MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Piotr Dubis
Wykonywanie pomiarów warsztatowych
731[03].O1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Henryk Stańczyk
mgr inż. Andrzej Strzykowski
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Piotr Dubis
Konsultacja:
mgr inż. Andrzej Zych
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 731[03].O1.04
 Wykonywanie pomiarów warsztatowych zawartej w modułowym programie nauczania dla
zawodu mechanik precyzyjny 731[03].
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
 SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Tolerancje i pasowania 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Pomiary warsztatowe 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 21
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów 25
4.3. Pomiary wielkości elektrycznych 26
4.3.1. Materiał nauczania 26
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4. Sprawdzian postępów 30
5. Sprawdzian osiągnięć 31
6. Literatura 36
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności
o tolerancjach i pasowaniach, o pomiarach warsztatowych i pomiarach wielkości
elektrycznych.
Poradnik ten posiada następującą strukturę:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności, które powinieneś mieć
opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń. Materiał nauczania obejmuje:
informacje, opisy, tabele, rysunki z danego tematu,
pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczeń,
zestaw ćwiczeń,
sprawdzian postępów.
4. Sprawdzian osiągnięć zawierający zestaw zadań testowych z zakresu całej jednostki
modułowej.
Poradnik zawiera materiał nauczania składający się z 3 tematów. Są to:  Tolerancje
i pasowania ,  Pomiary warsztatowe ,  Pomiary wielkości elektrycznych .
Temat  Tolerancje i pasowania pomoże Ci zapoznać się z problematyką dokładności
wykonania, operowania pojęciami z zakresu tolerancji i pasowań oraz obliczania wymiarów
granicznych, tolerancji i luzów.
Temat  Pomiary warsztatowe jest najważniejszy w tej jednostce modułowej. Przerabiając
materiał nauczania oraz wykonując ćwiczenia nauczysz się wykonywać pomiary za pomocą
suwmiarek, mikrometru oraz innych przyrządów pomiarowych. Umiejętności te będziesz
wykorzystywał podczas dalszej nauki i w przyszłej pracy zawodowej.
Temat  Pomiary wielkości elektrycznych pomoże Ci przede wszystkim w nauczeniu się
wykonywania pomiarów podstawowych wielkości elektrycznych. Ponadto zapoznasz się ze
sposobami zapobiegania porażeniu prądem elektrycznym oraz udzielaniem pierwszej pomocy
porażonym.
Jeżeli będziesz miał trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś
nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz
daną czynność. Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki
modułowej.
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
731[03].O1
Techniczne podstawy mechaniki precyzyjnej
731[03].O1.01
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
i ochrony środowiska
731[03].O1.03
731[03].O1.02
Rozróżnianie materiałów konstrukcyjnych
Posługiwanie się dokumentacją
stosowanych w mechanice precyzyjnej
technicznÄ…
731[03].O1.04
Dokonywanie pomiarów warsztatowych
731[03].O1.05
Wytwarzanie prostych części maszyn
i urządzeń precyzyjnych
731[03].O1.06
Magazynowanie i transport maszyn i urządzeń
precyzyjnych
Schemat jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- posługiwać się jednostkami układu SI,
- dobierać odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej w zależności od wykonywanych
prac,
- udzielać pierwszej pomocy osobie poszkodowanej,
- przestrzegać wymagań dotyczących ochrony środowiska naturalnego,
- odczytywać informacje z rysunków technicznych,
- dobierać materiały konstrukcyjne,
- przestrzegać regulaminów obowiązujących w pracowniach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 wyjaśnić pojęcia: tolerancja, pasowanie, chropowatość powierzchni,
 obliczyć wymiary graniczne, odchyłki, tolerancję, luzy,
 wybrać z PN odchyłki dla podanych wymiarów tolerowanych,
 wyjaśnić pojęcia mierzenia i sprawdzania,
 sklasyfikować przyrządy pomiarowe,
 rozróżnić podstawowy sprzęt pomiarowy: wzorce, przyrządy pomiarowe, sprawdziany,
 ustalić przebieg czynności podczas wykonywania pomiarów,
 dobrać przyrządy pomiarowe do pomiaru i sprawdzania elementów maszyn i urządzeń
precyzyjnych w zależności od kształtu oraz dokładności wykonania,
 odczytać wskazania przyrządów pomiarowych,
 scharakteryzować podstawowe wielkości elektryczne,
 połączyć na podstawie schematu ideowego prosty obwód elektryczny,
 dobrać przyrządy pomiarowe do pomiaru wielkości elektrycznych,
 wykonać pomiar podstawowych wielkości elektrycznych,
 dokonać kontroli zgodności rezystancji izolacji urządzeń i instalacji elektrycznej
z dokumentacjÄ…,
 wykonać pomiary zgodnie z obowiązującymi przepisami bhp i ochrony ppoż.,
 określić dokładność pomiarów,
 określić tendencje rozwojowe w metrologii warsztatowej,
 posłużyć się PN,
 skorzystać z literatury technicznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Tolerancje i pasowania
4.1.1. Materiał nauczania
Tolerowanie wymiarów
Wymiary, jakie podaje się na rysunku technicznym (bez odchyłek) nazywa się wymiarami
nominalnymi. Wymiary rzeczywiste przedmiotów wykonanych na podstawie rysunków różnią
się od wymiarów nominalnych. W związku z tym konstruktor narzuca pewne wymiary
graniczne, pomiędzy którymi wykonany przedmiot jest dobry. Jeżeli wymiar przedmiotu
przekroczy te dopuszczalne granice, przedmiot jest zły (jest brakiem). Przykład oznaczenia
wymiarów nominalnych podano na rysunku 1.
Rys. 1. Wymiary nominalne otworu i wałka.
Dla wymiaru rzeczywistego (obróbkowego) określa się więc wymiary graniczne.
Największy dopuszczalny wymiar nazywa się górnym wymiarem granicznym, najmniejszy
dopuszczalny wymiar nazywa siÄ™ dolnym wymiarem granicznym.
Natomiast różnice pomiędzy wymiarem nominalnym i obróbkowym nazywamy
odchyłkami. Odchyłka może być dodatnia, ujemna lub równa zero. Odchyłką górną (es, ES)
nazywa się odchyłkę graniczną stanowiącą różnicę pomiędzy górnym wymiarem granicznym
(Bw) wałka lub (Bo) otworu i wymiaru nominalnego. Odchyłką dolną (ei, EI) nazywa się
odchyłkę graniczną stanowiącą różnicę pomiędzy dolnym wymiarem granicznym (Aw) wałka
lub (Ao) otworu i wymiaru nominalnego.
Tolerancja jest to różnica pomiędzy górnym i dolnym wymiarem granicznym lub różnica
algebraiczna odchyłki górnej i dolnej.
T = B  A lub T = es  ei
Ponadto dla odchyłki górnej
es = Bw  N lub ES = Bo  N
oraz dla odchyłki dolnej
ei = Aw  N lub EI = Ao  N
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Åš50
Åš50
Obszar wyznaczony przez odchyłki graniczne lub wartość tolerancji i jej położenie
względem wymiaru nominalnego nazywamy polem tolerancji.
Wszystkie te wielkości przedstawiono na rysunku 2. Rysunek ten jest przedstawiony
w uproszczeniu, gdyż tolerancja i odchyłki są bardzo małe w stosunku do wymiarów
granicznych i nominalnego.
Rys. 2. Wymiary, tolerancje i odchyłki wałka i otworu
Na rysunkach mogą wystąpić różne sposoby tolerowania wymiarów. Przykłady podane są
na rysunku 3. Na rysunku 3a wymiary 20, 30 i 55 nie sÄ… tolerowane. Wymiary takie wykonuje
się w tolerancjach warsztatowych, czyli z dokładnościami w klasie 14, 15 lub 16, zależnie od
wyrobu. Pozostałe wymiary są tolerowane, a tolerancja podana jest za pomocą liczb. Na
rysunku 3b wymiary 30, 45 i Åš30 nie sÄ… tolerowane. Wymiar Åš20h7 jest tolerowany,
a tolerancja podana jest za pomocą symbolu h7. Literami małymi oznacza się tolerancje dla
wymiarów zewnętrznych np. wałków. Literami dużymi oznacza się tolerancje dla wymiarów
wewnętrznych np. otworów (Ś20H7).
40Ä…1
a) b)
Åš20Ä…1
20 30
45
55
Rys. 3. Przykłady tolerowania wymiarów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
30
Ä…1
Åš30
Åš20h7
20
Oznaczone na rysunkach tolerancje określają wymagania dla wykonujących obróbkę.
Poszczególne wymiary muszą się mieścić w granicach pomiędzy wymiarami granicznymi, które
należy obliczyć. Ponadto wyliczamy tolerancję oraz wymiar średni. Na przykład dla wymiaru
40Ä…1:
Wymiar nominalny N = 40.
Odchyłka górna es = +1. Odchyłka dolna ei =  1.
Górny wymiar graniczny Bw=N + es = 40 + 1 = 41 (wymiar nominalny + górna odchyłka).
Dolny wymiar graniczny Aw = N + ei =40 + ( 1) = 39 (wymiar nominalny + dolna odchyłka).
41+ 39
Wymiar średni = = 40
2
Tolerancja T = B  A = 41  39 = 2 (górny wymiar graniczny  dolny wymiar graniczny).
Dla wymiarów z tolerancją podaną za pomocą symboli obliczenia są następujące:
Np. wymiar Åš52K7
1. Z tablic tolerancji (zamieszczonych w normach lub poradnikach) odczytujemy wartości
odchyłek. Dla wymiaru Ś52K7 wynoszą one: górna +9, dolna  21. Wartości te podawane
sÄ… w mikrometrach (µm). Czyli w milimetrach bÄ™dzie: odchyÅ‚ka górna = +0,009 mm,
odchyłka dolna =  0,021 mm.
2. Górny wymiar graniczny = 52 + 0,009 = 52,009.
3. Dolny wymiar graniczny = 52 + ( 0,021) = 51,979.
52,009 + 51,979
4. Wymiar średni = = 51,994.
2
5. Tolerancja = 52,009  51,979 = 0,030.
Pasowania
Podczas łączenia ze sobą dwóch współpracujących części (np. wałka i otworu),
w połączeniu może wystąpić luz lub wcisk. A
ączenie dwóch elementów o tym samym
wymiarze nominalnym nazywamy pasowaniem. Pasowania na rysunkach podaje siÄ™
w następujący sposób:
Np. Åš30 H7/g6, gdzie Åš30 oznacza wymiar nominalny, H7 oznacza tolerancjÄ™ otworu, g6
tolerancję współpracującego wałka.
Aby rozpoznać rodzaj pasowania (to znaczy określić, czy dwie części zmontowane są
z wciskiem, czy luzem), możemy obliczyć luz, jaki wystąpi w danym pasowaniu, przy czym luz
ujemny nazywa siÄ™ wciskiem.
Obliczenia luzów dla pasowania Ś30 H7/g6 przebiega następująco:
Odchyłki Wymiary graniczne
Otwór Åš30 H7 Górna = +21µm = 0,021 mm Górny = 30 + 0,021 = 30,021
Dolna = 0 Dolny = 30 + 0 = 30
WaÅ‚ek Åš30 g6 Górna =  7µm =  0,007mm Górny = 30 + ( 0,007) = 29,993
Dolna =  20µm =  0,020mm Dolny = 30 + ( 0,020) = 29,980
Obliczenie luzów, jakie mogą wystąpić
Luz maksymalny Górny wymiar graniczny otworu 30,021  29,980 = +0,041 mm
minus dolny wymiar graniczny
wałka
Luz minimalny Dolny wymiar graniczny otworu 30  29,993 = +0,007 mm
minus górny wymiar graniczny
wałka
Luz średni Średnia arytmetyczna 0,041+ 0,007
= 0,024 mm
2
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Dla pasowania Ś30 H7/g6 luz maksymalny i luz minimalny są dodatnie, więc pasowanie
będzie luz
ne. Jeżeli mamy zmontować np. 100 szt. wałów z otworami, to dla każdej pary
wałek będzie wchodził luz
no do otworu. Jeżeli luzy wyszłyby ujemne, to każda para musiałaby
być montowana z wciskiem. Np. przez wtłoczenie wałka do otworu na prasie. Wystąpiłoby to
np. przy pasowaniu Åš30 H7/s7.
OdchyÅ‚ki dla Åš30 H7: górna = +21 µm = 0,021 mm, dolna = 0
OdchyÅ‚ki dla Åš30 s7: górna = +56 µm = 0,056 mm, dolna = +35 µm = +0,035 mm
Wymiary graniczne otworu: górny = 30,021, dolny = 30
Wymiary graniczne wałka: górny = 30,056, dolny = 30,035
Luz maksymalny = 30,021  30,035 =  0,014
Luz minimalny = 30  30,056 =  0,056
 0,014 + ( 0,056)
Luz średni = =  0,035mm
2
Przypadki te przedstawiono na rysunku 4.
Rys. 4. Przedstawienie pasowania luz
nego i ciasnego.
W budowie maszyn ustalono pewne rodzaje pasowań jako pasowania normalne. Są to
pasowania według zasady stałego otworu i pasowania według zasady stałego wałka.
W pasowaniach opartych o zasadę stałego otworu, otwór zawsze ma tolerancję  H
(np. H7/f6, H7/e8, H7/g6, H8/d9, H8/e8, H8/s7). W pasowaniach opartych o zasadę stałego
wałka, wałek zawsze ma tolerancję  h (np. F8/h6, K7/h6, N8/h7, E9/h8).
Tolerowanie kształtu i położenia
W obrabianych elementach oprócz odchyłek wymiarowych mogą także występować
odchyłki w kształtach powierzchni lub we wzajemnym ich położeniu. Podstawowe rodzaje
tych odchyłek przedstawione są na rysunku 5.
Odmiany tolerancji Oznaczenie Rodzaj tolerancji
Tolerancje kształtu Tolerancja prostoliniowości
Tolerancja płaskości
Tolerancja kołowości
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Tolerancje położenia Tolerancja równoległości
Tolerancja prostopadłości
Tolerancje złożone Tolerancja bicia (promieniowego
(położenia i kształtu) i osiowego)
Rys. 5. Tolerancje kształtu i położenia.
Oznaczenie tolerancji kształtu składa się ze znaku rodzaju tolerancji i z wartości liczbowej
tolerancji w milimetrach, ujętych w ramkę prostokątną o dwóch polach. Ramkę łączy się
cienką linią zakończoną strzałką z linią zarysu tolerowanego elementu przedmiotu lub
z przedłużeniem linii zarysu. Przykłady podano na rysunku 6.
a) b)
Rys. 6. Oznaczanie tolerancji kształtu i położenia: a) równoległość płaszczyzn (odchyłki nierównoległości
oznaczonych płaszczyzn nie mogą przekraczać 0,05 mm), b) prostopadłość (odchyłki prostopadłości oznaczonej
płaszczyzny w stosunku do płaszczyzny  A nie mogą przekraczać 0,1 mm).
Do mierzenia odchyłek kształtu i położenia wykorzystuje się takie przyrządy pomiarowe,
jak czujniki, poziomnice, liniały. Przykładem jest wykorzystanie czujnika do pomiaru bicia
(pokazane to zostanie w następnym temacie).
Chropowatość powierzchni
Bardzo często na rysunkach określone są wymagane wartości chropowatości powierzchni.
Wykonując części maszyn należy więc zaplanować tak technologię wykonania, aby uzyskać
dopuszczalną wartość chropowatości powierzchni. Chropowatość określa się za pomocą
parametru Ra, czyli średniej wysokości nierówności. Im mniejsza liczba określająca wartość
chropowatości, tym lepsza powierzchnia.
a) b)
Rys. 7. Oznaczanie chropowatości powierzchni: a) dopuszczalna chropowatość powierzchni nie może
przekraczać Ra = 0,16 µm i 0,63 µm w drugiej części waÅ‚ka, b) dopuszczalna chropowatość powierzchni
Ra = 0,04 µm oraz wymagane jest docieranie tej powierzchni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Chropowatość powierzchni mierzy się specjalnymi przyrządami pomiarowymi. Do celów
warsztatowych można również wykorzystywać metodę porównawcza, to znaczy porównywać
wzrokowo powierzchnię w wzorcami chropowatości.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to sÄ… wymiary nominalne?
2. Co to sÄ… wymiary graniczne?
3. Co to jest tolerancja?
4. Jak obliczamy wymiary graniczne?
5. Jakie są sposoby tolerowania wymiarów?
6. Skąd bierzemy wartości odchyłek dla wymiarów tolerowanych za pomocą symboli
literowych?
7. Jak obliczamy luzy dla podanych pasowań?
8. Jakie mogą być rodzaje tolerancji kształtu?
9. Jakie mogą być rodzaje tolerancji położenia?
10. Jak mierzymy błędy kształtu i położenia?
11. Jakim parametrem oznacza się chropowatość powierzchni?
12. Jak mierzy się chropowatość powierzchni?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz wymiary graniczne, wymiar średni i tolerancję dla podanych niżej przykładów.
Wymiar Obliczone wartości:
Wymiary graniczne: Wymiar średni Tolerancja
100ą1  górny
 dolny
100Ä…0,01
20+0,1
20 0,1
30 +0,3
+0,1
30  0,1
 0,3
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie sposób obliczania wymiarów granicznych, wymiaru średniego
i tolerancji,
2) dla każdego przykładu obliczyć wymiary graniczne, wymiar średni i tolerancję,
3) porównać swoje wyniki z wynikami kolegów oraz poprosić nauczyciela o ocenę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- literatura podana w poradniku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Ćwiczenie 2
Oblicz wymiary graniczne, wymiar średni i tolerancję dla podanych niżej przykładów.
Wymiar Odchyłki Wymiary graniczne: Wymiar Tolerancja
odczytane z tablic średni
Górny Dolny
15H6
15h6
Åš25d11
Åš25d11
Åš460h8
Åš460H8
Åš5g6
Åš5H6
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odczytać z tablic odchyłki dla podanych wymiarów i przeliczyć je na milimetry,
2) dla każdego przykładu obliczyć wymiary graniczne, wymiar średni i tolerancję,
3) porównać swoje wyniki z wynikami kolegów oraz poprosić nauczyciela o ocenę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- tablica odchyłek,
- literatura podana w poradniku.
Ćwiczenie 3
Oblicz luzy dla podanych niżej pasowań oraz określ jego rodzaj.
Pasowanie Odchyłki Wymiary graniczne: Luz Luz Luz Rodzaj
odczytane z tablic max min średni pasowania
Górne Dolne
Åš10H7/e8 Åš10H7
Åš10e8
Åš10H7/s8
Åš10H11/d11
Åš8F8/h6
Åš8K7/h6
Åš8P/h6
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odczytać z tablic odchyłki dla podanych wymiarów i przeliczyć je na milimetry,
2) dla każdego przykładu obliczyć wymiary graniczne,
3) dla każdego przykładu obliczyć luzy,
4) dla każdego przykładu określić rodzaj pasowania,
5) sprawdzić rodzaj pasowania korzystając z rysunku przedstawiającego położenie pól
tolerancji względem wymiaru nominalnego,
6) porównać swoje wyniki z wynikami kolegów oraz poprosić nauczyciela o ocenę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tekst przewodni,
- poradnik dla ucznia,
- tablica odchyłek,
- literatura podana w poradniku.
Ćwiczenie 4
Zmierz odchyłki prostoliniowości listwy. Układ pomiarowy zmontuj wg poniższego
schematu.
Czujnik zegarowy
Listwa
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować stanowisko pomiarowe,
2) ustawić czujnik na  zero ,
3) przesuwając czujnik wzdłuż płytki, odczytać maksymalne i minimalne odchylenia czujnika,
4) ustalić rzeczywisty błąd prostoliniowości płytki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- czujnik zegarowy ze statywem, płyta pomiarowa,
- listwa do mierzenia,
- poradnik dla ucznia,
- literatura podana w poradniku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) obliczyć wymiary graniczne, wymiar średni i tolerancje dla wymiarów
z tolerancjÄ… podanÄ… za pomocÄ… liczb?
ðð ðð
2) odczytać i przeliczyć odchyłki dla tolerancji podanych za pomocą liter?
ðð ðð
3) obliczyć wymiary graniczne, wymiar średni i tolerancje dla wymiarów
z tolerancjÄ… podanÄ… za pomocÄ… liter?
ðð ðð
4) obliczyć luz maksymalny, minimalny i średni?
ðð ðð
5) ustalić rodzaj pasowania?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Pomiary warsztatowe
4.2.1. Materiał nauczania
Podstawy miernictwa
Do wykonywania pomiarów oraz sprawdzania wykonanych przedmiotów (części maszyn
i urządzeń) służą narzędzia pomiarowe. Narzędzia pomiarowe dzielimy na przyrządy
pomiarowe (suwmiarka, mikrometr), wzorce (przymiar kreskowy, wzornik, kÄ…townik) oraz
sprawdziany (np. sprawdzian łuków, kątów, sprawdzian gwintu).
Celem pomiarów warsztatowych jest sprawdzenie, czy wykonany przedmiot jest zgodny
z dokumentacją techniczną. Różnica pomiędzy pomiarem a sprawdzeniem jest następująca.
Podczas mierzenia otrzymujemy wynik np. długość przedmiotu w mm, a podczas sprawdzania
stwierdzamy, czy przedmiot jest zgodny z dokumentacjÄ… (bez otrzymania wyniku pomiaru).
Pomiary można wykonywać metodą bezpośrednią i metodą pośrednią. Pomiar bezpośredni
jest to pomiar, którego wynik odczytujemy bezpośrednio na przyrządzie pomiarowym (np.
mierząc długość przymiarem). Pomiar pośredni jest to pomiar, którego wynik określamy na
podstawie innych wyników (np. dla zmierzenia odległości pomiędzy osiami dwóch otworów
wykonujemy pomiar średnicy tych otworów i pomiar odległości pomiędzy ścianami otworów.
Przykład podano na rysunku 8).
Åš1 L Åš2
X = L + Åš1/2 + Åš2/2
X
Rys. 8. Pomiar pośredni odległości osi otworów.
Wszystkie pomiary wykonywane są z pewnymi błędami. Wynikają one z dokładności
pomiarowej przyrządu pomiarowego oraz popełnianych błędów.
Obecnie bardzo dużo przyrządów pomiarowych posiada odczyt elektroniczny. Obok
przyrządów z odczytem zwykłym, np. suwmiarka, na której odczytuje się wymiar na noniuszu,
produkowane są suwmiarki z odczytem na wyświetlaczu elektronicznym. Podobnie jest
z innymi przyrzÄ…dami.
Przymiary i przyrzÄ…dy suwmiarkowe
Do wykonywania pomiarów długości z dokładnością do 1 mm służą przymiary.
Na rysunku 9 przedstawiono przymiar kreskowy sztywny.
Rys. 9. Przymiar kreskowy sztywny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Do wykonywania pomiarów z większą dokładnością (do 0,1 mm, 0,05 mm i 0,02 mm)
służą przyrządy suwmiarkowe. Na rysunku 10 przedstawiono suwmiarkę uniwersalną.
Rys. 10. Suwmiarka uniwersalna (dwustronna z głębokościomierzem) [2, s 21].
Na rysunku 11 przedstawiono przykładowe wymiary wskazane na suwmiarce. Sposób
mierzenia jest następujący. Na noniuszu suwmiarki jest 10 działek, co oznacza, że suwmiarka
mierzy z dokładnością do 0,1 mm. Najpierw odczytujemy wymiar w pełnych milimetrach
i następnie dodajemy dziesiąte części milimetra. Dziesiąte części milimetra będą równe
numerowi kreski noniusza, która pokrywa się z jakąkolwiek kreską na prowadnicy.
Dla przykładu 11a pełnych milimetrów jest 80 (pierwsza kreska noniusza ustawiona jest na
8, czyli 8 cm). Dziesiątych milimetrów jest 0, gdyż zerowa kreska noniusza pokrywa się
z kreskÄ… na prowadnicy.
Dla przykładu 11b pełnych milimetrów jest 80 (tak jak w przykładzie a). Dziesiątych
części jest 0,1mm, gdyż pierwsza kreska noniusza pokrywa się z kreską na prowadnicy.
Wymiar wynosi 80,1 mm.
Dla przykładu 11c pełnych milimetrów jest 81. Dziesiątych części jest 0,4 mm, gdyż
4 kreska noniusza pokrywa siÄ™ z kreskÄ… na prowadnicy. Wymiar wynosi 81,4 mm.
a) b) c)
Rys. 11. Odczytywanie wymiaru na suwmiarce. [2, s 22]
Dla suwmiarek z noniuszem posiadającym 20 kresek (dokładność pomiaru 0,05 mm)
technika odczytywania wymiaru jest podobna. Najpierw odczytujemy pełne milimetry, a potem
dziesiąte i setne części. Przykład zamieszczono na rysunku 12. Pełnych milimetrów jest 75.
Każda kreska noniusza oznacza 0,05 mm. Więc dziesiąte i setne odczytujemy: 7 kreska
noniusza pokrywa siÄ™ z kreskÄ… prowadnicy (7 x 0,05 mm = 0,35 mm). Wymiar wynosi 75,35
mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 12. Odczytywanie wymiaru na suwmiarce o dokładności mierzenia 0,05 mm.
PrzyrzÄ…dy mikrometryczne
Do mierzenia z dokładnością do 0,01 mm służy mikrometr. Na rysunku 13 przestawiono
jego budowę. Pomiar wykonuje się następująco:
 mikrometr trzyma się za kabłąk (1),
 pomiędzy kowadełko (2) a wrzeciono (6) wkłada się przedmiot mierzony,
 kręci się bębnem (4), aż wrzeciono przybliży się do przedmiotu mierzonego,
 sprzęgłem (8) dosuwa się wrzeciono do przedmiotu mierzonego (sprzęgło daje zawsze
jednakowy docisk),
 zaciska siÄ™ zacisk (7),
 odczytuje się wymiar korzystając z podziałki na tulei (3) i działek (5).
Rys. 13. Mikrometr. [2, s 24]
Wymiar na mikrometrze odczytuje się następująco (rysunek 14):
 jeden obrót bębna powoduje przesuniecie wrzeciona o 0,5 mm,
 odczytujemy pełne milimetry i połówki milimetrów (kreski na tulei). Na przykładzie  a
jest 0 mm, na przykładzie  b jest 7 mm, na przykładzie  c jest 15,5 mm, na przykładzie
 d jest 23,5 mm,
 do tego wymiaru dodajemy setne części mm,
 wymiary wskazywane przez mikrometr wynoszą więc:
na przykładzie  a jest 0 + 0/100 = 0 mm, na przykładzie  b jest 7 + 0/100 = 7 mm,
na przykładzie  c jest 18,5 + 23/100 = 18,73 mm, na przykładzie  d jest 23,5 + 32/100
= 23,82 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Rys. 14. Odczyty na mikrometrze. [2, s 25]
Czujniki
Czujniki stosuje się do pomiaru odchyłek kształtu przedmiotu obrabianego. Mogą to być
odchyłki kołowości, prostoliniowości, bicie. Przykład pomiaru bicia przedstawiony jest na
rysunku 15. Przedmiot mierzony wstawiony jest w przyrząd z kłami. Obracając przedmiot
mierzony odczytujemy bicie. Liczbę milimetrów wskazuje licznik. Liczbę setnych części
milimetra odczytujemy na wskazówce głównej.
Rys. 15. Pomiar bicia walca za pomocą czujnika: 1  wskazówka odczytu setnych części mm, 2  podziałka,
3  licznik obrotu wskazówki głównej.
Do przyrządów czujnikowych zaliczamy również transametry mierzące z dokładnością
1 lub 2 źm, średnicówki czujnikowe do pomiaru średnic otworów.
KÄ…tomierze
Do pomiaru kątów służą kątomierze. Na rysunku 16 pokazano kątomierz uniwersalny.
Kątomierzem tym można wykonywać pomiary kątów w różnych przedmiotach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 16. KÄ…tomierz uniwersalny.
Odczytywanie kąta przebiega następująco (rysunek 17). Kąt w stopniach odczytujemy na
podziałce w miejscu, gdzie noniusz wskazuje  0 . Dla rysunku a) wynosi on 30o, dla rysunku
b) 38o, dla rysunku c) 46o. Resztę (minuty) odczytujemy z noniusza określając, która kreska
noniusza pokrywa się z jakąkolwiek kreską podziałki głównej. Dla rysunku a) kreska zerowa,
dla rysunku b) kreska oznaczajÄ…ca 15 minut (15 ), dla rysunku c) kreska oznaczajÄ…ca 10 .
Wymiary kątów wynoszą więc odpowiednio: dla a) 30o + 0 = 300, dla b) 38o + 15 = 38o15 ,
dla c) 46o + 10 = 46o10 .
a) b) c)
38015 46010
300
Rys 17. Pomiar kÄ…ta na kÄ…tomierzu uniwersalnym.
Wzorce i sprawdziany
Przyrządem służącym do sprawdzania kąta prostego oraz ustawiania pod kątem prostym
przedmiotów (np. przy połączeniu dwóch kątowników w ramce) jest kątownik. Kątownik
przedstawiony jest na rysunku 18.
a)
d)
c)
b)
Rys. 18. Kątowniki: a) kątownik zwykły, b) kątownik z grubym ramieniem, c) sprawdzanie kąta prostego
w obrabianym przedmiocie, d) sprawdzanie kÄ…ta prostego w ramce z kÄ…townika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Innymi wzorcami sÄ…:
 szczelinomierze  blaszki o różnej grubości,
 wzorce promieni,
 wzorce zarysu gwintów (grzebienie do gwintów).
Sprawdziany są to przyrządy pomiarowe służące do sprawdzania wymiarów liniowych lub
kątowych. Wyróżniamy różne rodzaje sprawdzianów. Mogą to być sprawdziany do wałków,
do otworów, sprawdziany do gwintów.
Przykłady sprawdzianów do wałków i otworów pokazano na rysunku 19. Na rysunku
19 a przedstawiono dwugraniczny sprawdzian szczękowy do wałków o wymiarze
tolerowanym Åš27f7. Sprawdzian posiada stronÄ™ przechodniÄ…  Sp i nieprzechodniÄ…  Sn .
Sprawdzanie polega na przyłożeniu sprawdzianu do wałka. wałek będzie dobry, gdy szczęki
strony przechodniej przejdą przez wałek, a strony nieprzechodniej nie przejdą. Podobnie jest
z dwugranicznym sprawdzianem tłoczkowym do otworów, pokazanym na rysunku 19 b.
Rys. 19. Sprawdziany: a) dwugraniczny sprawdzian szczękowy, b) dwugraniczny sprawdzian tłoczkowy.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakim narzędziem wykonuje się pomiary z dokładnością do 0,1 mm?
2. Jakim narzędziem wykonuje się pomiary z dokładnością do 0,05 mm?
3. Jakim narzędziem wykonuje się pomiary z dokładnością do 0,01 mm?
4. Jakie są kolejne czynności przy wykonywaniu pomiaru i odczytywaniu jego wyniku za
pomocÄ… suwmiarki?
5. Jakie są kolejne czynności przy wykonywaniu pomiaru i odczytywaniu jego wyniku
za pomocÄ… mikrometru?
6. Ile kresek znajduje się na noniuszu suwmiarki wykonującej pomiary z dokładnością
do 0,1 mm?
7. Ile kresek znajduje się na noniuszu suwmiarki wykonującej pomiary z dokładnością
do 0,05 mm?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
8. Do czego służą kątowniki?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Korzystając z poradników odszukaj różne przyrządy suwmiarkowe i wpisz ich
przeznaczenie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w poradniku ślusarza i poradniku mechanika rozdziały dotyczące pomiarów
warsztatowych,
2) wypełnić poniższą tabelę.
Lp. Nazwa przyrzÄ…du Przeznaczenie przyrzÄ…du
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ślusarza,
- poradnik mechanika.
Ćwiczenie 2
Korzystając z poradników odszukaj różne przyrządy mikrometryczne i wpisz ich
przeznaczenie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w poradniku ślusarza i poradniku mechanika rozdziały dotyczące pomiarów
warsztatowych,
2) wypełnić poniższą tabelę.
Lp. Nazwa przyrzÄ…du Przeznaczenie przyrzÄ…du
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ślusarza,
- poradnik mechanika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Ćwiczenie 3
Odczytaj wyniki pomiaru na przedstawionych w tabeli noniuszach suwmiarek. Wykonaj
pomiary wymiarów rzeczywistych przedmiotów otrzymanych od nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się ze sposobem odczytywania wymiarów na suwmiarkach o dokładnościach
0,1 mm i 0,05 mm,
2) odczytać kolejne wymiary i wpisać wynik obok rysunków,
3) przedstawić wyniki nauczycielowi,
4) wykonać pomiary wymiarów rzeczywistego przedmiotu,
5) wykonać szkic przedmiotu mierzonego i nanieść na nim zmierzone wymiary,
6) przedstawić wyniki nauczycielowi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ślusarza,
- przedmioty do mierzenia,
- suwmiarki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Ćwiczenie 4
Wykonaj pomiary suwmiarkami, mikrometrem i kÄ…tomierzem uniwersalnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie sposób odczytywania wymiarów na suwmiarkach o dokładnościach
0,1 mm i 0,05 mm,
2) zapoznać się ze sposobem odczytywania wymiarów na mikrometrze,
3) zapoznać się ze sposobem odczytywania wymiarów na kątomierzu uniwersalnym,
4) wykonać 3 szkice przedstawionego przez nauczyciela przedmiotu i zwymiarować
je (nanieść tylko linie wymiarowe),
5) opracować tabele pomiarów,
6) wykonać pomiary przedstawionego przez nauczyciela przedmiotu korzystając
z suwmiarek,
7) wykonać te same pomiary za pomocą mikrometru (tylko wymiary zewnętrzne w zakresie
właściwym dla danego mikrometru),
8) wykonać pomiary kątomierzem,
9) przedstawić wyniki nauczycielowi,
10) nanieść wymiary na szkic.
Szkic przedmiotu do Szkic przedmiotu do Szkic przedmiotu do
mierzenia suwmiarkÄ… 0,1 mm mierzenia suwmiarkÄ… 0,05 mm mierzenia mikrometrem
i kÄ…tomierzem uniwersalnym
Tabela pomiarów
Suwmiarka Suwmiarka Mikrometr KÄ…tomierz
o dokładności o dokładności
0,1 mm 0,05 mm
Wymiar Wynik Wynik Wynik Wynik
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poradnik ślusarza,
- suwmiarka uniwersalna o dokładności mierzenia 0,1 i 0,05 mm,
- mikrometr zewnętrzny 0 do 25 mm,
- kÄ…tomierz uniwersalny,
- przedmioty do ćwiczeń pomiarowych.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) sklasyfikować przyrządy pomiarowe?
ðð ðð
2) wykonać pomiar za pomocą przymiaru?
ðð ðð
3) wykonać pomiary wymiarów zewnętrznych, wewnętrznych i głębokości
za pomocą suwmiarki o dokładności 0,1 mm?
ðð ðð
4) wykonać pomiary wymiarów zewnętrznych, wewnętrznych i głębokości
za pomocą suwmiarki o dokładności 0,05 mm?
ðð ðð
5) wykonać pomiary mikrometrem?
ðð ðð
6) sprawdzić kąt prosty kątownikiem?
ðð ðð
7) wymienić rodzaje przyrządów suwmiarkowych?
ðð ðð
8) wymienić rodzaje przyrządów mikrometrycznych?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.3. Pomiary wielkości elektrycznych
4.3.1. Materiał nauczania
Pomiary prądu, napięcia i rezystancji
Na bazie przetworników buduje się przyrządy pomiarowe do pomiaru prądu, które
nazywać będziemy amperomierzami, oraz woltomierze do pomiaru napięć. Istotnym
w użytkowaniu mierników jest ich właściwe włączenie w badany obwód. By zmierzyć
wielkość spadku napięcia na odbiorniku, woltomierz włączamy równolegle, zgodnie
z schematem przedstawionym poniżej.
Rys. 20. Woltomierz prawidłowo Rys. 21. Schemat układu do pomiaru prądu odbiornika R2 oraz
włączony w obwód kontrolowany spadku napięcia na tym odbiorniku
Amperomierz powinien być włączony szeregowo w gałąz
, przez którą płynie badany prąd
(rys. 21), natomiast woltomierz równolegle do elementu, na zaciskach którego mierzymy
napięcie (rys. 20).
Rezystancję można mierzyć metodą bezpośrednią, która polega na zastosowaniu
omomierza o odpowiednim zakresie pomiarowym.
Bezpieczeństwo i higiena pracy przy urządzeniach elektrycznych
Porażenie prądem elektrycznym może nastąpić na skutek:
dotknięcia części znajdującej się stale pod napięciem,
dotknięcia części urządzeń, które znalazły się pod napięciem na skutek uszkodzenia
izolacji (np. obudowa silnika).
W trakcie rażenia organizmów, w zależności od wielkości prądu rażenia powstają
następujące objawy: 50  70 mA  migotanie komór sercowych, porażenie mięśni
oddechowych, przy dłuższym działaniu śmierć przez uduszenie, powyżej 70 mA  przy
dłuższym działaniu prądu zwykle śmierć. W celu minimalizacji zagrożeń stosuje się następujące
środki ochrony przeciwporażeniowej:
" ochrona przez zasilanie napięciem bezpiecznym,
" ochrona podstawowa (ochrona przed dotykiem bezpośrednim),
" ochrona dodatkowa.
Napięcie bezpieczne jest zależne od występujących warunków oraz rodzaju prądu.
Wartości napięcia bezpiecznego przy prądzie przemiennym wynoszą:
 dla warunków normalnych  50 V,
 dla warunków zagrożenia porażeniem  25 V.
Ochronę podstawową w urządzeniach elektroenergetycznych o napięciu do 1 kV
uzyskujemy przez:
 izolowanie przewodów, aparatów, urządzeń itp.,
 stosowanie osłon, barier, ogrodzeń przenośnych uniemożliwiających przypadkowe
dotknięcie części pod napięciem; stosowanie właściwych odstępów izolacyjnych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
 umieszczenie części będących pod napięciem poza zasięgiem człowieka (np. przewody
linii napowietrznych),
 zabezpieczenie przewodów przed uszkodzeniami mechanicznymi.
Ochronę dodatkową w urządzeniach elektroenergetycznych o napięciu do 1 kV
uzyskujemy przez stosowanie jednego z następujących środków:
 uziemienie ochronne,
 zerowanie,
 sieć ochronna,
 wyłącznik przeciwporażeniowy różnicowo - prądowy,
 separacja odbiornika,
 izolacja stanowiska,
 izolacja ochronna.
Uziemieniem nazywamy połączenia jakiejkolwiek części urządzenia elektrycznego
z zakopanym w ziemi uziomem. Uziemienie, jak wiemy, cechuje rezystancja, zależna od
wymiarów i ukształtowania uziomu oraz rodzaju gruntu. Rozróżniamy uziemienia: ochronne
i odgromowe.
Uziemienie odgromowe Å‚Ä…czy instalacje odgromowe i odgromniki z ziemiÄ…. Zadaniem tego
uziemienia jest odprowadzenie ładunku elektrycznego ze zwodów po zaistnieniu wyładowania
atmosferycznego.
Uziemienie ochronne polega na połączeniu części przewodzących dostępnych (nie
będących normalnie pod napięciem) z uziomem i ma spowodować, w warunkach
zakłóceniowych, samoczynne odłączenie zasilania. W przypadku pojawienia się na elemencie
chronionym napięcia przez przewód uziemiający popłynie prąd, który spowoduje zadziałanie
zabezpieczenia nadprÄ…dowego.
Zerowanie polega na bezpośrednim (metalicznym) połączeniu części przewodzących
urządzeń elektrycznych z uziemionym przewodem ochronnym PE (układ sieciowy
pięcioprzewodowy dla prądu trójfazowego i trzyprzewodowy dla prądu jednofazowego) lub
ochronno-neutralnym PEN (układ sieciowy czteroprzewodowy dla prądu trójfazowego
i dwuprzewodowy dla prÄ…du jednofazowego).
Jako zabezpieczenie nadprądowe stosuje się bezpieczniki topikowe i wyłączniki
samoczynne z wyzwalaczami elektromagnesowymi oraz nadmiarowe wyłączniki instalacyjne.
Sieć ochronna jest tworzona przez połączenie metaliczne wszystkich przedmiotów
metalowych, uziomów sztucznych i naturalnych na całym obszarze objętym ochroną
z uziemionÄ… sieciÄ….
Wyłączniki różnicowoprądowe reagują na wartość prądu upływu chronionego odbiornika
lub grupy odbiorników. Mogą być stosowane we wszystkich układach sieciowych niezależnie
od ich napięcia znamionowego. W razie uszkodzenia obwodu prąd jest automatycznie
odcinany.
Izolacja ochronna polega na fabrycznym wyposażeniu urządzeń w dodatkową (oprócz
izolacji roboczej) izolację osłaniającą przed dotknięciem ręką tych wszystkich części
metalowych urządzeń, które nie należą do obwodu elektrycznego, a są dostępne z zewnątrz,
bÄ…dz
też w osłonę izolacyjną, uniemożliwiającą dotknięcie części wiodących prąd.
Ratowanie porażonych prądem elektrycznym
Istotą zagadnienia skutecznej pierwszej pomocy w wypadku porażenia jest szybkie
uwolnienie osoby porażonej spod napięcia przez:
wyłączenie napięcia właściwego obwodu elektrycznego,
odciągnięcie porażonego od urządzeń będących pod napięciem,
odizolowanie porażonego, uniemożliwiające przepływ prądu przez jego ciało.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Przy uwalnianiu spod napięcia ratownik jest obowiązany dbać nie tylko o bezpieczeństwo
porażonego, ale także o swoje. Przy uwalnianiu porażonego spod napięcia należy stosować
jedną z następujących metod:
 wyłączyć obwód wyłącznikiem, lub innym elementem zabezpieczającym,
 wyjąć wtyczkę z gniazda,
 odciągnąć porażonego od urządzeń będących pod napięciem (należy nałożyć rękawice
i kalosze dielektryczne, a jeśli ich brak, skorzystać z przypadkowych materiałów
izolacyjnych),
 odepchnąć rażonego z miejsca rażenia, za pomocą elementów izolacyjnych.
W trakcie uwalniania porażonego nie wolno go bezpośrednio dotykać, gdyż istnieje realne
niebezpieczeństwo porażenia ratownika.
Osobie porażonej należy rozluz
nić ubranie w okolicy szyi, klatki piersiowej, brzucha oraz
ułożyć wygodnie porażonego tak, aby głowa była mocno odchylona do tyłu. Należy ustalić
stan osoby porażonej.
Jeżeli osoba jest przytomna, należy natychmiast wezwać lekarza i do czasu jego przyjazdu
należy zapewnić komfort osobie poszkodowanej oraz regularnie monitorować stan zdrowia
porażonego.
Jeśli osoba porażona jest nieprzytomna, oddycha, wyczuwa się pracę serca, to należy ją
ułożyć na boku, rozluz
nić ubranie.
Jeśli serce pracuje, to sztuczne oddychanie polega na wdmuchiwaniu powietrza do ust
porażonego, po zatkaniu nosa, z częstotliwością 12 razy na minutę.
Jeśli osoba porażona jest nieprzytomna, nie oddycha, krążenie krwi jest zatrzymane, to
należy zastosować sztuczną wentylację płuc i pośredni masaż serca.
Po przywróceniu krążenia (wystąpienie tętna, zwężenie z
renic, zmiana zabarwienia ciała)
oraz regularnego oddechu, reanimację można przerwać. W przeciwnym razie akcję należy
prowadzić aż do przybycia lekarza.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje ustrojów pomiarowych?
2. Jak należy prawidłowo włączyć do obwodu woltomierz?
3. Jak należy prawidłowo włączyć do obwodu amperomierz?
4. Jakie mierzy siÄ™ rezystancjÄ™ w obwodach elektrycznych?
5. W jaki sposób może dojść do porażenia prądem elektrycznym?
6. Jakie są skutki działania prądu elektrycznego na organizm ludzki?
7. Jakie środki podejmuje się w celu minimalizacji zagrożeń rażenia prądem?
8. Na czym polega ochrona przeciwporażeniowa podstawowa?
9. Na czym polega ochrona przeciwporażeniowa dodatkowa?
10. Co to jest uziemienie i jakie rodzaje uziemienia rozróżniamy?
11. Co to jest zerowanie?
12. Jak działają wyłączniki różnicowoprądowe i gdzie się je stosuje?
13. Jak prowadzi się działania ratownicze w stosunku do osób porażonych prądem?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zbuduj układ do pomiaru prądu i napięcia w obwodzie elektrycznym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować schemat układu,
2) dobrać mierniki  ustalić zakresy pomiarowe,
3) połączyć układ,
4) odczytać wskazania mierników.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zasilacz prądu stałego z regulowanym napięciem, amperomierz prądu stałego
o przełączanym zakresie, woltomierz prądu stałego o przełączanym zakresie, przewody
Å‚Ä…czeniowe, rezystor o znanych parametrach znamionowych,
 poradnik dla ucznia,
 kalkulator,
 literatura z poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj środki zabezpieczające przed porażeniem elektrycznym, które zostały
zastosowane w pracowni.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać sposób zabezpieczenia instalacji pracowni,
2) rozpoznać sposób zabezpieczenia wybranego urządzenia lub maszyny znajdującej się
w pracowni,
3) wpisać do tabeli sposoby zabezpieczeń.
Sposób zabezpieczenia instalacji pracowni:
Sposób zabezpieczenia wybranej maszyny, urządzenia:
Wyposażenie stanowiska pracy:
 poradnik dla ucznia,
 literatura zgodna z poradnikiem dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ćwiczenie 3
W urządzeniu precyzyjnym należy wymienić silnik elektryczny zasilany prądem
trójfazowym z tablicy sterowniczej. Określ zagrożenia, sposób wykonania pracy oraz środki
ochrony jakie należy stosować.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić sposób zasilania urządzenia i zabezpieczenia przed porażeniem,
2) określić zagrożenia, jakie mogą wystąpić,
3) określić niezbędne prace, jakie należy wykonać przed zdemontowaniem silnika,
4) określić środki zabezpieczające.
Sposób zasilania i metoda zabezpieczenia urządzenia przed porażeniem elektrycznym:
Zagrożenia:
Prace i środki zabezpieczające:
Wyposażenia stanowiska:
 poradnik dla ucznia,
 literatura zgodna z poradnikiem dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) omówić budowę podstawowych ustrojów pomiarowych?
ðð ðð
2) włączyć w obwód woltomierze i amperomierze?
ðð ðð
3) zmierzyć napięcie?
ðð ðð
4) zmierzyć prąd płynący w obwodzie?
ðð ðð
5) zmierzyć metodą pośrednią rezystancję?
ðð ðð
6) omówić procedurę ratowania zdrowia i życia osoby porażonej prądem?
ðð ðð
7) omówić podstawowe środki ochrony przeciwporażeniowej?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
6. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie na
póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
7. Na rozwiÄ…zanie zadania masz 45 min.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Wymiarem nominalnym nazywamy wymiar, który:
a) uzyskany został w wyniku obróbki.
b) wskazuje przyrzÄ…d pomiarowy.
c) jest średnią arytmetyczną wymiaru maksymalnego i minimalnego.
d) naniesiony jest na rysunku wykonawczym, z pominięciem odchyłek.
2. Odchyłką nazywamy różnicę pomiędzy:
a) wymiarem maksymalnych i minimalnym.
b) wymiarem nominalnym i obróbkowym.
c) wymiarem nominalnym i tolerancjÄ….
d) wymiarem obróbkowym i zmierzonym.
3. Dla wymiaru 25ą0,5 wymiary graniczne i średni wynoszą:
Wymiar max Wymiar min Wymiar średni
a) 30 20 25
b) 25 25 25
c) 25,5 24,5 25
d) 25,5 24,5 25,5
4. Dla wymiaru 25 0,5 tolerancja wynosi:
a) 0,5.
b)  0,5.
c) 1.
d)  1.
5. Luzy dla połączenia wałka wykonanego na wymiar Ś25ą0,5 i tulejki wykonanej na wymiar
Åš25 0,5 wynoszÄ…:
Luz Luz min Luz średni
max
a) 1 0,5 0,75
b) 1 0 0,5
c) 0,5  0,5 0
d) 0,5  1  0,25
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
6. Przedstawionym niżej symbolem oznacza się:
a) tolerancję równoległości płaszczyzn.
b) tolerancję płaskości.
c) tolerancję wzajemnego położenia płaszczyzn.
d) tolerancję rombowości.
7. Podaj wymiar  X mając wymiary pośrednie: Ś1 = 10, Ś2 = 20, L = 30
a) X = 60,
Åš1 L Åš2
b) X = 50,
c) X = 45,
d) X = 40.
X
8. Do pomiaru z dokładnością do 1 mm służy:
a) przymiar kreskowy.
b) suwmiarka.
c) mikrometr.
d) czujnik zegarowy.
9. Do pomiaru bezpośredniego z dokładnością do 0,01 mm służy:
a) przymiar kreskowy.
b) suwmiarka.
c) mikrometr.
d) czujnik zegarowy.
10. Wymiar wskazany na noniuszu suwmiarki wynosi:
a) 75,0.
b) 69,3.
c) 7,5.
d) 6,93.
11. Wymiar wskazany na noniuszu suwmiarki wynosi:
a) 4,37.
b) 5,90.
c) 59,00.
d) 43,80.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
12. Wymiar wskazany na mikrometrze wynosi:
a) 13,78.
b) 14,00.
c) 13,28.
d) 14,28.
13. Czujnikiem można wykonywać pomiary:
a) chropowatości powierzchni.
b) odchyłek kołowości.
c) średnic wałków.
d) średnic otworów.
14. Wymiar wskazany na kÄ…tomierzu wynosi:
a) 20o30 .
b) 48o.
c) 38o15 .
d) 19o15 .
15. Kątownik służy do:
a) pomiaru kątów.
b) pomiaru kÄ…ta prostego,
c) sprawdzania kątów,
d) sprawdzania kÄ…ta prostego.
16. Sprawdzian tłoczkowy dwugraniczny służy do:
a) sprawdzania otworów,
b) pomiaru otworów,
c) pomiaru wymiarów granicznych,
d) pomiaru tolerancji wykonania.
17. Amperomierz do obwodu należy włączyć:
a) szeregowo w gałąz
, przez którą płynie prąd badany,
b) równolegle do elementu, na zaciskach którego mierzymy prąd,
c) równolegle do odbiornika, którego prąd ma być mierzony,
d) równolegle do z
ródła zasilania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
18. Woltomierz do obwodu należy włączyć:
a) szeregowo w gałąz
, przez którą płynie prąd badany.
b) równolegle do elementu, na zaciskach którego mierzymy napięcie.
c) równolegle do odbiornika, którego prąd ma być mierzony.
d) równolegle do z
ródła zasilania.
19. Środkiem ochrony dodatkowej przed porażeniem elektrycznym jest:
a) stosowanie napięcia bezpiecznego, zerowanie i uziemienie.
b) wyłączenie prądu, stosowanie izolacji, zerowanie.
c) izolowanie odbiorników i przewodów.
d) zasilanie napięciem bezpiecznym, ochronę podstawowa i dodatkową.
20. Napięcie bezpieczne dla prądu przemiennego w warunkach zwiększonego zagrożenia wynosi:
a) 5 V.
b) 15 V.
c) 25 V.
d) 60 V.
21. Zerowanie jest:
a) jest jednym ze środków ochrony przeciwporażeniowej podstawowej.
b) jest jednym ze środków ochrony przeciwporażeniowej dodatkowej.
c) jest zabezpieczeniem przed nadmiernym wzrostem prÄ…du.
d) jest zabezpieczeniem przed zanikiem napięcia w jednej fazie.
22. Przy udzielaniu pierwszej pomocy osobie porażonej prądem w pierwszej kolejności należy:
a) odłączyć osobę porażoną spod napięcia.
b) wezwać lekarza.
c) wykonać masaż serca.
d) wykonać sztuczne oddychanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ..........................................................................................
Wykonywanie pomiarów warsztatowych
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1
a b c d
2
a b c d
3
a b c d
4
a b c d
5
a b c d
6
a b c d
7
a b c d
8
a b c d
9
a b c d
10
a b c d
11
a b c d
12
a b c d
13
a b c d
14
a b c d
15
a b c d
16
a b c d
17
a b c d
18
a b c d
19
a b c d
20
a b c d
21
a b c d
22
a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
6. LITERATURA
1. Ciekanowski A.: Poradnik ślusarza narzędziowego wzorcarza. WNT, Warszawa 1989
2. Czerwiński W., Czerwiński J.: Poradnik ślusarza. WNT, Warszawa 1989
3. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. WNT, Warszawa 2004
4. Jakubiec W., Malinowski J.: Metrologia wielkości geometrycznych. ISBN 1997
5. Kurdziel R.: Podstawy elektrotechniki dla szkół zasadniczych. WSiP, Warszawa 1999
6. Malinowski J.: Pasowania i pomiary. WSiP, Warszawa 1995
7. Mały poradnik mechanika. Praca zbiorowa: WNT, Warszawa 1999
8. http://pl.wikipedia.org
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36