MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Halina Mazurkiewicz
Wykonywanie pomiarów warsztatowych
714[03].L2.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Krzysztof Lenkiewicz
mgr inż. Tadeusz A
ugowski
Opracowanie redakcyjne:
mgr Halina Mazurkiewicz
Konsultacja:
mgr Zenon Pietkiewicz
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 714[03].L2.04
Wykonywanie pomiarów warsztatowych zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu lakiernik
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawowe pojęcia stosowane w pomiarach warsztatowych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 16
4.2. Podstawy pomiarów warsztatowych 17
4.2.1. Materiał nauczania 17
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 20
4.2.3. Ćwiczenia 21
4.2.4. Sprawdzian postępów 22
4.3. Pomiar wielkości geometrycznych 23
4.3.1. Materiał nauczania 23
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 33
4.3.3. Ćwiczenia 33
4.3.4. Sprawdzian postępów 36
4.4. Napędy, instalacje hydrauliczne i pneumatyczne 37
4.4.1. Materiał nauczania 37
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 42
4.4.3. Ćwiczenia 42
4.4.4. Sprawdzian postępów 44
5. Sprawdzian osiągnięć 45
6. Literatura 50
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu pomiarów warsztatowych
a także ułatwi wykonywanie czynności kontrolno  pomiarowych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiadomośći, które
powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,
- cele kształcenia jednostki modułowej,
- materiał nauczania, który umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy literaturę oraz
inne z
ródła informacji. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają: wykaz
materiałów i programów potrzebnych do realizacji ćwiczeń, pytania sprawdzające wiedzę
potrzebną do wykonania ćwiczeń, sprawdzian teoretyczny, sprawdzian umiejętności
praktycznych,
- sprawdzian postępów: zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem osiągnięcia umiejętności
praktycznych określonych w jednostce modułowej. Wykonując sprawdzian powinieneś
odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś materiał albo nie, jeśli
uzyskasz pozytywny wynik, to będziesz mógł przejść do następnego tematu, a jeśli nie to
powinieneś powtórzyć wiadomości i poprosić o pomoc nauczyciela,
- zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie wiadomości i umiejętności z zakresu
całej jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Wykonywanie pomiarów warsztatowych, której treści poznasz
w niniejszym opracowaniu będą Ci przydatne w dalszej edukacji i przyszłej pracy zawodowej.
Pomiary wszelkich wielkości są objęte wspólną nazwą metrologia, co oznacza naukę o miarach
i mierzeniu. Metrologia dzieli siÄ™ na tak zwanÄ… technicznÄ…, to jest zajmujÄ…cÄ… siÄ™ zastosowaniem
metrologii w technice oraz prawnÄ… - zajmujÄ…cÄ… siÄ™ zagadnieniami odnoszÄ…cymi siÄ™ do
jednostek miar, metod pomiarów i narzędzi pomiarowych, (pod względem prawnym w celu
zapewnienia jednolitości miar). Część metrologii technicznej wykorzystywana w praktyce
pomiaru długości i kąta nosi nazwę metrologii warsztatowej.
Prezentowana w opracowaniu tematyka jest częścią z zakresu metrologii technicznej.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni pomiarów warsztatowych musisz przestrzegać  Regulaminu
pracowni , w którym zawarte są szczegółowe informacje z przepisów bhp i higieny pracy oraz
instrukcji przeciwpożarowej. Powinieneś również stosować się do innych instrukcji
obowiązujących w pracowni. Przepisy te poznasz przed przystąpieniem do zajęć.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
714[03].L2
Techniczne podstawy
lakiernictwa
714[03].L2.01 714[03].L2.02 714[03].L2.03
Posługiwanie się Posługiwanie się Stosowanie technologii
dokumentacją techniczną podstawowymi pojęciami informacyjnej
z zakresu układów
sterowania i regulacji
714[03].L2.04
Wykonywanie pomiarów
warsztatowych
714[03].L2.05 714[03].L2.06
Eksploatowanie maszyn Stosowanie technologii
i urządzeń mechanicznych
Schemat jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- zorganizować stanowisko pracy zgodnie z przepisami bhp,
- posłużyć się najprostszymi narzędziami pomiarowymi (przymiar kreskowy, linijka,
kÄ…tomierz),
- zdefiniować podstawowe wielkości fizyczne,
- określić jednostkę miary wielkości fizycznej,
- zapisać jednostki miary w postaci symbolu,
- tworzyć wielokrotności jednostek miar układu SI: metr, kilogram, sekunda, amper, kelwin,
mol,
- czytać ze zrozumieniem: proste rysunki techniczne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- wyjaśnić pojęcia; tolerancja pasowanie, chropowatość powierzchni,
- obliczyć wymiary graniczne, odchyłki, tolerancje, luzy,
- wybrać z PN odchyłki dla zadanych pasowań,
- wyjaśnić pojęcia mierzenia i sprawdzania,
- sklasyfikować przyrządy pomiarowe,
- rozróżnić podstawowy sprzęt pomiarowy: wzorce, przyrządy pomiarowe, sprawdziany,
przybory pomiarowe,
- ustalić przebieg czynności podczas wykonywania pomiarów,
- dobrać przyrządy pomiarowe do pomiaru i sprawdzania elementów, maszyn w zależności
od kształtu oraz dokładności wykonania,
- odczytać wskazania przyrządów pomiarowych,
- wykonać podstawowe pomiary wielkości geometrycznych,
- wykonać elementarne badania i pomiary parametrów pomp, sprężarek, oraz instalacji
hydraulicznych i pneumatycznych,
- interpretować wyniki pomiarów,
- określić dokładność pomiarów,
- określić tendencje rozwojowe w metrologii warsztatowej,
- posłużyć się PN.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawowe pojęcia stosowane w pomiarach warsztatowych
4.1.1. Materiał nauczania
Wymiar nominalny, tolerancja, odchyłki
Wymiar nominalny N  wymiar otrzymany w wyniku obliczeń lub przyjęty przez konstruktora
części, dla którego założono pole tolerancji T. Wymiar uzyskiwany w wyniku procesu
wykonawczego, zwany wymiarem rzeczywistym, powinien znalez
ć się w ustalonym polu T,
dla danego wymiaru nominalnego.
Tolerancja wymiaru T - jest to dopuszczalna różnica między wymiarami granicznymi (górnym
ES i dolnym es), jaką może mieć wyrób uznany za dobry.
T = ES  EI (dla wymiarów wewnętrznych) lub T = es  ei ( dla wymiarów zewnętrznych)
T  tolerancja wymiaru
ES  górna odchyłka dla wymiarów wewnętrznych
es  górna odchyłka dla wymiarów zewnętrznych
EI  dolna odchyłka dla wymiarów wewnętrznych
ei  dolna odchyłka dla wymiarów zewnętrznych
Tolerancja jest zawsze dodatnia, gdyż EI > ei.
Odchyłka górna (es)
40+0,,15
Odchyłka dolna (ei)
-0 07
Wymiar nominalny (N)
Rys. 1. Przykład podawania na rysunku odchyłek dla wymiaru nominalnego
Między wymiarem nominalnym N, wymiarami górnymi i dolnymi, odchyłkami i tolerancją
istnieją następujące zależności:
A = N + EI lub A = N + ei
B = N + ES lub B = N + es
T = ES  EI lub T = es  ei albo T = B  A
A  wymiar graniczny dolny
B  wymiar graniczny górny
Dla podanego wymiaru na rysunku wymiar graniczny dolny (A) wynosi 39,93
[A=40 + (- 0,07)], wymiar graniczny górny (B) wynosi 40,15 [B = 40 + 0,15]
Tolerancja wymiaru (T) wynosi 0,22 [ T = 0,15  (-0,07)] lub [ T = 40,15  39,93]
Dla podanego przykładu wymiar rzeczywisty powinien znajdować się w przedziale od 39,93
mm do 40,15 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Ponieważ rzeczywiste odchyłki wymiarów nietolerowanych nie mogą być zbyt duże, wg
postanowień zewnętrznych i wewnętrznych zapis ten może polegać na podaniu klas
dokładności dla wymiarów nietolerowanych na rysunku wg PN-89/89/M-02102:
IT12 (12 klasa dokładności)  odchyłki dokładne,
IT14 (14 klasa dokładności)  odchyłki średniodokładne (zalecane),
IT16 (16 klasa dokładności)  odchyłki zgrubne,
IT17 (17 klasa dokładności)  odchyłki bardzo zgrubne.
Tabela 1. Odchyłki zaokrąglone wymiarów liniowych nietolerowanych w mm [8]
Wymiar Odchyłki wymiarów liniowych
nominalny Zewnętrznych Wewnętrznych mieszanych i pośrednich
ponad do d s z bz d s z bz d s z bz
0,5 3 -0,1 -0,2 -0,3 -0,3 +0,1 +0,2 +0,3 +0,3 Ä…0,05 Ä…0,1 Ä…0,15 Ä…0,15
Ä…0,05 Ä…0,1 Ä…0,2 Ä…0,5
3 6 -0,1 -0,2 -0,4 -1 +0,1 +0,2 +0,4 +1
Ä…0,1 Ä…0,2 Ä…0,5 Ä…1
6 30 -0,2 -0,4 -1 -2 +0,2 +0,4 +1 +2
Ä…0,15 Ä…0,3 Ä…0,8 Ä…1,5
30 120 -0,3 -0,6 -1,6 -3 +,3 +0,6 +1,6 +3
Ä…0,2 Ä…0,5 Ä…1,2 Ä…2
120 315 -0,4 -1 -2,4 -4 +0,4 +1 +2,4 +4
Ä…0,3 Ä…0,8 Ä…2 Ä…3
315 1000 -0,6 -1,6 -4 -6 +0,6 +1,6 +4 +6
Ä…0,5 Ä…1,2 Ä…3 Ä…5
1000 2000 -1 -2,4 -6 -10 +1 +2,4 +6 +10
Ä…0,8 Ä…2 Ä…5 Ä…8
2000 3150 -1,6 -4 -10 -16 +1,6 +4 +10 +16
d  odchyłki dokładne, s  odchyłki średniodokładne, z  odchyłki zgrubne,
bz  odchyłki bardzo zgrubne
zewnętrzne wewnętrzne mieszane
pośrednie
Rys. 2. Przykłady położenia wymiarów liniowych zewnętrznych, wewnętrznych i mieszanych
Pasowania.
Pasowanie  połączenie dwóch elementów, z których jeden obejmuje drugi. Dotyczy
zwykle wałka i otworu, a także stożka i otworu stożkowego. W budowie maszyn wymagane
pasowanie realizuje się poprzez odpowiedni dobór tolerancji wałków i otworów. Pasowanie
oznacza się podając tolerancję otworu i wałka np. H7/e8. W budowie maszyn używa się
następujących rodzajów pasowań:
Pasowanie luz
ne  istnieje w nim zawsze luz pomiędzy wałkiem a otworem. Wałek może
poruszać się wzdłużnie lub obracać w otworze. Pasowanie te stosuje się w połączeniach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
ruchowych. Pasowanie mieszane  istnieje w nim niewielki luz lub niewielki wcisk. Pasowanie
te stosuje się do połączeń nie przenoszących obciążenia.
Pasowanie ciasne  w pasowaniu tym wałek jest wciśnięty w otwór. Pasowanie to stosuje się
do połączeń przenoszących obciążenia.
Tabela. 2 Pasowania luz
ne, mieszane i ciasne [5]
Teoretycznie można zastosować dowolną kombinację tolerancji wałków i otworów. Jednak
w praktyce stosuje się tylko wybrane kombinacje. Stosuje się następujące zasady:
Zasada stałego otworu  tolerancję otworu dobiera się z grupy tolerancji H (tolerancja w głąb
materiału) gdzie EI=0, a o rodzaju pasowania decyduje tolerancja wałka, np. tolerancja luz
na
H7/g6, tolerancja mieszana H7/k6, tolerancja ciasna H7/s6.
Zasada stałego wałka - tolerancję wałka dobiera się z grupy tolerancji h (tolerancja w głąb
materiału) gdzie es=0, a o rodzaju pasowania decyduje tolerancja otworu, np. tolerancja luz
na
G7/h6, tolerancja mieszana K7/h6, tolerancja ciasna P7/h6.
Luzy i wciski graniczne oblicza się na podstawie wymiarów granicznych otworu (wymiar dolny
Ao, wymiar górny Bo ) i wałka (Aw, Bw): luz największy Lmax = Bo  Aw, luz najmniejszy
Lmin = Ao  Bw; wcisk największy Wmax = Bw  Ao, wcisk najmniejszy Wmin = Aw  Bo.
Praktycznie luzy i wciski oblicza się bezpośrednio z odchyłek otworu i wałka Lmax = ES  ei
Lmin = Ei  es. Jeżeli z obliczenia wynika dla Lmin wartość ujemna (luz ujemny, czyli wcisk), a
dla Lmax wartość dodatnia, to występuje pasowanie mieszane, jeśli zaś i dla Lmax wynika
wartość ujemna, to występuje pasowanie ciasne. W prasowaniach luz
nych oba luzy graniczne
sÄ… dodatnie.
+
PrzykÅ‚ad okreÅ›lenia charakteru pasowania otworu Ø 4000,025 i waÅ‚ka Ø 40+0,,033
+0 017
Odchyłki ES i EI otworu oraz es i ei wałka wynoszą: ES = +0,025; EI = 0; es = +0,033; ei
=+0,017.
Lmin =0  0,033 = - 0,033
Lmax = 0,025  0,017= 0,08
Ponieważ Lmin jest ujemny, a luz Lmax dodatni pasowanie jest mieszane.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Tabela 3. PrzykÅ‚adowe odchyÅ‚ki w µm częściej stosowanych otworów i waÅ‚ków normalnych [8]
Wymiar Otwory normalne Wałki normalne
nominalny m
G6 H6 J6 K6 M6 N6 F7 H7 f6 g6 h6 j6 k6 n6 p6
ponad
do 6
+8 +6 +2 0 - 2 - 4 +16 +10 - 6 - 2 0 +6 +6 +8 +10 +12
0 3
+2 0 - 4 - 6 - 8 - 10 +6 0 - 12 - 8 -6 +1 0 +2 +4 +6
+12 +8 +5 +2 - 1 - 5 +22 +12 - 10 - 4 0 +7 +9 +12 +16 +20
3 6
+4 0 - 3 - 6 - 9 - 13 +10 0 - 18 - 12 -8 - 1 +1 +4 +8 +12
+14 +9 +5 +2 - 3 - 7 +28 +15 - 13 - 5 0 +7 +10 +15 +19 +24
6 10
+5 0 - 4 - 7 - 12 - 16 +13 0 - 22 - 14 -9 - 2 +1 +6 +10 +15
+17 +11 +6 +2 - 4 - 9 +34 +18 - 16 - 6 0 +8 +12 +18 +23 +29
10 18
+6 0 - 5 - 9 - 15 - 20 +16 0 - 27 - 17 -11 - 3 +1 +7 +12 +18
+20 +13 +8 +2 - 4 - 11 +41 +21 - 20 - 7 0 +9 +15 +21 +28 +35
18 30
+7 +2 - 5 - 11 - 17 - 24 +20 0 - 33 - 20 -13 - 4 +2 +8 +15 +22
+25 +16 +10 +3 - 4 - 12 +50 +25 - 25 - 9 0 +11 +18 +25 +33 +42
30 50
+9 0 - 6 - 13 - 20 - 28 +25 0 - 41 - 25 -16 - 5 +2 +9 +17 +26
+29 +19 +13 +4 - 5 - 14 +60 +30 - 30 - 10 0 +12 +21 +30 +39 +51
50 80
+10 0 - 6 - 15 - 24 - 33 +30 0 - 49 - 29 -19 - 7 +2 +11 +20 +32
+34 +22 +16 +4 - 6 - 16 +71 +35 - 36 - 12 0 +13 +25 +35 +45 +59
120
80
+12 0 - 6 +18 - 28 - 38 +36 0 - 58 - 34 -22 - 9 +3 +13 +23 +37
Chropowatość powierzchni.
Chropowatość powierzchni oznacza mniej lub bardziej dostrzegalne nierówności
powstające na obrobionej powierzchni (głównie wskutek oddziaływania narzędzia
obróbkowego). Przy danej metodzie obróbkowej, w danych warunkach obróbki oraz
w określonym obszarze powierzchni chropowatość ma w przybliżeniu jednakowe rozmiary
i kształt.
Chropowatość powierzchni - cecha powierzchni ciała stałego, oznacza rozpoznawalne
optyczne lub wyczuwalne mechanicznie nierówności powierzchni, niewynikające z jej kształtu
(przynajmniej o jeden rząd wielkości drobniejsze). Chropowatość w przeciwieństwie do innej
cechy - falistości powierzchni, jest pojęciem odnoszącym się do nierówności o relatywnie
małych odległościach wierzchołków. Wielkość chropowatości powierzchni zależy od rodzaju
materiału i przede wszystkim od rodzaju jego obróbki.
W budowie maszyn stosuje się dwa parametry określające chropowatość (Ra; Rz).
Rys. 3 Średnie arytmetyczne odchylenie profilu od linii średniej  Ra [8]
i=n
1
Ra = yi źm
"
n
i=1
Linia średnia jest teoretyczną linią, przy której suma kwadratów odległości wzniesień i zgłębień
jest najmniejsza. Pomiaru dokonuje się na odcinku elementarnym Le określanym przez Polską
NormÄ™.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rys. 4 Wysokość chropowatości według dziesięciu punktów profilu  Rz [8]
Średnia arytmetyczna wysokość pięciu najwyższych wzniesień ponad linię średnią
pomniejszona o średnią pięciu najniższych wgłębień poniżej linii średniej.
Rz = (W1 + W2 + W3 + W4 + W5)/5 - (D1 + D2 + D3 + D4 + D5)/5
Chropowatość mierzona jest specjalnymi urządzeniami pomiarowymi. W budowie maszyn
zaleca się pomiar dający chropowatość Ra. Chropowatość Rz jest dopuszczalną tylko wtedy,
gdy niedostępne jest urządzenie do pomiarów chropowatości Ra.
Polska Norma wyróżnia 14 klas chropowatości. Każdej z nich odpowiada zakres
chropowatości Ra lub Rz.
Tabela 4. Klasy chropowatości. Opracowane na podstawie: [8]
Klasy chropowatości
Klasa
Ra Rz Rodzaj obróbki
chropowatości
1 80 320 zgrubna obróbka skrawaniem
2 40 160 zgrubna obróbka skrawaniem
3 20 80 dokładna obróbka skrawaniem
4 10 40 dokładna obróbka skrawaniem
5 5 20 wykańczające obróbka skrawaniem
6 2.5 10 wykańczające obróbka skrawaniem
7 1.25 6.3 szlifowanie zgrubne
8 0.63 3.2 szlifowanie zgrubne
9 0.32 1.6 szlifowanie wykańczające
10 0.16 0.8 docieranie
11 0.08 0.4 docieranie pastÄ… diamentowÄ…
12 0.04 0.2 gładzenie
13 0.02 0.1 polerowanie
14 0.01 0.05 polerowanie
Ra 0,08
Przykład znaku
chropowatości Ra
Na rysunkach technicznych chropowatość pokazuje się stosując znak chropowatości wraz
z pożądaną wartością Ra. (jeżeli jest to Rz, musi być to wyraz
nie zaznaczone). Znak
chropowatości umieszcza się w górnym rogu rysunku (odnosi się wtedy do wszystkich
powierzchni elementu) lub wskazując specyficzną powierzchnię, do której się odnosi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Instrukcja obliczania wymiarów granicznych i tolerancji.
Do obliczenia wymiarów granicznych i tolerancji należy korzystać ze wzorów do obliczeń
wartości i tabeli klas dokładności dla wymiarów nietolerowanych na rysunku PN-89/89/M-
02102 (zalecanej) zgodnie z TabelÄ… 1.
Aby obliczyć wymiary graniczne i tolerancje należy:
dobrać odchyłkę zgodnie z tabelą dla wymiarów nietolerowanych na rysunku,
obliczyć wymiar graniczny dolny dla wymiarów zewnętrznych ze wzoru A=N+ei,
obliczyć wymiar graniczny górny dla wymiarów zewnętrznych ze wzoru B=N+es,
obliczyć tolerancję dla wymiarów zewnętrznych ze wzoru T=es-ei,
obliczyć wymiar graniczny dolny dla wymiaru wewnętrznego ze wzoru A=N+ei,
obliczyć wymiar graniczny górny dla wymiaru wewnętrznego ze wzoru B=N+es,
obliczyć tolerancję dla wymiaru wewnętrznego ze wzoru T=es-ei,
pamiętać, że odchyłki dolne i górne, które nie są podane przy wymiarach nominalnym
wynoszÄ… 0,
obliczyć zakres wymiarów rzeczywistych w granicach dopuszczalnego błędu wykonania
(dla wymiaru 17Ä…0,2 wszystkie wymiary rzeczywiste zawarte w przedziale od 16,8 do 17,2
są prawidłowe).
Instrukcja określania pasowań.
Do określenia pasowania należy korzystać ze wzorów do obliczeń luzów i wcisków zawartych
w materiale nauczania i opisie.
Aby określić charakter pasowania należy:
określić dolne i górne odchyłki otworu,
określić dolne i górne odchyłki wałka,
obliczyć luz max ze wzoru Lmax = ES  ei,
obliczyć luz minimalny ze wzoru Lmin = EI  es,
określić charakter pasowania,
założyć pasowanie zgodne z zasadą: gdy Bw d" A0  pasowanie luz
ne; Aw < B0 i Bw > A0,
pasowanie mieszane; Aw > B0  pasowanie ciasne,
korzystać z PN odchyłek częściej stosowanych otworów i wałków normalnych,
pamiÄ™tać, że odchyÅ‚ki sÄ… podawane w tabelach w µm (1 µm = 0,001 mm),
dokonywać obliczeń i zapisów odchyłek w milimetrach.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak oznacza siÄ™ na rysunku wymiar nominalny?
2. Czym różnią się wymiary, zewnętrzne wewnętrzne i mieszane?
3. Jak się dobiera odchyłki do wymiarów nietolerowanych na rysunku?
4. W jaki sposób oblicza się tolerancję?
5. Jaki jest wzór na obliczanie wymiaru granicznego dolnego?
6. Jaki jest wzór na obliczanie wymiaru granicznego górnego?
7. Jakie są rodzaje pasowań?
8. Od czego uzależniony jest znak odchyłki?
9. Co to jest chropowatość powierzchni?
10. Jakim parametrem określa się najczęściej chropowatość na rysunku?
11. Jaki jest wpływ obróbki na chropowatość powierzchni?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz wymiary graniczne i tolerancję wymiarów podanych na poniższym rysunku tulei
dystansowej. Dobierz odchyłki warsztatowe dla wymiarów nietolerowanych na poniższym
rysunku.
39+0,,05
-0 17
Rysunek do ćwiczenia 1. Tuleja dystansowa
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obliczania wymiarów granicznych i tolerancji,
2) dobrać odchyłki do wymiarów nietolerowanych na rys.1 korzystając z danych zawartych
w tabeli 1 zamieszczonej w materiale nauczania,
3) skorzystać z przykładowych obliczeń tolerancji i wymiarów granicznych przedstawionych
w materiale nauczania: Wymiary nominalne, tolerancja, odchyłki,
4) stosować się do poleceń zawartych w instrukcji,
5) wykonać krok po kroku polecenia zawarte w instrukcji,
6) zaprezentować sposób wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stoły pomiarowe,
 poradnik,
 zeszyt, długopis,
 kalkulator,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
OkreÅ›l charakter pasowania H7/g6 otworu i waÅ‚ka o wymiarze nominalnym Ø45.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją określania charakteru pasowania,
2) dobrać odchyłkę otworu i wałka korzystając z danych zawartych w tabeli 3,
3) skorzystać z przykładowych obliczeń luzów min. i max zawartych w materiale nauczania:
Pasowania,
4) stosować się do poleceń zawartych w instrukcji określania pasowań,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Ø
22
Ø
11
5) wykonać krok po kroku polecenia zawarte w instrukcji obliczeń luzów,
6) zaprezentować sposób wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stoły pomiarowe,
 poradnik,
 zeszyt, długopis,
 kalkulator,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Sprawdz
chropowatość powierzchni przedmiotów wskazanych przez nauczyciela przez
porównanie z wzorcami chropowatości. Wykorzystaj metody oceny wzrokowej a następnie
dotykowej porównaj uzyskane w obu metodach wyniki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) porównać wygląd sprawdzanej powierzchni z wyglądem powierzchni wzorcowej, której
chropowatość jest znana, metodą oceny wzrokowej,
2) użyć do porównania lupy lub mikroskopu,
3) zgodnie z parametrem Ra i Rz z tabeli 4 zapisać klasę dokładności sprawdzanej
płaszczyzny,
4) porównać wygląd sprawdzanej powierzchni z wyglądem powierzchni wzorcowej, której
chropowatość jest znana, metodą oceny dotykowej,
5) porównać wielkość i natężenie drgań odczuwalnych przy przesuwaniu paznokcia po
nierównościach powierzchni sprawdzanego przedmiotu i wzorca w kierunku
prostopadłym do śladów obróbki,
6) zgodnie z parametrem Ra i Rz z tabeli 4 zapisać klasę dokładności sprawdzanej
płaszczyzny,
7) porównaj oba zapisane wyniki,
8) zaprezentować sposób wykonania ćwiczenia i omówić ewentualne różnice w zapisanych
wynikach.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stoły pomiarowe,
 poradnik,
 zeszyt, długopis,
 wzorce chropowatości,
 próbki do pomiarów,
 literatura z rozdziału 7.
Ćwiczenie 4
Do podanych wymiarów na rys. 4 dobierz odchyłki zgodnie z tolerancją warsztatową w 12
klasie dokładności. Określ zakres wymiarów rzeczywistych dla wymiarów prowadnicy, które
będą prawidłowe i zakwalifikują wymiar jako poprawny. Zapisz w tabeli 5 obliczenia
i odchyłki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
30H7
Rysunek do ćwiczenia. 4. Prowadnica
Tabela 5. Zestawienie wyników do ćwiczenia 4
Lp. Wymiar nominalny Odchyłka Zakres wymiarów rzeczywistych
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją obliczania wymiarów granicznych i tolerancji (ćwiczenie 1),
2) dobrać odchyłkę do wymiarów podanych na rys. 4 korzystając z danych zawartych
w tabeli 1 i tabeli 3 zamieszczonej w materiale nauczania,
3) zapisać odchyłkę dla wymiaru 30H7 w [mm],
4) pamiÄ™tać, że dane w Tabeli 3 podane sÄ… w µm (1 µm = 0,001 mm),
5) określić rodzaj położenia wymiarów liniowych, korzystając z rys.2,
6) dobrać znak odchyłki [+; -; ą],
7) stosować się do poleceń zawartych w instrukcji,
8) zaprezentować sposób wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 poradnik,
 zeszyt, długopis,
 kalkulator,
 literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać wymiar nominalny na rysunku?
ðð ðð
2) rozróżnić wymiary zewnętrzne, wewnętrzne i mieszane?
ðð ðð
3) dobrać odchyłkę do wymiarów nietolerowanych na rysunku?
ðð ðð
4) obliczyć tolerancję wymiaru?
ðð ðð
5) obliczyć wymiar graniczny dolny i górny?
ðð ðð
6) określić rodzaj pasowania?
ðð ðð
7) zdefiniować chropowatość powierzchni?
ðð ðð
8) podać jaki jest wpływ obróbki na chropowatość powierzchni?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2. Podstawy pomiarów warsztatowych
4.2.1. Materiał nauczania
Mierzenie i sprawdzanie
Kontrola wymiarów może być wykonywana przez dokonanie pomiaru lub sprawdzenie.
Kontrola polega na porównaniu wielkości lub cech przedmiotu z odpowiednimi wielkościami
lub cechami sprzętu kontrolnego. Proces kontroli jest to postępowanie mające na celu
sprawdzenie lub zmierzenie wielkości określających przymioty przedmiotu.
Sprawdzanie jest zespołem czynności potrzebnych do stwierdzenia, czy przedmiot
odpowiada stawianym wymaganiom i ma żądane właściwości, (bez ustalania wartości
liczbowych określających te właściwości). Przy sprawdzaniu wykorzystuje się sprawdziany,
które umożliwiają stwierdzenie czy przedmiot wykonany jest prawidłowo.
Pomiar jest zespołem czynności, które należy wykonać w celu zmierzenia wymiaru
przedmiotu.
W zakres czynności pomiarowych wchodzi:
- przygotowanie przedmiotu do mierzenia (oczyszczenie powierzchni przedmiotu z brudu,
kurzu i innych zanieczyszczeń),
- ustawienie przedmiotu i narzędzia lub przyrządu pomiarowego umożliwiające wykonanie
mierzenia,
- mierzenie właściwe,
- wykonanie obliczeń potrzebnych do ustalenia wyniku pomiaru.
Mierzenie polega na porównaniu dwu wielkości tego samego rodzaju, przy czym jedna
z porównywanych wielkości określa jakąś właściwość mierzonego przedmiotu, a druga określa
miarę tej wielkości. Wartość liczbową jej ustala się według wskazania użytego sprzętu
mierniczego. Przykładem mierzenia jest np: mierzenie długości płaskownika przymiarem
kreskowym, średnicy wałka  suwmiarką, grubości płyty  mikrometrem.
Miara wielkości (W) jest to wartość liczbowa wyrażona iloczynem liczby jednostek miary
(n) i jednostki miary (Wj).
W = n ·Wj
W  Miara wielkości
n  liczba jednostek miary
Wj  jednostka miary
np. gdy n = 34, Wj = 1mm, to W = 34 · 1 mm = 34 mm.
Klasyfikacja przyrządów pomiarowych
Narzędzia stosowane w pomiarach warsztatowych można podzielić na:
- wzorce miar,
- przyrzÄ…dy pomiarowe,
- sprawdziany.
Przyrządy pomiarowe służą do bezpośredniego lub pośredniego wykonywania pomiarów.
Odróżniają się od wzorców tym że zawierają mechanizm, przeznaczony do przetwarzania
jednej wielkości w drugą, zwiększenia dokładności odczytywania, regulowania wskazań,
kompensacji błędów itp. Oparte są na różnych zasadach działania (przyrządy mechaniczne,
optyczne, elektryczne) i mają różny stopień skomplikowania konstrukcyjnego. Ze względu na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
zakres zastosowania niekiedy określa się przyrządy pomiarowe jako uniwersalne
(np. uniwersalny mikroskop pomiarowy, suwmiarka, mikrometr) bÄ…dz
też jako specjalne 
o węższym, specyficznym przeznaczeniu (np. suwmiarka modułowa do kół zębatych,
mikrometr do pomiaru grubości blachy, mikroskop do pomiaru małych otworów, kątomierz
narzędziowy). Zależnie od charakteru wskazań można rozróżnić przyrządy pomiarowe
analogowe Wartość wielkości mierzonej odczytuje się w nich na skali według położenia
wskazówki lub długości (prostolinijnej podziałki skali). Ostatnio coraz szersze zastosowanie
znajdują przyrządy z odczytem cyfrowym. Na rys. 5 zaprezentowane zostały najczęściej
używane przyrządy pomiarowe. W praktyce narzędzia i przybory pomiarowe dobierane są
w zależności od sprawdzanej lub mierzonej wielkości a ich dobór uzależniony jest od specyfiki
i rodzaju zakładu pracy.
a)
b)
c)
d)
l)
j)
e)
h)
f)
g)
i)
k)
Rys. 5. PrzyrzÄ…dy pomiarowe a) suwmiarka uniwersalna, b)suwmiarka elektroniczna c) suwmiarka
jednostronna, d) głębokościomierz suwmiarkowy, e) mikrometr do pomiarów zewnętrznych z czujnikiem,
f) mikrometr do pomiarów zewnętrznych, g) głębokościomierz mikrometryczny, h) mikrometr do mierzenia
otworów, i) średnicówka mikrometryczna, j) kątomierz uniwersalny k) średnicówka czujnikowa,
l) wysokościomierz
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Wzorzec pomiarowy jest to substancja (np. platyno - irydowy wzorzec metra) lub właściwość
fizyczna (np. promieniowanie o określonej długości fali) odtwarzające miarę danej wielkości z
określoną dokładnością. Wzorce mogą odtwarzać jedną miarę (w przypadku długości jeden
konkretny wymiar) bÄ…dz
też więcej niż jedną miarę (np. przymiar kreskowy, śruba
mikrometryczna). Nazywa się je wówczas wzorcami jednomiarowymi lub wielomiarowymi.
Wzorce jednomiarowe ze względów praktycznych często łączy się w komplety, np. komplet
płytek wzorcowych.
Wzorce miar to: wzorce długości, przymiary, płytki wzorcowe, wzorce kształtu i wzorce
kątów.
Sprawdziany są przyrządami pomiarowymi używanymi do sprawdzania, czy wartość mierzonej
wielkości nie wykracza poza dopuszczalne granice tolerancji. Większość sprawdzianów ma
zastosowanie głównie w produkcji masowej.
Płytki wzorcowe stosowane są w różnych zestawach. Do ćwiczeń najlepiej stosować zestaw
MLAa II klasy dokładności, zawierający 47 płytek, lub MLAa I klasy dokładności - 49 sztuk
(dodatkowo 2 płytki ochronne). Dla zestawiania wzorców z dokładnością 0,001 mm konieczny
jest komplet uzupełniający MLAd I klasy dokładności, obejmujący 18 płytek. Zestaw
wzorcowy stosowany bezpośrednio do pomiaru powinien być obłożony z obu stron płytkami
ochronnymi. Płytka ochronna zawsze tą samą stroną (nie cechowaną) powinna być zwrócona
do pozostałych płytek, aby ewentualne rysy na jej powierzchni nie uszkodziły płaszczyzny
sąsiedniej płytki (wskazane jest zaopatrzenie pracowni w dodatkowe komplety płytek
ochronnych).
e)
d)
a)
b) c)
h)
k)
j)
f)
l)
i)
m)
g)
Å‚)
Rys. 6. Sprawdziany i wzorce: a) kątownik, b) sprawdzian stożkowy do stożków zewnętrznych, c) sprawdzian
stożkowy do stożków wewnętrznych, d) sprawdzian dwugraniczny do otworów (tłoczkowy), e) płytki wzorcowe,
f) sprawdzian jednostronny, g) sprawdzian szczękowy dwustronny, h) sprawdzian do gwintów, i) wzornik do
zarysu gwintów j) szczelinomierz, k) promieniomierz, l) wałek kontrolny do zerowania mikrometru , ł) wzornik
gwintu o zarysie trapezowym, m) wzornik gwintu o zarysie trójkątnym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Instrukcja układaniu stosów z płytek wzorcowych
Aby ułożyć stos z płytek wzorcowych na podany wymiar należy:
ustalić wymiary płytek, które będą wchodziły w skład zestawu odtwarzającego żądany
wymiar,
wstępne przeliczenia rozpocząć według zasady: rozpoczynanie doboru płytek od
ostatniego miejsca dziesiętnego,
składać zestaw wymiarowy z możliwie najmniejszej ilości płytek,
sprawdzić czy w danym komplecie są płytki o podanych wymiarach niezbędnych do
ułożenia pożądanego wymiaru,
Przykład dla wymiaru 36,725 mm  zastosowane płytki:
I płytka 1,005
II płytka 1,22
III płytka 4,5
IV płytka 30
Razem: 36, 725
w stosie płytek tworzących pożądany wymiar używać płytki o różnych wartościach (nie
można użyć tej samej płytki dwa razy do jednego zestawu),
wyjmować płytki za pomocą odpowiednich szczypie lub przez czysty kawałek tkaniny,
układać płytki na skórce irchowej lub innej miękkiej tkaninie,
oczyścić powierzchnie miernicze płytek materiałem wskazanym przez nauczyciela
i przetrzeć do sucha irchą,
składać płytki przez nasuwanie wzdłużne lub skrętne powierzchni mierniczych,
rozpoczynać składanie od największej, następnie płytki o małych wymiarach a na końcu
płytkę o średnim wymiarze (dla przykładu 36,725 kolejność składania jest następująca:
płytka IV, III, I i II),
rozkładać płytki bezpośrednio po zakończeniu ćwiczenia zawsze poprzez zsuwanie,
oczyścić powierzchnie miernicze płytek materiałem wskazanym przez nauczyciela,
przetrzeć do sucha irchą i zakonserwować.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest kontrola wymiaru?
2. Co to jest sprawdzanie?
3. Jakie czynności należy wykonać w celu zmierzenia wymiaru przedmiotu?
4. Jaka jest różnica między mierzeniem a sprawdzaniem?
5. Jak sklasyfikowane sÄ… przyrzÄ…dy pomiarowe?
6. Jakie znasz wzorce miar?
7. Jakie znasz przyrzÄ…dy pomiarowe?
8. Do czego służą sprawdziany?
9. Jak dobiera się stosy płytek na podany wymiar?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sklasyfikuj podany na rys. 1 sprzęt kontrolno  pomiarowy. Wypełnij tabelę 6 wpisując
znak  + do poszczególnych rubryk.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby poprawnie wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania z tematyki klasyfikacji przyrządów pomiarowych,
2) porównać posiadany sprzęt kontrolno  pomiarowy:
z innymi materiałami dydaktycznymi podanymi przez nauczyciela.
Wyposażenie stanowiska pracy:
zdjęciami narzędzi kontrolno pomiarowych pokazanych w materiale nauczania,
literaturą z rozdziału 6.
6
3
4
5
7
2
1
Rysunek do ćwiczenia 1. Przykładowe narzędzia pomiarowe
Tabela 6. Klasyfikacja narzędzi pomiarowych do ćwiczenia 1
Klasyfikacja sprzętu
Nazwa sprzętu
Lp. PrzyrzÄ…dy
kontrolno-pomiarowego Wzorce Sprawdziany
pomiarowe
1
2
3
4
5
6
7
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Ćwiczenie 2.
Złożyć pytki wzorcowe w zestaw wymiarowy o zadanych wymiarach:
39,925;
86,460;
48,345;
72,375;
91,715;
17,435;
18,015;
73, 075;
Dla wymiaru Ć 40+0,15 ułóż z płytek wzorcowych wymiar graniczny górny i dolny.
-0,175
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją układania wymiarów ze stosu płytek wzorcowych,
2) obliczyć wymiar graniczny górny i dolny dla wymiaru Ć 40+0,15 ,
-0,175
3) skorzystać z przykładowych obliczeń zawartych w materiale nauczania rozdział 4.1,
4) stosować się do poleceń zawartych w instrukcji,
5) wykonać krok po kroku polecenia zawarte w instrukcji układania stosu płytek
wzorcowych,
6) zwrócić szczególną uwagę na ochronę płytek przed uszkodzeniem,
7) zaprezentować sposób wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
pytki wzorcowe,
instrukcja układania wymiarów ze stosu płytek wzorcowych,
literatura.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować kontrolę pomiarów?
ðð ðð
2) odróżnić sprawdzanie od mierzenia?
ðð ðð
3) wykonać i wymienić czynności przed przystąpieniem do mierzenia?
ðð ðð
4) sklasyfikować przyrządy pomiarowe?
ðð ðð
5) ułożyć stos płytek wzorcowych na podany wymiar?
ðð ðð
6) wymienić podstawowe przyrządy kontrolno pomiarowe?
ðð ðð
7) podać zastosowanie sprawdzianów i wzorców?
ðð ðð
8) zabezpieczyć narzędzia pomiarowe przed zniszczeniem?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.3. Pomiar wielkości geometrycznych
4.3.1. Materiał nauczania
Podstawowe pomiary wielkości geometrycznych.
Wykonanie wielu elementów o identycznych wymiarach nie jest możliwe. Wynika to
z niedokładności obrabiarek i narzędzi produkcyjnych, drgań obrabiarek, niesztywności
przedmiotów obrabianych, ich nagrzewania się podczas obróbki oraz niedoskonałości
umiejętności robotnika wykonującego pracę. Z tego powodu konstruktor projektujący
przedmiot określa, w jakich granicach mogą się zawierać rzeczywiste wymiary gotowego
wyrobu, czyli jaka jest tolerancja wykonania. MajÄ…c to na uwadze, robotnik wykonujÄ…cy prace
posługuje się przyrządami pomiarowymi, służącymi do wyznaczania wartości wymiarów
uzyskanych po obróbce. Przyrządy te działają na różnych zasadach.
Kolejność czynności podczas wykonywania pomiarów.
Czynności przed mierzeniem:
oczyścić narzędzie ze smaru konserwującego,
dokonać oględzin narzędzia pomiarowego, (czy nie ma śladów rdzy i zanieczyszczeń),
sprawdzić czy krawędzie miernicze nie są uszkodzone,
przygotować przedmiot do mierzenia (oczyścić powierzchnie mierzone przedmiotu
z brudu, kurzu i innych zanieczyszczeń),
uporządkować stanowisko miernicze,
zapewnić odpowiednie oświetlenie.
Czynności w czasie mierzenia:
ustawić przedmiot i narzędzie lub przyrząd pomiarowy umożliwiając wykonanie pomiaru,
krawędzie miernicze powinny dokładnie przylegać do krawędzi lub powierzchni
mierzonego detalu),
upewnić się że narzędzie zajmuje prawidłowe położenie względem mierzonej wielkości
i odczytać wskazanie (rys. 7),
wykonać obliczenia potrzebne do ustalenia wyniku pomiaru,
ustalić wartości błędu dokonanego pomiaru.
z
le dobrze
dobrze
z
le
Rys. 7. Przykłady prawidłowego i nieprawidłowego ułożenie narzędzia względem mierzonego detalu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Czynności po mierzeniu:
starannie oczyścić narzędzia pomiarowe,
zakonserwować powierzchnie pomiarowe narzędzi,
odłożyć na miejsce narzędzia i pomoce,
uporządkować stanowisko pomiarowe.
Rodzaje przyrządów pomiarowych:
przyrzÄ…dy suwmiarkowe,
przyrzÄ…dy mikrometryczne,
czujniki,
kÄ…tomierze.
Suwmiarki.
Do przyrządów suwmiarkowych należą suwmiarki oraz głębokościomierze
i wysokościomierze suwmiarkowe. Suwmiarki są stosowane do pomiarów zewnętrznych,
wewnętrznych i mieszanych. Noniusze przyrządów suwmiarkowych mają działki elementarne o
wartościach 0,1; 0,05; 0,02 mm oraz suwmiarki elektroniczne najczęściej z odczytem 0,01 mm.
Rys. 8. Budowa suwmiarki jednostronnej: 1)prowadnica, 2) szczęka stała, 3) szczęka przesuwna z końcówkami
do pomiarów wewnętrznych, 4) suwak z noniuszem, 5) urządzenie zaciskowe [7]
Noniusz - jest to dodatkowa podziałka kreskowa, umożliwiająca odczytanie ułamkowej części
wartości podziałki głównej. Stosuje się w praktyce noniusze liniowe i kątowe. Zasada działania
przyrządu z podziałką noniusza, oparta jest na różnicy wielkości działki elementarnej, podziałki
głównej i działki noniusza
Moduł noniusza ł wiąże się ze stosunkiem długości działek noniusza i skali głównej.
W przypadku przyrządów suwmiarkowych, w praktyce stosuje się jedynie moduły 1, 2
(moduły są tylko liczbami naturalnymi, tzn. całkowitymi i dodatnimy).
Wartość modułu nie wpływa na dokładność odczytania.
Wartość działki elementarnej noniusza i stanowi jego cechę znamionową. Gdy mówimy np.
"noniusz 0,02 mm" znaczy to, że niedokładność odczytania za pomocą tego noniusza wynosi
0,02mm. W noniuszach przyrządów suwmiarkowych wartość L, n, i, zazwyczaj wynoszą:
L = 9 mm n = 10 i = 0,1 mm
L = 19 mm n = 10 i = 0,1 mm
L = 19 mm n = 20 i = 0,05 mm
L = 39 mm n = 20 i = 0,05 mm
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
L = 49 mm n = 50 i = 0,02 mm
L - długość noniusza (określa podziałka główna)
n - liczba działek elementarnych noniusza
i - dokładność odczytania noniusza i (mm)
a) c)
0 5 10 15 20
0 5 10 15 20
b) d)
0 5 10 15 20
0 5 10 15 20 25 30 35 40
e)
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Rys. 9. Położenie podziałek noniusza suwmiarek: a) z dokładnością do 0,1 mm L = 9 mm (moduł I),
b) z dokładnością do 0,1 mm L = 19 mm (moduł II), c) do 0,05 mm L = 19 mm (moduł I), d) z dokładnością
do 0,05 mm L =39 mm (moduł II), e) z dokładnością do 0,02 mm L=49 mm
Na skali głównej odczytujemy całkowitą ilość milimetrów, odpowiadających danemu
wymiarowi. Wskazuje ją zerowa kreska noniusza. Jeśli jednak nie pokrywa się ona dokładnie z
żadną kreską skali głównej, do odczytu przyjmujemy liczbę całkowitych milimetrów,
odpowiadającą najbliższej podziałce poprzedzającej zero noniusza.
Następnie ustalamy, która z kolejnych kresek noniusza pokrywa się dokładnie z kreską skali
głównej. Jej miejsce, w kolejności liczonej od zera, wyraża liczbę dziesiętnych, dwudziestych
lub pięćdziesiątych (zależnie od wspominanej dokładności suwmiarki) części milimetra, którą
należy dodać do odczytanej poprzednio całkowitej liczby milimetrów.
0 5 10 15 20 0 5 10 15 20
Nieprzesuwna
podziałka
prowadnicy
10,6
3,65
0 5 10
0 2 4 6 8 10
Przesuwna podziałka
noniusza
Rys. 10. Poleżenie podziałek noniusza przy wskazaniu wartości : a) 10,6 mm; b) 3,65 mm
PrzyrzÄ…dy mikrometryczne dzieli siÄ™ na:
przyrządy ogólnego przeznaczenia,
przyrządy szczególnego przeznaczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Mikrometry
Do przyrządów mikrometrycznych ogólnego przeznaczenia zalicza się mikrometry
zewnętrzne (z powierzchniami pomiarowymi płaskimi lub kulistymi) oraz mikrometry
wewnętrzne (szczękowe i średnicówki). Do przyrządów mikrometrycznych szczególnego
przeznaczenia należą mikrometry do drutu, blach, rur, gwintów, kół zębatych i inne. Do
przyrządów mikrometrycznych zaliczamy też: mikrometry z czujnikiem, średnicówki
mikrometryczne i głębokościomierze mikrometryczne.
Budowa mikrometru zewnętrznego jest przedstawiona na (rys.11). Przy pomiarze wrzeciono 2
dosuwa się do styku z przedmiotem, obracając powoli pokrętką 6 sprzęgła aż do momentu,
kiedy obrót pokrętki nie powoduje dalszego ruchu wrzeciona ("grzechotania"). W ten sposób
jest zapewniona określona i stała wartość nacisku pomiarowego
Działanie mikrometru jest oparte na zasadzie proporcjonalności przesunięcia liniowego śruby,
obracającej się w nieruchomej nakrętce, do kąta obrotu. Jeżeli podziałka gwintu wrzeciona 2
wynosi P=0,5 mm, a na bębnie 5 wykonano n=50 działek, to wartość działki elementarnej
bębna wynosi:
P 0,5 1
i = = = mm
n 50 100
Zakresy pomiarowe mikrometrów są stopniowane co 25 mm (np.0-25; 25-50 & )
Rys. 11. Budowa mikrometru zewnętrznego:1) kabłąk, 2)wrzecion, 3) kowadełko, 4) tuleja, 5)bębenek,
6) sprzęgiełko, 7) zacisk, 8) nakrętka [7]
Rys. 12. a) Mikrometr do pomiarów wewnętrznych, b) Głębokościomierz mikrometryczny
Przy odczytywaniu wyniku pomiaru średnicy otworu mikrometrem szczękowym (rys.12.a)
należy pamiętać, że wartości liczbowe na podziałce tulei rosną w kierunku przeciwnym niż
w mikrometrach do wymiarów zewnętrznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Do nastawiania mikrometrów na wskazania zerowe służą wzorcowe pierścienie nastawcze
o dokładnie podanym wymiarze, które stanowią wyposażenie mikrometru.
a) b)
Rys. 13. Przykłady wskazań mikrometru: a) 17,27, b) 14,64
Przyrządy mikrometryczne umożliwiają najczęściej pomiar z dokładnością odczytu do 0,01
mm. Bardzo rzadko stosowane są noniusze, które umożliwiają zwiększenie dokładności
odczytu do 0,001 mm. Noniusz taki jest wykonany na odpowiednio dużej tulei mikrometru.
Zasada jego działania jest taka sama jak noniuszy suwmiarek.
Tabela. 7. Granice dopuszczalnych błędów wskazań dla mikrometrów i średnicówek mikrometrycznych [8]
Granice zakresu pomiarowego
Odchyłka wskazań
Od do
+ -µm
Mm
0 25 4
50 75 5
100 125 6
150 175 7
200 225 8
250 275 9
300 325 10
350 375 11
Czujnik zegarowy
Czujnik zegarowy (rys.14.) może być stosowany do pomiarów porównawczych. W pomiarach
mocuje się go w odpowiednim przyrządzie czujnikowym. Dla ustawienia położenia zerowego
obraca się tarczą tak, aby jej kreska zerowa pokryła się ze wskazówką. Trzpień pomiarowy
czujnika powinien być ustawiony prostopadle do mierzonej powierzchni. Działka elementarna
czujnika odpowiada przesunięciu trzpienia pomiarowego o odcinek 0,01. Czujnik zegarowy to
przyrząd mierniczy o przekładni zwiększającej typu mechanicznego, którą jest najczęściej
przekładnia kół zębatych. Nazwę swą czujniki zegarowe otrzymały z powodu zewnętrznego
podobieństwa do zegarów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Rys. 14. Czujnik zegarowy [7]
Czujniki zegarowe mogą mieć różne zastosowanie zależne od tego, w jakim przyrządzie są
zamocowane, np.- gdy czujnik jest zamocowany na podstawie pionowej z przegubowym
ramieniem, może być użyty do sprawdzania współosiowości przedmiotów.
Jeżeli czujnik zegarowy zamocowuje się na specjalnej podstawie pionowej ze stolikiem
(rys.15.a) i ramieniem stałym o wysięgu, to nadaje się on dobrze do mierzenia odchyłek od
wartości nominalnej zewnętrznych wymiarów przedmiotów.
a)
b)
Rys. 15. a) czujnik zegarowy, b) średnicówka czujnikowa
Mocując czujnik zegarowy w trzonku średnicówki czujnikowej, można mierzyć odchyłki od
wartości nominalnej wewnętrznych wymiarów przedmiotów (rys.15. b).
Jak wynika z kilku przytoczonych przykładów, czujnik zegarowy jest przyrządem o dużych
możliwościach wykorzystania, a ponieważ jego uniwersalność jest połączona z dużą
dokładnością mierzenia (1 działka elementarna wynosi 0,01 mm, a w niektórych odmianach
0,001 mm), jest bardzo rozpowszechniony, jako jeden z najdokładniejszych warsztatowych
przyrządów mierniczych.
KÄ…tomierze.
Do pomiarów i sprawdzania kątów i stożków stosuje się :
1) wzorce kątów, jak płytki kątowe, kątowniki 900 oraz wzorniki różnych kątów ;
2) sprawdziany kÄ…towe ;
3) uniwersalne i specjalne przyrządy pomiarowe, jak kątomierze, głowice podziałowe,
optyczne, mikroskopy warsztatowe, goniometry, teodolity, przyrzÄ…dy autokolimacyjne.
Jednymi z najczęściej stosowanych przyrządów do pomiarów kątów są kątomierze. Używane
one są do bezpośredniego mierzenia wymiarów kątowych. Wśród kątomierzy ogólnego
zastosowania rozróżnia się następujące odmiany: kątomierz zwykły, czyli kabłąkowy,
kÄ…tomierz uniwersalny, kÄ…tomierz optyczny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
c)
a)
b)
Rys. 16. a) kątomierz zwykły, b) kątomierz optyczny, c) uniwersalny kątomierz nastawny: 1) ramię stałe
3) uchwyt, 3) tarcza 4) trzpień 5) noniusz 6) uchwyt 7) ramię [7]
Kątomierz zwykły nie ma żadnego urządzenia zwiększającego dokładność pomiaru, natomiast
kątomierze uniwersalny i optyczny mają noniusze zwiększające tą dokładność.
Rys. 17. Przykład wskazania kątomierza uniwersalnego 470 ,20`
Poniżej przedstawiono przykłady zastosowań kątomierza uniwersalnego.
Rys. 18. Przykłady zastosowania kątomierza uniwersalnego do pomiarów
Liniał sinusowy umożliwia ustawienie przedmiotu pod żądanym kątem w stosunku do
powierzchni odniesienia (zwykle do płyty pomiarowej) Żądany kąt uzyskuje się przez
podłożenie pod jeden z wałków stosu płytek o wymiarze h.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Stos płytek
wzorcowych
Rys. 19. Liniał sinusowy [7]
h
Między mierzonym kątem i wymiarem h zachodzi zależność: sin =
L
Przeważnie L= 100mm lub 200mm.
Z uwagi na szybki wzrost błędu dla kątów większych niż 450, liniałów sinusowych powinno
używać się tylko dla kątów mniejszych niż 450.
Instrukcja pomiaru wałków za pomocą suwmiarki.
Pomiar średnicy wałka za pomocą suwmiarki.
1 2 3 I
II
II
I
1 2 3
Rys. 20. Wałek z oznaczonymi płaszczyznami i położeniami (1, 2, 3) pomiarowymi
W celu zmierzenia wałka za pomocą suwmiarki należy:
 dobrać narzędzie do wykonania pomiaru,
 sprawdzić stan techniczny suwmiarki,
 ustalić przebieg czynności podczas wykonywania pomiarów,
 sprawdzić wskazanie zerowe (po zsunięci szczęk nie powinna pozostawać szczelina,
a wskaz zerowy noniusza powinien stanowić przedłużenie kreski zerowej podziałki
głównej),
 obliczyć dokładność odczytu
a
i =
n
a  wartość działki elementarnej na prowadnicy (1mm),
n  liczba działek noniusza,
- zwolnić śrubę zaciskową lub samoczynny zacisk i rozsunąć szczęki pomiarowe na wymiar
większy od wymiaru przedmiotu i nasunąć je na wałek,
- zsunąć szczęki i docisnąć do przedmiotu, zwracając uwagę, aby szczęki przylegały
prostopadle do powierzchni i obejmowały ją możliwie głęboko,
- odczytać wartość średnicy,
- wykonać pomiary wskazanych płaszczyzn: (I i II) (rys. 20),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
d
- obliczyć stożkowatość mierzonego wałka - jako stożkowatość przyjąć największa różnicę
średnic w dwu spośród trzech położeń pomiarowych (1,2,3),
- wykonać konserwację sprzętu pomiarowego.
Instrukcja pomiaru wałka za pomocą mikrometru.
Pomiar średnicy wałka za pomocą mikrometru.
1 2 3 I
II
III
1 2 3
Rys. 21. Wałek z oznaczonymi płaszczyznami (I, II, III) i położeniami (1, 2, 3) pomiarowymi
W celu wykonania pomiaru wałka za pomocą mikrometru należy:
sprawdzić, czy największy wymiar przedmiotu mieści się w zakresie pomiarowym
mikrometru,
sprawdzić przez oględziny stan techniczny mikrometru,
sprawdzić, czy zwolniony jest zacisk wrzeciona,
sprawdzić wskazania zerowe mikrometru (mikrometry o zakresie pomiarowym 0-25 mm
sprawdzamy dokręcając wrzeciono do kowadełka za pomocą pokrętła sprzęgła
i sprawdzamy zgodność wskazów zerowych na bębnie i podziałce tulei). Mikrometry
o większych zakresach pomiarowych sprawdza się za pomocą specjalnych wzorców,
stanowiących wyposażenie mikrometru, lub za pomocą płytek wzorcowych. W czasie
pomiaru kontrolnego wzorce lub płytkę wzorcową należy zmierzyć trzykrotnie,
pamiętając o tym, aby wrzeciono mikrometru dokręcać za pomocą pokrętła sprzęgła.
Poprawnie wyregulowane wskazanie zerowe przyrządu zapewnia uzyskanie żądanej
dokładności bez stosowania poprawek),
zamocować mikrometr w podstawce,
Rys. 22. Pomiar wałka mikrometrem zewnętrznym zamocowanym w szczękach podstawy do mikrometru
umieścić wałek między wrzecionem i kowadełkiem,
zacisnąć zacisk wrzeciona i dokonać odczytu wskazań mikrometru, (należy zwrócić
uwagę, aby przy odczytywaniu wskazań przyrządów mikrometrycznych gdy krawędz

bębna odsłoni kreskę półmilimetrową, do wartości odczytanej dodać 0,5 mm ),
wykonać po trzy pomiary dla każdego położenia płaszczyzn pomiarowych wałka (I, II,
III) zgodnie z rys.21,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
d
 dla zmierzonych wielkości obliczyć średnią arytmetyczną z pomiarów poszczególnych
płaszczyzn,
obliczyć stożkowatość mierzonego wałka,
jako stożkowatość przyjąć największa różnicę średnic w dwu spośród trzech położeń
pomiarowych (1,2,3) w jednej płaszczyz
nie pomiarowej,
wykonać konserwację sprzętu pomiarowego,
wyniki pomiarów zestawić w tabelce,
wykonać konserwację sprzętu pomiarowego i uporządkować stanowisko pomiarowe.
Instrukcja pomiaru otworów za pomocą suwmiarki.
I
II II
I
Rys. 23 . Tuleja z oznaczonymi płaszczyznami pomiarowymi
W celu zmierzenia otworu za pomocą suwmiarki należy:
 sprawdzić stan techniczny suwmiarek,
 ustalić przebieg czynności podczas wykonywania pomiarów,
 sprawdzić wskazanie zerowe (po zsunięciu szczęk nie powinna pozostawać szczelina,
a wskaz zerowy noniusza powinien stanowić przedłużenie kreski zerowej podziałki
głównej),
 obliczyć dokładność odczytu
a
i =
n
a  wartość działki elementarnej na prowadnicy,
n  liczba działek noniusza,
- zwolnić śrubę zaciskową lub samoczynny zacisk i rozsunąć szczęki pomiarowe na wymiar
mniejszy od średnicy otworu,
- wsunąć do otworu i następnie rozsunąć szczęki do styku z przedmiotem (ostrza
pomiarowe suwmiarki powinny stykać się ze ściankami otworu dokładnie wzdłuż jego
tworzących i być mocno dociśnięte do ścianek otworu),
- odczytać wymiar otworu (należy pamiętać, aby przy pomiarze otworu suwmiarką
jednostronną do odczytanego wymiaru dodać grubość szczęk do pomiarów
wewnętrznych),
- wykonać po dwa pomiary wskazanymi narzędziami,
- obliczyć owalność otworu,
- wykonać konserwację sprzętu pomiarowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
d
Instrukcja pomiaru kÄ…ta za pomocÄ… kÄ…tomierza uniwersalnego
W celu zmierzenia kąta za pomocą kątomierza uniwersalnego należy:
 przygotować przedmiot mierzony i kątomierz do wykonania pomiaru (oczyścić, sprawdzić
stan techniczny kÄ…tomierza),
 ustawić ruchome ramię kątomierza do wykonania pomiaru, zacisnąć śrubę,
 poluzować śrubę zaciskową ustalającą położenie kątowe ruchomego ramienia,
 wstępnie ustawić przybliżona wartość kąta  lekko dokręcić śrubę dociskową,
 przykładać kątomierz doi mierzonego przedmiotu do momentu uzyskania dokładnego
przylegania ramion kątomierza do mierzonej płaszczyzny,
 dokładność przylegania sprawdzić pod światło (prześwit powinien być niewidoczny lub
wąski i równoległy),
 dokręcić śrubę zaciskową ramienia ruchomego kątomierza,
 odczytać wskazanie kątomierza,
 powtórzyć pomiar w dwóch innych płaszczyznach,
 zapisywać wyniki wszystkich pomiarów,
 pamiętać, że celu ustalenia ilości minut odczytujemy wskazanie noniusza po tej stronie po
której wzrastają wartości minut na podziałce głównej.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie czynności należy wykonać przed przystąpieniem do mierzenia?
2. Jaka jest różnica między narzędziem pomiarowym a sprawdzianem?
3. Od czego zależy dobór narzędzi i przyrządów pomiarowych?
4. Jakie znasz narzędzia suwmiarkowe?
5. Co to jest noniusz?
6. Jakie znasz rodzaje modułów suwmiarek?
7. Z jaką dokładnością najczęściej można dokonać pomiaru za pomocą mikrometru?
8. Jakie znasz zastosowanie czujników zegarowych?
9. Do jakich pomiarów służy liniał sinusowy?
10. Jakie znasz urządzenia do pomiarów i sprawdzania kątów?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonać pomiaru wałka o średnicy d suwmiarkami o dokładności 0,1 i 0,02mm. Oblicz
stożkowatość wałka.
1 2 3 I
II
II
I
1 2 3
Rysunek do ćwiczenia 1. Wałek z oznaczonymi płaszczyznami (I, II,) i położeniami (1, 2, 3) pomiarowymi
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
d
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją pomiarów wałków za pomocą suwmiarki,
2) zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji,
3) wyniki pomiarów zestawić w tabelce,
4) w razie napotkania trudności skorzystać z pomocy nauczyciela,
5) dokonać prezentacji i opisu wykonanego ćwiczenia.
Tabela 8. Zestawienie wyników
Położenie Pomiar za pomocą suwmiarki Pomiar za pomocą suwmiarki
pomiarowe z dokładnością 0,1 mm z dokładnością 0,02 mm
I płaszczyzna II płaszczyzna I płaszczyzna II płaszczyzna
1
2
3
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół pomiarowy,
 suwmiarka uniwersalna z odczytem 0,1mm,
 suwmiarka uniwersalna z odczytem 0,02mm,
 wałek do pomiaru,
 rysunek techniczny,
 pryzma do wałka.
Ćwiczenie 2
Dokonać pomiaru wałka o średnicy d mikrometrem zewnętrznym według załączonego
rys.2. Obliczyć stożkowość mierzonego wałka.
1 2 3 I
II
III
1 2 3
Rysunek do ćwiczenia 2. Wałek z oznaczonymi płaszczyznami (I, II, III) i położeniami (1, 2, 3) pomiarowymi
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją pomiaru wałka za pomocą mikrometru,
2) mierzyć średnicę d wałka mikrometrem zewnętrznym wg szkicu podanego na rysunku do
wykonania ćwiczenia,
3) w razie napotkania trudności skorzystać z pomocy nauczyciela,
4) wyniki pomiaru zestawić w tabelce,
5) na podstawie wyników pomiarów obliczyć stożkowość wałka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
d
Tabela 9. Zestawienie wyników do ćwiczenia 2
Położenie Pomiar za pomocą mikrometru
pomiarowe
I II III I II III
płaszczyzna płaszczyzna płaszczyzna płaszczyzna płaszczyzna płaszczyzna
1
2
3
Åšrednia
arytmetyczna dla
poszczególnych
płaszczyzn
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół pomiarowy,
 mikrometr zewnętrzny,
 mierzony wałek,
 podstawka do mikrometru.
Ćwiczenie 3
Zmierzyć średnicę d otworów suwmiarką uniwersalną jednostronną według rys. 3.
I
II II
I
Rysunek do ćwiczenia 3. Tuleja z oznaczonymi płaszczyznami pomiarowymi
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją pomiarów otworów za pomocą suwmiarek,
2) zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji,
3) określić dokładność suwmiarki,
4) dokonać pomiarów zgodnie z instrukcją,
5) wyniki pomiarów zapisać w zeszycie,
6) w razie napotkania trudności skorzystać z pomocy nauczyciela,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół pomiarowy,
 suwmiarka uniwersalna jednostronna,
 mierzona tuleja.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
d
Ćwiczenie 4
Zmierz kÄ…ty w danym przedmiocie kÄ…tomierzem uniwersalnym. Wykonaj szkic przedmiotu
z określeniem mierzonych kątów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją pomiarów kątów za pomocą kątomierza uniwersalnego,
2) zastosować się do poleceń zawartych w instrukcji,
3) określić dokładność kątomierza,
4) dokonać pomiarów zgodnie z instrukcją,
5) wyniki pomiarów zapisać w zeszycie,
6) w razie napotkania trudności skorzystać z pomocy nauczyciela,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół pomiarowy,
 kÄ…tomierz uniwersalny,
 przedmiot do mierzenia (kieł, tuleja redukcyjna, płytka o ściętych kątach).
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) przygotować stanowisko pomiarowe?
ðð ðð
2) odróżnić pomiar od sprawdzenia?
ðð ðð
3) obliczyć dokładność suwmiarki?
ðð ðð
4) dokonać pomiaru za pomocą narzędzi suwmiarkowych?
ðð ðð
5) dokonać pomiaru za pomocą narzędzi mikrometrycznych?
ðð ðð
6) zmierzyć kąt za pomocą kątomierza uniwersalnego?
ðð ðð
7) sprawdzić wskazanie zerowe mikrometru ?
ðð ðð
8) obliczyć stożkowatość mierzonego wałka?
ðð ðð
9) ocenić jakość sprawdzanego wyrobu zgodnie z rysunkiem technicznym?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.4. Napędy, instalacje hydrauliczne i pneumatyczne
4.4.1. Materiał nauczania
Właściwości cieczy i gazów
W przeciwieństwie do substancji stałych ciecze charakteryzuje brak sztywności. Ulegają one
odkształceniom pod działaniem niewielkich sił. W odróżnieniu od gazów ciecze nie przejawiają
dążenia do nieograniczonego rozszerzania się. Maja małą ściśliwość to znaczy, że ich objętość
tylko nieznacznie zmienia się pod działaniem sił zewnętrznych. Gazy charakteryzują się dużym
współczynnikiem rozszerzalności. Do wielkości podstawowych charakteryzujących ciecze i
gazy należy: gęstość, ciężar i objętość właściwa.
GÄ™stość Á (masa wÅ‚aÅ›ciwa)
m kg
îÅ‚ Å‚Å‚
Á =
3
ïÅ‚m śł
V
ðÅ‚ ûÅ‚
m  masa [ kg],
V  objętość [m3].
kg
îÅ‚ Å‚Å‚
Gęstość czystej wody w temperaturze 4 C wynosi 1000
3
ïÅ‚m śł
ðÅ‚ ûÅ‚
Ciężar właściwy ł
G N
îÅ‚ Å‚Å‚
Å‚ =
3
ïÅ‚m śł
V
ðÅ‚ ûÅ‚
G  ciężar cieczy [N],
V  objętość cieczy o ciężarze G [m3].
pod ciśnieniem pn=1013,25 hPa i w temperaturze 4 C, ciężar właściwy wody wynosi
kN
îÅ‚ Å‚Å‚
Å‚w=9,81
ïÅ‚ śł
m3
ðÅ‚ ûÅ‚
MiÄ™dzy gÄ™stoÅ›ciÄ… cieczy Á a jej ciężarem wÅ‚aÅ›ciwym Å‚ istnieje nastÄ™pujÄ…ca zależność:
N
Å‚ = ÁÅ"gîÅ‚ 3 Å‚Å‚
ïÅ‚m śł
ðÅ‚ ûÅ‚
m
g  przyÅ›pieszenie ziemskie: g = 9,81 îÅ‚ 2 Å‚Å‚
ïÅ‚s śł
ðÅ‚ ûÅ‚
Objętość właściwa v
îÅ‚ Å‚Å‚
V m3
v =
ïÅ‚ śł
m kg
ðÅ‚ ûÅ‚
V  objętość [m3]
objętość właściwa stanowi odwrotność gęstości cieczy:
1
v =
Á
Prawo równomiernego rozchodzenia się ciśnienia w cieczy
Prawo równomiernego rozchodzenia się ciśnienia w cieczy określa prawo Pascala, które
mówi, iż ciśnienie wywarte w jednym punkcie cieczy rozchodzi się jednakowo we wszystkich
kierunkach. Zasada działania napędu hydraulicznego oparta jest na prawie równomiernego
rozchodzenia się ciśnienia cieczy. Jeżeli na pewną masę cieczy wywiera się za pomocą tłoka
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
nacisk siłą F, a pole przekroju poprzecznego tłoka wynosi S to ciśnienie, jakie wywierane jest
na jednostkÄ™ powierzchni, wynosi:
F
p =
S
Zgodnie z prawem Pascala przenosi się w głąb cieczy jednakowo we wszystkich kierunkach.
W naczyniu całkowicie wypełnionym cieczą rys. 24. Są dwa otwory w których znajdują
się szczelnie przylegające (lecz mogące wykonywać ruchy posuwiste) nurniki o średnicy d i D.
F'
F
D
d
p
P
Rys. 24. Schemat napędu hydraulicznego jednonaczyniowego
Zakładamy, że nie ma strat cieczy wskutek nieszczelności ani tarcia nurników w otworach
i ciecz jest całkowicie nieściśliwa wówczas ciśnienie wynosi:
4F
p =
Ä„d2
F  siła wywierana na nurnik o mniejszej średnicy d.
Zgodnie z prawem Pascala na nurnik o większej średnicy D będzie działała w kierunku jego osi
siła
Ä„D2 4F Ä„D2 D2
F` = p = = F
4 Ä„d2 4 d2
która, jest znacznie większa od siły F. Nurnik o średnicy D przesunie się o taką samą objętość
cieczy, jaka zostanie wypchnięta nurnikiem o średnicy d. Jeśli przesunięcia nurników d i D
wyniosą odpowiednio h i H, otrzymamy zależność:
Ä„d2 Ä„D2 d2
h = H ,skÄ…d H =
4 4 D2
Jak widać z powyższego wzoru, przesunięcie H nurnika D jest znacznie mniejsze od
przesunięcia H nurnika d.
Sprężarki
Sprężarkami nazywa się maszyny służące do sprężania powietrza i innych gazów, od
niższego ciśnienia (ssania) do wyższego ciśnienia (tłoczenia). W zależności od zasady
działania, sprężarki dzieli się na wyporowe i wirowe (przepływowe).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
H
h
Sprężarki wyporowe dzieli się na tłokowe - o posuwisto-zwrotnym ruchu tłoka i na rotacyjne -
o obrotowym ruchu organu roboczego. Sprężarki wirowe dzieli się na promieniowe
(o promieniowym przepływie gazu) i osiowe (o osiowym przepływie gazu).
Zastosowanie sprężarek tłokowych.
Sprężarki tłokowe znajdują szerokie zastosowanie do różnych celów w przemyśle i innych
działach gospodarki, np. jako maszyny przewoz
ne i stałe do sprężania powietrza
przeznaczonego do zasilania narzędzi pneumatycznych (budownictwo, górnictwo), do
sprężania powietrza służącego do rozruchu wysokoprężnych silników spalinowych, do
sprężania gazów w przemyśle chemicznym, do zasilania, włączania i wyłączania hamulców
pneumatycznych, do ładowania butli gazem technicznym itp. Wydajność sprężarek tłokowych
waha się w bardzo dużych granicach, tj. od bardzo małej do kilkunastu tysięcy m3/h gazu
zassanego. Ciśnienie tłoczenia waha się od kilku dziesiątych do ponad 200 MPa. Zaletą
sprężarek tłokowych jest zdolność wytwarzania bardzo wysokich ciśnień. Wady sprężarek
tłokowych to:
duże wymiary i duża masa, konieczność stosowania, zbiorników wyrównawczych
(tłoczenie gazu dawkami),
zanieczyszczenie gazu olejem używanym do smarowania cylindra.
Sprawność ogólna sprężarek tłokowych wynosi od 50 do 75%.
Rodzaje sprężarek:
tłokowa,
śrubowa,
spiralna,
promieniowa,
osiowa.
Parametry pracy maszyn sprężających
ps - ciśnienie ssawne na wlocie do sprężarki
pt - ciśnienie tłoczne na wylocie ze sprężarki
pt
Ą = - stosunek sprężania (spręż)
ps
"p = pt - ps spiętrzenie statyczne lub całkowite
Maszyny sprężające dzielą się ze względu na wielkość stosunku sprężania:
wentylatory dla Ä„ < 1.13,
dmuchawy dla 1.13 <Ä„ < 3,
sprężarki właściwe dla Ą > 3.
Ze względu na rodzaj sprężanego czynnika wyróżnia się maszyny:
sprężające powietrzne,
sprężające gazowe.
Rodzaje ciśnień, pomiar ciśnienia.
ciśnienie bezwzględne p mierzone względem próżni doskonałej (p=0),
nadciśnienie pn jest różnicą między ciśnieniem bezwzględnym p a atmosferycznym pa,
pn=p- pa,
podciśnienie pp jest różnicą między ciśnieniem atmosferycznym pa a ciśnieniem
bezwzględnym,
pp =pa-p.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Jednostką ciśnienia w układzie SI jest paskal:
1N kg
1Pa = =
m2 ms2
oraz jego wielokrotności:
hektopaskal 1hPa=100Pa,
megapaskal 1MPa=106Pa.
W praktyce stosuje siÄ™ jeszcze inne jednostki:
kG
- atmosfera techniczna: 1at = ,
cm2
dyn
- bar: 1bar =106 =105 Pa ,
cm2
kG
- kilopond: 1kp = ,
cm2
- milimetr słupa wody; 1mmH2O,
kg
- milimetr sÅ‚upa rtÄ™ci (tor), przy temperaturze 00C, Á =13595,1m3 i przy przyÅ›pieszeniu
m
ziemskim 9,80665 : 1 Tr = 1mmHg.
s2
Przyrządy do pomiaru ciśnienia można podzielić w zależności od zasady ich działania na:
- cieczowe (hydrostatyczne); zasada działania oparta jest na równoważeniu mierzonego
ciśnienia wysokością słupa cieczy,
- obciążnikowe, w których ciśnienie równoważone jest ciężarem tłoka,
- sprężynowe, w których miarą ciśnienia jest odkształcenie elementu sprężystego,
- elektryczne, w których miarą ciśnienia są zmiany właściwości elektrycznych zachodzące
pod wpływem zmian ciśnień.
Przy przepływie cieczy przewodami występują straty energii mechanicznej proporcjonalne do
długości przewodu. Straty takie nazywamy stratami na długości lub stratami wskutek tarcia.
W przewodach, w których występują ostre zagięcia, załamania, zmiany przekrojów, gniazda
zaworów lub inne przeszkody (wzrastają straty energii. Straty występujące w takich
elementach nazywamy stratami lokalnymi lub miejscowymi. Straty energii mechanicznej
charakteryzują się spadkiem ciśnienia statycznego. Doświadczalnie stwierdzono, że na
wielkość strat ciśnienia statycznego "p, występującym w danym elemencie, mają wpływ
następujące czynniki:
- parametry geometryczne przeszkody,
- wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizyczne pÅ‚ynu (lepkość ź i gÄ™stość Á),
- parametry ruchu (prędkość średnia v).
Instrukcja obliczania ciśnienia, siły oraz przesunięcia tłoka w prasie hydraulicznej
Aby obliczyć ciśnienie i siłę działającą na większy tłok oraz jego przesunięcie w prasie
hydraulicznej należy:
 zapoznać się z materiałem nauczania pkt 4.4. oraz literaturą z rozdziału 6,
 ustalić kolejność obliczeń,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
 obliczyć siłę F działającą na większy tłok,
 pamiętać aby przy obliczaniu siły działającej na większy tłok uwzględnić sprawność
urzÄ…dzenia ·,
- obliczyć ciśnienie p,
- obliczyć przesunięcie H większego tłoka,
- pamiętać o prawidłowym podstawieniu jednostek,
- sprawdzić jaka zmieni się przesuniecie tłoka większego D jeżeli średnicę tłoka mniejszego
d zmniejszymy lub zwiększymy dwukrotnie,
- wyniki obliczeń zestawić w tabelce,
- wykonać pomiary rzeczywistego przesunięcia tłoka w prasce hydraulicznej.
Instrukcja pomiaru natężenia przepływu za pomocą rotametru oraz różnicy ciśnień
w instalacji hydraulicznej.
Wszystkie dane dotyczące używanych przyrządów i instalacji hydraulicznej poda prowadzący
ćwiczenie.
Aby dokonać pomiaru natężenia przepływu za pomocą rotametru oraz określić spadek
ciśnienia w instalacji hydraulicznej należy:
 zapoznać się z materiałem nauczania pkt 4.4. oraz literaturą z rozdziału 6,
 zapoznać się ze schematem układu hydraulicznego,
 przykręcając zawór 1 określić, obserwując manometr i rotametr, zakres pomiarowy dla
wydatku objętościowego (wskazania manometru nie mogą być zbyt małe),
 wyznaczyć punkty pomiarowe dzieląc zakres pomiarowy na pięć podzakresów,
 wykonać pomiary natężenia przepływu rotametrem dla różnych przepływów (regulacja
zaworem odcinajÄ…cym 1),
 zmierzyć objętość przepompowanej cieczy w wyskalowanym zbiorniku,
- wykonać pomiary spadku ciśnienia w manometrze U - rurkowym poprzez odczytanie
położenia cieczy hl w lewym i hp prawym ramieniu manometru,
- zmierzyć poszczególne czasy przepływu cieczy,
- po każdym pomiarze otworzyć zawór odcinający 2 i przelać wodę do zbiornika
zasilajÄ…cego,
V l
îÅ‚ Å‚Å‚
- obliczyć natężenie przepływu korzystając ze wzoru: Q = ,
ïÅ‚h śł
t
ðÅ‚ ûÅ‚
V  objętość cieczy w [l],
t  czas [h],
- obliczyć różnicę poziomu cieczy ze wzoru "h= hl - hp [m],
- obliczyć spadek ciÅ›nienia w przewodzie ze wzoru "p = ÁÅ"g Å" "h[Pa],
kg
Á  gÄ™stość wody -1000îÅ‚ 3 Å‚Å‚ ,
ïÅ‚m śł
ðÅ‚ ûÅ‚
m
g  przyÅ›pieszenie ziemskie 9,81îÅ‚ 2 Å‚Å‚,
ïÅ‚s śł
ðÅ‚ ûÅ‚
"h  różnica poziomu cieczy w manometrze [m].
- w przypadku manometru rtęciowego spadek ciśnienia w instalacji obliczyć ze wzoru:
"p = g Å" "h(ÁHg - ÁH20)[Pa],
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
kg
ÁHg  gÄ™stość rtÄ™ci:13595îÅ‚ 3 Å‚Å‚,
ïÅ‚m śł
ðÅ‚ ûÅ‚
- pamiętać o prawidłowym podstawieniu jednostek,
- wykonać wykres zależności spadku ciśnienia "p od natężenia przepływu Q,
- wyniki pomiarów i obliczeń zestawić w tabelce.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są różnice miedzy cieczami a gazami?
2. Jak się oblicza gęstość cieczy i gazów?
3. Jaki jest podział ogólny sprężarek?
4. Jakie znasz sposoby pomiaru ciśnienia?
5. Jaki jest wzór na objętość właściwą?
6. Jakie są rodzaje ciśnień?
7. Co jest jednostką ciśnienia w układzie SI?
8. W jakich jednostkach określa się ciśnienie?
9. Jaki jest podział przyrządów do pomiaru ciśnienia w zależności od zasady działania?
10. Czym sÄ… spowodowane straty energii w instalacjach pneumatycznych i hydraulicznych?
11. Na jakim prawie oparta jest zasada działania napędu hydraulicznego?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
W prasie hydraulicznej (rys. 1) średnica tłoka większego wynosi D = 0,2 m, a mniejszego
0,02. Na tłoku mniejszym położono ciężar 600 N. Jakie ciśnienie i jaka siła działają na większy
tÅ‚ok, jeżeli sprawność urzÄ…dzenia wynosi · = 0,8. Oblicz o ile przesunie siÄ™ tÅ‚ok o Å›rednicy D,
jeżeli tłok mniejszy przesunie się o: 1cm, 2 cm, 5cm. Dla podanych przesunięć wykonaj
pomiary rzeczywistego przesunięcia tłoka większego na prasie hydraulicznej. Wykonaj
obliczenia teoretyczne przesunięcia tłoka dla wymiarów tłoków posiadanej prasy.
D
d
Rysunek do ćwiczenia 1. Uproszczony schemat prasy hydraulicznej
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby poprawnie wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcja obliczania ciśnienia, siły oraz przesunięcia tłoka w prasie
hydraulicznej,
2) skorzystać z podanych wzorów zawartych w materiale nauczania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
3) stosować się do poleceń zawartych w instrukcji obliczania ciśnienia, siły oraz przesunięcia
tłoka w prasie hydraulicznej,
4) wykonać  krok po kroku polecenia zawarte w instrukcji,
5) zapisać w tabelce wyniki pomiarów rzeczywistego przesunięcia tłoka i porównać je
z obliczeniami teoretycznymi,
Tabela 10. Zestawienie wyników
Przesunięcie Przesunięcie Przesunięcie
Różnica przesunięcia
mniejszego tłoka o większego tłoka o większego tłoka o
teoretycznego i
średnicy d średnicy D średnicy D Uwagi
rzeczywistego [mm]
[mm] (rzeczywiste) [mm] (wyliczone) [mm]
10
20
50
6) omówić przyczyny powstałych błędów,
7) zaprezentować sposób wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 prasa hydrauliczna,
 przyrządy pomiarowe do pomiaru przesunięcia tłoka,
 zeszyt, długopis,
 kalkulator,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Dokonaj pomiaru natężenia przepływu cieczy rotametrem oraz różnicy ciśnień
w przewodzie instalacji hydraulicznej (rys. 2) manometrem U-rurkowym.
Rysunek do ćwiczenia 2. Schemat instalacji hydraulicznej
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Aby poprawnie wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z instrukcją pomiaru natężenia przepływu za pomocą rotametru oraz różnicy
ciśnień w instalacji hydraulicznej,
2) skorzystać z podanych wzorów zawartych w materiale nauczania i instrukcji do
wykonania ćwiczenia,
3) stosować się do poleceń zawartych w instrukcji,
4) zapisać w tabelce wyniki pomiarów oraz obliczeń,
5) omówić przyczyny powstałych błędów oraz przyczyny spadku ciśnienia na długości.
Tabela 11. Zestawienie wyników
Q t Q
V hl hp "h "p
Lp. mierzone (czas) obliczone
[l/h] [l] [h] [l/h] [mm] [mm] [mm] [m] [Pa]
1.
2.
3.
4.
5.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 instalacja pomiarowa,
 zeszyt, długopis,
 kalkulator,
 literatura z rozdziału 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) przygotować stanowisko pomiarowe?
ðð ðð
2) obliczyć gęstość cieczy?
ðð ðð
3) rozróżnić i zdefiniować elementy prostego schematu hydraulicznego?
ðð ðð
4) obliczyć przesunięcie tłoka w podnośniku hydraulicznym ?
ðð ðð
5) zmierzyć objętość przepompowanej cieczy?
ðð ðð
6) tworzyć krotności jednostek miar ciśnienia?
ðð ðð
7) zamieniać jednostki ciśnienia ([Pa] na [at], [bar])?
ðð ðð
8) dokonać pomiaru ciśnienia i natężenia przepływu?
ðð ðð
9) formułować właściwe wnioski z dokonanych pomiarów?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 24 zadania o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru
 tylko jedna spośród czterech odpowiedzi jest poprawna.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: I część  poziom podstawowy
(zadania od 1-18), II część - poziom ponadpodstawowy (zadania od 19-24).
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeżeli udzielenie odpowiedzi na któreś z zadań będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż
jego rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy wystarczy Ci czasu.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Międzynarodowy układ jednostek miar określa się skrótem:
a) ZK,
b) SK,
c) JM,
d) SI.
2. Która, z wymienionych norm jest polską normą maszynową:
a) PN  87/M  01145,
b) PN  87/N  01621,
c) PN  89/N  01605,
d) PN  82/N  01616.
2
3. Tolerancja (T) dla wymiaru Ć 60+0,,17 wynosi:
-0
a) 0,37,
b) 0,08,
c) - 0,22,
d) - 0,08.
4. Wymiar rzeczywisty obrobionego wyrobu wynosi 20,15 mm i został zakwalifikowany jako
dobry. Według którego z poniższych oznaczeń na rysunku wykonawczym został on
wykonany?
a) 20+0,1,
b) 20-0,1,
c) 20+0,2,
d) 20-0,15.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
5. Szczelinomierz należy do grupy:
a) wzorców,
b) przyrządów pomiarowych,
c) sprawdzianów,
d) przyborów pomiarowych.
6. Wymiary L1 i L2 należą do grupy wymirów liniowych:
L
1
a) wewntrznych,
b) zewnętrznych,
c) mieszanych i pośrednich,
d) tylko mieszanych.
L2
7. Z jaką dokładnością mierzy przedstawiona na rysunku suwmiarka:
a) 0,05,
0 5 10 15 20
b) 0,1,
c) 0,02,
d) 0,01.
8. Odczytaj wskazanie suwmiarki:
a) 13,5,
b) 13,85,
c) 13,8,
d) 13,75.
9. Ile działek noniusza, ma suwmiarka mierząca z dokładnością odczytu i = 0,05 i modułem I:
a) 20,
b) 10,
c) 50,
d) 19.
10. Pełny obrót bębna mikrometru powoduje przesuniecie się wrzeciona o:
a) 10mm,
b) 1 mm,
c) 0,5 mm,
d) 0,1 mm.
11. Który z elementów nie jest częścią składową mikrometru do pomiarów zewnętrznych?
a) szczęki,
b) bęben,
c) kabłąk,
d) sprzęgiełko.
12. Najczęściej spotykane, uniwersalne mikrometry do pomiarów zew. i wew. mierzą
z dokładnością odczytu do:
a) 0,05,
b) 0,01,
c) 0,5,
d) 0,1.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
13. Wskazany na mikrometrze do pomiaru wymiarów wewnętrznych wynosi:
a) 17,36,
b) 13,31,
c) 12,81,
d) 17,19.
14. Kąty możemy zmierzyć:
a) suwmiarkÄ…,
b) czujnikiem,
c) sprawdzianem tłoczkowym,
d) liniałem sinusowym.
15. Za pomocą liniału krawędziowego można sprawdzić:
a) prawidłową długość przedmiotu,
b) czy przedmiot ma prawidłowy kształt,
c) czy sprawdzana powierzchnia jest prostolinijna,
d) dokładność wykonania kąta 90o.
16. Luz międzyzębny mierzy się za pomocą:
a) sprawdzianu tłoczkowego,
b) szczelinomierza i wzornika do gwintów,
c) mikromierza,
d) szczelinomierza i czujnika.
17. Błąd  paralaksy zależy od:
a) dokładności suwmiarki,
b) stanu technicznego suwmiarki,
c) kąta padania światła na noniusz,
d) rodzaju narzędzia pomiarowego.
18. Z jakiego wzoru korzystamy do obliczenia kąta przy pomiarach kątów za pomocą
liniału sinusowego?
a) sin = h Å" L ,
h
b) sin = ,
L
L
c) sin = ,
h
d) sin = 2h Å" L .
19. 1 MPa (jeden megapaskal) to:
a) 100 hPa,
b) 1000 Pa,
c) 106 Pa,
d) kPa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
20. 1 bar to:
a) 105 Pa,
b) 1 MPa,
c) 100 hPa,
d) 2 at.
21. Rotametr służy do pomiaru:
a) ciśnienia,
b) natężenia przepływu,
c) gęstości,
d) ciężaru właściwego.
22. Jeżeli stosunek sprężania Ą > 3 wówczas maszynę sprężającą zaliczamy do:
a) wentylatorów,
b) dmuchaw,
c) sprężarek,
d) wiatraków.
23. Zasada działania cieczowych (hydrostatycznych) przyrządów do pomiaru ciśnienia oparta
jest na zasadzie:
a) równoważeniu mierzonego ciśnienia wysokością słupa cieczy,
b) równoważeniu mierzonego ciśnienia ciężarem tłoka,
c) pomiaru odkształcenia elementów sprężystych,
d) zmian własności elektrycznych pod wpływem zmiany ciśnienia.
24. Jeżeli z obliczenia wynika dla Lmin wartość ujemna (luz ujemny, czyli wcisk), a dla Lmax
wartość dodatnia, to występuje pasowanie:
a) mieszane,
b) luz
ne,
c) ciasne,
d)
pośrednie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Wykonywanie pomiarów warsztatowych
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1.
a b c d
2.
a b c d
3.
a b c d
4.
a b c d
5.
a b c d
6.
a b c d
7.
a b c d
8.
a b c d
9.
a b c d
10.
a b c d
11.
a b c d
12.
a b c d
13.
a b c d
14.
a b c d
15.
a b c d
16.
a b c d
17.
a b c d
18.
a b c d
19.
a b c d
20.
a b c d
21.
a b c d
22.
a b c d
23.
a b c d
24.
a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
6. LITERATURA
1. Gnutek Z, Koralewskie W.: Maszynoznawstwo energetyczne. Wprowadzenie do
energetyki cieplnej. Politechnika Wrocławska. Wrocław 2003
2. Jakubiec W., Malinowski J.: Metrologia wielkości geometrycznych. WNT. Warszawa
1996
3. Kojtych A, Szołowski M., Szymczyk W.: Pomiary wielkości fizycznych. WSiP. Warszawa
1998
4. Kolmam R.: Technika pomiarów warsztatowych. PWSZ. Katowice 1972
5. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP Warszawa 1995
6. Maksymowicz A.: Rysunek zawodowy dla szkół zasadniczych. WSiP Warszawa 1999
7. Okoniewski S.: Technologia maszyn. WSiP Warszawa 1983
8. Praca zbiorowa.: Poradnik mechanika. Wydawnictwo Naukowo  Techniczne Warszawa
1996
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50