu s, a nie
indywidualne p i s)
indywidualne p i s)
relacja antysymentryczna (przeciwzwrotna): jeśli p s, to
relacja antysymentryczna (przeciwzwrotna): jeśli p s, to
nie s p; asymetria czasowa i warunkowania
nie s p; asymetria czasowa i warunkowania
egzystencjalnego; p poprzedza w czasie s i s pojawia się
egzystencjalnego; p poprzedza w czasie s i s pojawia się
zawsze po p ("t > x/c); p jest warunkiem koniecznym ale
zawsze po p ("t > x/c); p jest warunkiem koniecznym ale
nie jest warunkiem wystarczającym s (post hoc non est
nie jest warunkiem wystarczającym s (post hoc non est
propter hoc)
propter hoc)
relacja przechodnia: p s, s q, p s q; łańcuch
relacja przechodnia: p s, s q, p s q; łańcuch
przyczynowy (zależności bezpośrednie i pośrednie)
przyczynowy (zależności bezpośrednie i pośrednie)
Własności relacji kauzalnej cd.
konieczność (fizykalna): zajście przyczyny musi
konieczność (fizykalna): zajście przyczyny musi
powodować zajście skutku; eksplikowana nomologicznie
powodować zajście skutku; eksplikowana nomologicznie
tj. przez odwołanie się do praw przyrody: p jest
tj. przez odwołanie się do praw przyrody: p jest
przyczyną s wtw gdy istniej prawo przyrody, z którego
przyczyną s wtw gdy istniej prawo przyrody, z którego
wynika, że po zajściu zdarzenia p zawsze zachodzi
wynika, że po zajściu zdarzenia p zawsze zachodzi
zdarzenie s;
zdarzenie s;
ciągłość czasoprzestrzenna  między p i s zachodzi
ciągłość czasoprzestrzenna  między p i s zachodzi
oddziaływanie fizyczne; istnienie s jest zawsze
oddziaływanie fizyczne; istnienie s jest zawsze
uwarunkowane przez p; związek czasowo-przestrzenny i
uwarunkowane przez p; związek czasowo-przestrzenny i
energetyczny
energetyczny
obiektywna prawidłowość; związek przyczynowo-
obiektywna prawidłowość; związek przyczynowo-
skutkowy zachodzi w świecie niezależnie od jego
skutkowy zachodzi w świecie niezależnie od jego
rozpoznania i ujęcia w postaci prawa naukowego
rozpoznania i ujęcia w postaci prawa naukowego
Konieczność  Leukippos i Demokryt
Wszystko dzieje się wskutek konieczności
(�ą� Ź�Źł���), bo ruch wirowy jest
przyczyną wszelkiego powstawania rzeczy;
to nazywa on koniecznością.
 Konieczność ma w tym wypadku
konkretne fizyczne znaczenie  to  opór,
ruch i uderzenie materii .
 Ludzie zrobili sobie z pojęcia przypadku
zasłonę dla własnej nieroztropności .
Epikur - parenkliza
(gr. Ąą��ł�ą�ą� - odchylenie, łac. clinamen)
 Pragniemy, abyś przy tych rzeczach i to jeszcze
poznał, że ciałka, pędząc pionowo w dół przez próżnię
na mocy własnych ciężarów, w zgoła nieokreślonym
czasie i w nieokreślonych miejscach nieco zbaczają w
przestrzeni, tylko tyle, ile mógłbyś nazwać zmienionym
drgnięciem. Bo gdyby nie miały zwyczaju odchylania
się, to wszystkie spadałyby w dół, jak krople deszczu,
przez przepastną próżnię. I nie byłoby powstało
zderzenie, ni cios nie byłby się zrodził pośród
zaczątków. Tak nic byłaby nigdy natura nie zrodziła
(Titus Lucretius Carus, De rerum natura).
  [& ] lepiej by było uznać mitologiczne
bajki o bogach, niż stać się
niewolnikiem przeznaczenia
przyrodników. Mitologia dopuszcza
bowiem przynajmniej możliwość
przebłagania bogów przez oddawanie
im czci, przeznaczenie natomiast jest
nieubłagane (Epikur, List do
Menoikeusa)
Arystoteles  teoria czterech przyczyn
Przyczyna materialna (causa materialis)  to,
Przyczyna materialna (causa materialis)  to,
czego coś powstaje i dzięki czemu trwa
czego coś powstaje i dzięki czemu trwa
Przyczyna formalna (causa formalis)  rzecz
Przyczyna formalna (causa formalis)  rzecz
powstaje przez ukształtowanie materii przez
powstaje przez ukształtowanie materii przez
formę
formę
Przyczyna sprawcza (causa efficiens)  to,
Przyczyna sprawcza (causa efficiens)  to,
co powoduje, że dany byt się urzeczywistnia,
co powoduje, że dany byt się urzeczywistnia,
powoduje zaistnienie rzeczy
powoduje zaistnienie rzeczy
Przyczyna celowa (causa finalis)  to, ze
Przyczyna celowa (causa finalis)  to, ze
względu na co jakiś byt powstaje
względu na co jakiś byt powstaje
David Hume (1711-1776)
krytyka pojęcia przyczynowości
empiryzm: pojęcie przyczynowości nie
empiryzm: pojęcie przyczynowości nie
jest dane a priori
jest dane a priori
 [& ] wszystkie prawa przyrody i
 [& ] wszystkie prawa przyrody i
wszystkie bez wyjątku zachowania się
wszystkie bez wyjątku zachowania się
ciał znamy wyłącznie z doświadczenia
ciał znamy wyłącznie z doświadczenia
[& ] każdy skutek jest zdarzeniem różnym
[& ] każdy skutek jest zdarzeniem różnym
od swojej przyczyny. Nie można go
od swojej przyczyny. Nie można go
przeto wykryć w przyczynie, a
przeto wykryć w przyczynie, a
aprioryczne na jego temat pomysły i
aprioryczne na jego temat pomysły i
koncepcje są czymś zupełnie dowolnym
koncepcje są czymś zupełnie dowolnym
(David Hume, Badania dotyczące rozumu
(David Hume, Badania dotyczące rozumu
ludzkiego).
ludzkiego).
 pojęcie przyczynowości wykracza poza
pojęcie przyczynowości wykracza poza
(dotychczasowe) doświadczenie
(dotychczasowe) doświadczenie
Obserwujemy jedynie następstwo zdarzeń, ale post hoc
Obserwujemy jedynie następstwo zdarzeń, ale post hoc
non est propter hoc:
non est propter hoc:
 [& ] nie można na tej tylko podstawie, że jedno
 [& ] nie można na tej tylko podstawie, że jedno
zjawisko w jednym przypadku wyprzedziło inne,
zjawisko w jednym przypadku wyprzedziło inne,
wyprowadzić rozumnego wniosku, że pierwsze jest
wyprowadzić rozumnego wniosku, że pierwsze jest
przyczyną drugiego (David Hume, Badania dotyczące
przyczyną drugiego (David Hume, Badania dotyczące
rozumu ludzkiego)
rozumu ludzkiego)
  [& ] tym, co wobec stałego związku dwóch rzeczy, np.
 [& ] tym, co wobec stałego związku dwóch rzeczy, np.
gorąca i płomienia, ciężaru i masy, każe nam po
gorąca i płomienia, ciężaru i masy, każe nam po
ukazaniu się jednego oczekiwać drugiego, jest wyłącznie
ukazaniu się jednego oczekiwać drugiego, jest wyłącznie
przyzwyczajenie. [& ] jest to jedyna hipoteza, która
przyzwyczajenie. [& ] jest to jedyna hipoteza, która
usuwa trudność wytłumaczenia, dlaczego z tysiąca
usuwa trudność wytłumaczenia, dlaczego z tysiąca
przypadków wyprowadzamy wniosek, którego nie
przypadków wyprowadzamy wniosek, którego nie
możemy wyprowadzić z jednego przypadku, niczym od
możemy wyprowadzić z jednego przypadku, niczym od
tamtych się nie różniącego (David Hume, Badania
tamtych się nie różniącego (David Hume, Badania
dotyczące rozumu ludzkiego).
dotyczące rozumu ludzkiego).
Immanuel Kant (1724-1804)
przyczynowość jako aprioryczna zasada czystego
przyrodoznawstwa
 [& ] pojęcie przyczyny [& ] musi mieć swą
 [& ] pojęcie przyczyny [& ] musi mieć swą
podstawę zupełnie a priori w intelekcie, albo
podstawę zupełnie a priori w intelekcie, albo
też trzeba je całkowicie zarzucić jako czyste
też trzeba je całkowicie zarzucić jako czyste
urojenie. Pojęcie to bowiem wymaga
urojenie. Pojęcie to bowiem wymaga
bezwzględnie, żeby coś (A) był takie, iżby coś
bezwzględnie, żeby coś (A) był takie, iżby coś
innego (B) z niego wypływało z koniecznością
innego (B) z niego wypływało z koniecznością
i wedle bezwzględnie ogólnego prawidła .
i wedle bezwzględnie ogólnego prawidła .
 [& ] stosunek przyczyny do skutku jest
 [& ] stosunek przyczyny do skutku jest
warunkiem przedmiotowej ważności naszych
warunkiem przedmiotowej ważności naszych
sądów empirycznych odnoszących się do
sądów empirycznych odnoszących się do
szeregu spostrzeżeń, a tym samym jest
szeregu spostrzeżeń, a tym samym jest
warunkiem ich empirycznej prawdziwości, a
warunkiem ich empirycznej prawdziwości, a
więc i doświadczenia (Immanuel Kant,
więc i doświadczenia (Immanuel Kant,
Krytyka czystego rozumu, t. 1).
Krytyka czystego rozumu, t. 1).
Pogląd neopozytywistów
 relacja przyczynowa oznacza możliwość
 relacja przyczynowa oznacza możliwość
przewidywania (w zasadzie)  dedukowalność z praw
przewidywania (w zasadzie)  dedukowalność z praw
(utożsamienie determinizmu z prewidyzmem  wersja
(utożsamienie determinizmu z prewidyzmem  wersja
epistemologiczna i metodologiczna, bez ontologicznej)
epistemologiczna i metodologiczna, bez ontologicznej)
 A spowodowało B [& ] [oznacza, że] istnieją pewne
 A spowodowało B [& ] [oznacza, że] istnieją pewne
prawa przyrody, z których  w połączeniu z pełnym
prawa przyrody, z których  w połączeniu z pełnym
opisem zdarzenia A  można logicznie wydedukować
opisem zdarzenia A  można logicznie wydedukować
zdarzenie B (R. Carnap, Wprowadzenie do filozofii
zdarzenie B (R. Carnap, Wprowadzenie do filozofii
nauki, s. 193).
nauki, s. 193).
prawa przyczynowe mają postać uniwersalnych zdań
prawa przyczynowe mają postać uniwersalnych zdań
warunkowych  jeśli p to q (dla każdego punktu
warunkowych  jeśli p to q (dla każdego punktu
czasoprzestrzeni) dołączenie  i dzieje się to z
czasoprzestrzeni) dołączenie  i dzieje się to z
koniecznością nie zmienia mocy predyktywnej systemu
koniecznością nie zmienia mocy predyktywnej systemu
  Zdanie o relacji przyczynowej jest zdaniem
 Zdanie o relacji przyczynowej jest zdaniem
warunkowym. Opisuje zaobserwowaną regularność
warunkowym. Opisuje zaobserwowaną regularność
przyrodniczą i nic więcej (R. Carnap, Wprowadzenie do
przyrodniczą i nic więcej (R. Carnap, Wprowadzenie do
filozofii nauki, s. 200).
filozofii nauki, s. 200).