POJ
CIA RELIGIJNE PERSÓW
ZA ACHEMENIDÓW.
(Dokończenie).
Nie ulega żadnej wątpliwości, że istniały niegdyś stare
kroniki perskie. Nap o ty kamy często tak w klasykach, jak
i w Biblii wzmianki o pisarzach i kronikach perskich. W skład
ogromnego państwa Acliemeniclów wchodziły ludy różnych ras
i języków; rozporządzenia królewskie pisane były różnemi ję �
zykami. Kserhses (biblijny Assuerus)  rozesłał listy po wszech
ziemiach królestwa swego, aby każdy naród słyszeć i czytać
mógł różnemi języki i pism y 1. Na wybrzeżach Azyi mniej�
szej wydawano rozporządzenia po grecku; w Poncie, Cylicyi.
Syryi i Palestynie po arameńsku; w Egipcie językiem i pismem
Faraonów; po asyryjska w Asyryi i Babilonie; we właściwej
Persyi, Medyi i Elamie trzech używano języków: perskiego,
asyryjskiego i medyjskiego (nie aryjskiego). \Vszystkie główne
zdarzenia w państwie spisywane były w kronikach. Czytamy
w księdze Estery:  Onej nocy król spać nie mógł, i kazał so�
bie przynieść historye i kroniki przeszłych czasów, które przed
nim czytano1 Wiemy znowu zkądinąd, że Ktezyasz, grecki
12.
lekarz na dworze Artarksesa II, w tych właśnie kronikach
czerpał wiadomości do swego dzieła; lecz dzieło to doszło nas
tylko w wyjątkach, a same kroniki przepadły bezpowrotnie.
Skoro nadeszła wiadomość o odkryciu klinowych napisów
perskich, pospieszyli uczeni europejscy, by je badać na miej�
scu; po długich i mozolnych próbach odnalez
li klucz do za-
1 Ks. Estery, I, 22. 2 II, 23.
P O J
CIA R E L IG IJN E PERSÓ W . 175
gadkowego pisma, wskrzesili zamarły od dwudziestu kilku wieków
język, i zapoznali Europę z zawartością cennych, zabytków 1.
Napisy perskie znajdują się w Persepolis, Suzanie, Baga-
stanie, Alwendzie i Nachcze-Rustem w dawnych stolicach, re-
zydencyach i grobowcach Achemenidów; są ryte na kamieniu,
i temu to zawdzięczają, że się do naszych przechowały czasów.
Pierwsi królowie perscy mieli stolicę w Ansanle. Cyrus,
rozszerzając granice swego państwa, dla dogodniejszej admini-
stracyi zmieniał kilkakrotnie stolicę: przeniósł ją najprzód do
Ekbatany, a następnie w Parsagach utworzył metropolię. W tych
jednak miejscowościach nie robiono dotąd dokładnych poszu�
kiwań: dlatego nie posiadamy większych napisów z czasów
Cyrusa. a żadnych z czasów dawniejszych.
Daryusz znów przeniósł stolicę do Suzanu, nadto wybu�
dował wielką rezydencyę w Persepolis, a w pobliżu założył
grobowce królewskie; następcy jego przebywali w tejże sto�
licy, przyozdabiali ją nowemi pałacami, wznosili również wspa�
niale gmachy w Persepolis.
Z grecka, Persepolis, po persku Parsatachra, leży na pół�
noc od dzisiejszego miasta perskiego Szyraz. Persow ie, sta-
wszy się panami Asyryi, Grecyi i Egiptu, z tych krajów spro�
wadzali najlepszych artystów i najzręczniej szych robotników
do budowy swych pałaców. W edług znawców, sztuka perska
w każdej ze swych gałęzi jest naśladownictwem; lecz to na�
śladownictwo, zestawiając najwybitniejsze odcienie sztuki obcej,
umiało je tak umiejętnie skojarzyć, iż całość, pełna smaku
i harmonii, przedstawia się jako nowa, na ziemi perskiej po�
wstała sztuka. Rozwaliny Persepolu, podziwiane już od da�
wnych podróżników, nie przestają sprawiać tegoż samego w ra�
żenia jeszcze i dzisiaj, tak co do swego ogromu, jak również
pysznego materyału i artystycznego wykończenia szczegółów.
Dieulatoi pisze:  Kiedy odtwarzam w myśli te ogromne budo�
wle.  kiedy widzę te portyki o lśniących porfirowych kolu�
mnach, te byki dwugłowe, których rogi, racice, oczy i obroże
1 O tycli usiłowaniach i ich ostatecznych wynikach mówiliśmy
obszernie w y
ródłach Jiistor>/e~n>/ch Wschodu, str. 1 i następ.
J0
176 PO J
C IA R EL IG IJN E PERSÓ W .
były pokryte płatami złota, belki cedrowe wiązań, mozajkę
z polewanych cegieł, jakby rozpiętą koronkową oponę na mu-
racli zewnętrznych, te gzymsy, wykładane błękitną emalią wraz
ze spływającemi z nich, w kształcie łez, złotemi i srebrnemi
soplami,  kiedy sobie przedstawiam bogate makaty, zawieszone
u drzwi, miękkie kobierce, zaścielające posadzkę: pytam się,
czy pomniki religijne Egiptu, czy nawet świątynie Grecyi mo�
gły robić większe wrażenie, jak te pałace wielkiego k róla!
.Rozwalmy w Suzie 1 nie przedstawiają oczom podróżnika
ani tych rozmiarów ani tej okazałości, jak w Persepolis, cho�
ciaż to miasto wielkością, bogactwem i starożytnością o wiele
przewyższało rezydencyę Darynsza. Za czasów Abrahama,
a więc w X X III w. przed Chr., Suza była stolicą państwa
Elam. Chodorlahomor biblijny i jego następcy niejednokrotnie
ogniem i mieczem pustoszyli Mezopotamię. Asyrowie położyli
koniec państwu elamskiemu; Suza została zrabowaną i obró�
coną w perzynę przez Asurbanipala. Skoro Daryusz zawładnął
Zachodnią A zyą, miejscowość tę przeznaczył na swą stolicę;
królowie perscy podnieśli Suzę do niebywałej wielkości, na�
gromadzili tu bajeczne bogactwa z całego świata. W raz z dy-
nastyą Achemenidów zakończyła się świetność Suzy: Aleksan�
der przeniósł bogactwa i stolicę do Babilonu, a ząb czasu
zrównał z ziemią arcydzieła sztuki, do wzniesienia których po�
wołani byli artyści z trzech części świata. Niema dziś śladu
tych pysznych portyków, wspaniałych schodów, cienistych ga�
jów, wśród których Aswerus wyprawiał ucztę satrapom i lu�
dowi, a której opis znajdujemy w księgach Estery. Całun pia�
sku pokrywa rumowiska i zgliszcza, a przekopy, dokonane
przez archeologów, pozwoliły dopiero odnałeść fundamenta
pałaców, marmurowe słupy, rzez
bione kapitele, posągi olbrzy�
mich byków, barwnie emaliowane cegły, a nadto wielką ilość
drobnych przedmiotów z bronzu, kości słoniowej i alabastru.
Tak Suza, jak i Persepolis są dziś wprawdzie w gruzach,
1 Suzan albo Suza według tekstu hebrajskiego, Suzuan według na�
pisów Asurbanipala, leży nad TJlai, dzisiejszą K erchą, w padającą do
wspólnego łożyska Eufratu i T y g ru , w pobliżu m iasta perskiego Disful.
PO J
CIA R E L IG IJN E PERSÓ W . 177
ale świetną przeszłością swoją, a szczególniej napisami klinoweini,
zjednały sobie rozgłośną wziętość. Jedynem i pomnikami staro-
perskiemi, które nie uległy zniszczeniu, są grobowce Acheme�
nidów. Leżą one opodal rezydencyi Daryusza; wykute w skale,
na wzór egipskich, oparły się przewrotom politycznym i rozkła�
dowym wpływom m atery i; puste są wprawdzie wewnątrz, prze�
szukiwane i zrabowane zapewnie łotrowską ręką, lecz zachowały
głęboko ryte w marmurze słowa tych, którzy je tu -wznosili.
Pomniki napisowe staro-perskie pochodzą od Achemeni-
dów; każdy niemal król z tej dynastyi zaznaczył swe panowa�
nie kilkuwierszowym przynajmniej napisem. W szystkie te na�
pisy razem zebrane, pomieścić się dadzą na jednym arkuszu
druku; najdłuższym z nich jest napis Daryusza w Bagastanie.
Ale jakkolwiek kroniki perskie, dotąd odnalezione, są nader
skąpe, mają jednak pierwszorzędną wartość: nie uległy one
żadnym przeróbkom, żadne wtrącenia nie były możebne; na�
pisy były widocznemi dla wszystkich, wyrażone trzema języ�
kami, dla ludów okolicznych były zrozumiałemi, ztąd nie ulega
wątpliwości, iż są autentyczne i wiarogodne.
Napisy staro-perskie m ają swoją charakterystyczną cechę.
Każdy dłuższy napis rozpada się na trzy części: w pierwszej autor
składa wyznanie wiary i dziękczynienie Bogu za otrzymane do�
brodziejstwa; av drugiej mówi kim jest, w trzeciej podaje do wia�
domości ważniejsze zdarzenia dziejowe1. Dzięki temu religijnemu
usposobieniu Achemenidów, będziemy mogli, choć ze szczu�
płych kronik, zasięgnąć wiadomość o ich pojęciach religijnych.
.Zapiski Achemenidów, jak to wspominaliśmy, wyrażone
były językiem staro-perskim, medyjskim i asyryjskim; jedna
i ta sama rzecz oddana była trojakim językiem. W rozbiorze
tekstów trzymać się będziemy napisu czysto perskiego, którego
przekład podali: Rawlinson, Spiegel i Kossowicz. Dla lepszego
jednak zrozumienia tekstu staro-perskiego, musimy przedtem
zapoznać się z niektóremi wyrażeniami, jakich Achemenidzi
używali do oznaczenia najwyższej Istoty.
1 �\� niektórych napisach porządek je st zmieniony; autor mówi
najprzód kim jest, a następnie składa wyznanie wiary.
178 PO J
C IA R EL IG IJN E PERSÓ W .
W języku staro-perskim wyraz B a g a oznaczał ogólne po�
jęcie Bóstwa, w tem samem prawie znaczeniu i brzmieniu jak
u nas B ó g . W yraz Baga przychodzi kilka, a nawet kilkana�
ście razy w piśmie klinowem, a zawsze w tem samem znacze�
nia: skoro się mówi o Bogu Persów, wówczas wyrażenie brzmi
..Baga wazarka1, Bóg wielki; o bogach innych ludów mówi
1
się  anija bagaha , inni bogowie.
Jakie jest pochodzenie wyrazu B aga niewiadomo; mógł
on być sam dla siebie z
ródłosłowem. Używany był w nieco
zmienionem brzmieniu przez wielki odłam ludów aryjskich,
mianowicie przez ludy Eranu, Indyj, Frygii, a wreszcie przez
Słowian.
Ludy erańskie, prawdopodobnie z Baktryi, które mówiły
językiem t. zw. zendckim , dla wyrażenia Boga czyli Bóstwa
używały wyrazu Bagha. Znajdujemy w Aweście ustępy, które,
według zdania takich Eranistów, jak Spiegel 1 i Mgr. de Har-
lez, niewątpliwie w znaczeniu powyższem brać należy.
N ajm ożniejszy w śród najm ożniejszych, najsilniejszy w śród sil�
nych, najm ędrszy z Baghów.
Oddajem y cześć gwiaz
dzie św ietnej i pełnej w spaniałości T istrya,
która wiedzie w ody z jasnej siedziby ś\viatla w dalekie przestrze�
nie, do atmosfery, stw orzonej przez B agha 2.
1  Ueber bagha liabe ich scłion zu Yd. XIX, 78 gesproclien. W ester-
gaard m it B. dnma-dótem, w as einen ganz anderen Sinn geben muss, ais
den traditionellen. Unter bagha ist doch wohl Ahura-Mazda zu verstelien,
wie die neuere Traditi on w ill; ioh habe dies fruher bezweifeln wollen,
weil ich glaubte, dass Ahura im Avesta so wenig ais in den Keilinschriften
m it dem Kamen bagha, allein bezeichnet werden konne, sondern noch ir-
gendem Beiwort, wie  gross erhalten musse. Es ist indess sehr misslicli
anzunehmen, dass die Parsen in irgend einer Periode ihres Daseins einem
andern ais ihrem liochsten G otte die Fahigkeit beigelegt haben, Wesen,
und noch dazu gottliche W esen zu schaffen. Dies scheint auch die An-
siclit A. K uhn s zu sein, der unsere Stelle in seinem W erke  die Herab-
kuntt des F euers etc., p. liO folg. bespricht11. Commentar itber das Avesta,
v. F. Spiegel, 2. B., S. 116.
- Chorda Avesta, Jeszt XI, cz. 33; Je sz t V III, cz. 7. Przytoczyliśm y
dwa tylko ustępy z Awesty, choć wyraz Bagha przychodzi tam, w temże
samem znaczeniu, razy kilkanaście.
PO J
CIA K EL IG IJN E PERSÓW' 179
Indowie zatrzymali ten wyraz w nieco odmiennem brzmie�
niu od erańskiego, mianowicie Bhaga; w jakiem zaś znaczeniu
go używ'ali, trudnem jest do wyrozumienia, jak wogóle wszy�
stko, eo poeci indyjscy o swycli bożkacli podają. �Ą swojem
miejscu pomówimy o tem obszerniej; zaznaczymy tylko tutaj,
że wyrażenie to przychodzi w Uig-AVeda kilkanaście razy: za�
zwyczaj stoi obok wyrazów, które oznaczają bożków lub du�
chowe istoty, obok Mitry, W aruny, Indry, Agni i innych. Ża�
den z hymnów nie jest poświęcony wyłącznie na cześć Bhaga,
jeden z nich jednakże do niego się przeważnie odnosi; przy�
taczany go wr całości, aby dać wyobrażenie o pojęciu, jakie
Indowie do tego wyrażenia przywiązywali.
W zyw am y rano Agni, rano In d rę , rano M itrę i W arunę, rano
Aswiuów. W zyw am y rano Bhaga, Puszana, Bralim anaspati, rano ró �
wnież Sonię i R udrę.
W zyw ajm y rano zwycięskiego i strasznego Bhagę, syna Aditi,
k tóry w szystko utrzym uje. I bogi i bogaty, sami naw et królowie,
wszyscy wzyw ają Bliagę i w ołają: wspomagaj nas.
0 B h a g a , nasz p rzy w ód co, nasz spraw iedliw y dobroczyńco;
B lia g a, pochopny do spełm enia naszycli p r ó ś b , o B h a g a , spraw ,
byśmy byli bogaci w krow y i konie, o B haga, obyśmy mogli mieć
liczne potom stw o.
Tym sposobem, abyśm y mogli mieć opiekę B haga teraz, w za�
raniu i w śród dnia. Obyśmy m o g li, o M agliaw an, przy zachodzie
słońca znaleść opiekuńczą straż bogów.
0 B h a g a , wspomagaj nas , abyśm y mogli, przy pomocy tw ej
łaski, otrzymać szczęście, jakie ty posiadasz. O Bhaga, tym to spo�
sobem wszyscy cię błagają. O B h a g a , racz sam kierować naszemi
krokam i.
K u ofierze niech się zw rócą wszystkie J u tr z e n k i, ja k D adhi-
kra, ku miejscu czystem u, i ja k bystre rum aki niech nas doprowadzą
�ż Bhagi, znakomite rzeczy w ynajdującego.
Niech nam zawsze w schodzą sprzyjające i płodne w konie
i w woły. A ty dopomagaj nam swem błogosław ieństwem b
 b ifj-Veda p. Langlois, p. 369. Oie philos. wid relig. AnscTtauunf/ des
Veda. v. Ludwig, S. 54.
180 PO J
C IA RELIG I.!.VE PERSÓ W .
"W jakim są kłopocie Indyaniści europejscy co do roli
Bhagi wedyjskiego, widać to z krótkiej wzmianki, uczynionej
w  Klasycznym Słowniku , wydanym przez Dowson a.  Bhaga,
 mówi autor 1  bóstwo wspominane w Wedach., nosi na�
der niewyraz
ne znamiona osobistości i władzy. Uważany jest,
jako dawca bogactw, a przytem opiekujący się małżeństwami;
stoi w rzędzie Aditiów i W iśwedewów .
U Frygijczyków, z rodu również Jafetow ego, brzmienie
Baga przemieniło się w Bcigajos, znaczenie zaś pozostało to
samo, jak u ludów erańsko-indyjskich. O ich religii szczupłe
do nas doszły wiadomości; była podobno wielobożną, a obrzędy
ich miały należeć do najsprośniejszycli.
Wreszcie Słowianie, jak wiadomo, dla wyrażenia Istoty
Najwyższej używali i używają wyrazu Bóg, Boh. Za czasów
wielobożności wyraz ten oznaczał ogólne pojęcie bóstwa; ka�
żde plemię miało osobne nazwy dla swego Boga i dla swrych
bogów ; to samo działo się też i w Eranie 2.
1 Classical Oictionanj, by J. Dowson. London 1879, p. 43.
2 Zagranicą, a i u n as, kuszono się niejednokrotnie o w yprow a�
dzenie etymologiczne wyrazu Bóg; usiłowania te nie były szczęśliwe.
R itter utrzymywał, że wyraz Bóg pochodzi od Buddhy, dlatego, że zna�
czenie jego je st  obudzony11, a w słowiańskich językach  budzić, budyty
wyrażają to samo pojęcie. Ignacy H anusz podziela zdanie poprzedniego
pisarza; czytamy w jego dziele (Bie Wissemchaft dee slavischen Mijthm,
S. 89):  W enn auch die von R itter (Yorhalle, p. 188) versuchte Identifi-
cirung des Namens der obersten G ottheit im Slavischen Buh (Boh, Bóg i
m it Buddha (Khoda, W odan, Odin) ais unbegrim det sich erwiese, so
sehen doch Manche in der ungemein grossen Anzahl slavischer Orts-
namen m it dei^Y urzel Bud (Budziaki, Buda, Budecz u. s. w.) nochTJeber-
reste des Buddlia-Kultus (wobei jedoch nicht zu iibersehen ist, dass im
Slavischen Buda auch "Wohnung, H iitte bedeutet). Ygl. damit, was R itter
in s. ,,VorhaIleL (Einleitung, p. 30 33) iiber die V erbreitung dieses
t
Buddha-Kultus durch ganz W estasien und den Okcident sagt . A nieco
dalej (str. 262) tenże sam autor pisze:  Fiigt man zu allem. diesen die
imzahlbare Menge der Personen-, Thier-, Pflanzen-, Stadte- und Berg-
Jiamen, welche alle die Sylbe Boh (Bóg, Buh) zum G rundw orte haben,
hinzu: so kann sich im Slavischen m it dieser Sylbe Buh (Bóg, ausge-
sprochen fast wie Bug) nur die Sylbe Bud messen, die in einer eben so
grossen, wenn nicht noch grósseren Menge in zusam m engesetzten slavi�
schen "VVortern vorkom m t . Dziś, dzięki znajomości języków erańsko-
indj jskic-h, nikt już tych mrzonek nie powtórzy.
POJ
CIA REL IG IJN E PERSÓ W . 181
Achemenidzi dają swemu Bogu nazwę Auramazda; zkąd
Grecy urobili wyraz Ormuzd albo Oromazes. Znaczenie ety�
mologiczne tego wyrazu jest bardzo pouczające.
W języku Awesty tenże sam wyraz przybiera brzmienie
Ahura-Mazda. W edług Eranistów  Ahura  znaczy  pan, władca ;
,,Mazda złożony jest z nmaz , wielki, i  daó^, wiedza; zna�
czenie całego wyrazu  Ahura-Mazdaó byłoby  Bardzo mądry
władca .
W języku sanskryckim przychodzi wyraz A sura, który
według zwyczajnej zamiany h na s, odpowiada erańskiemu
Ahura. W najdawniejszych hymnach Big-W edy  Asura znaczy
 duchowny, boży ; używany jest jako przydomek Indry, M ara�
tów, Budry i innych bogów, szczególniej zaś W aruny J. y
ródło-
słów wyrazu Asura jest asu i as: pierwszy znaczy  tchnienie, ży�
cie1, drugi  być . Pierwszorzędni Eraniści i Indyaniści, Spiegel'2
1
1 Pojęcie, jakie przyw iązywali Indowie do tego w yrazu, zmieniło
się w czasach po-wedyjskich. W hymnach póz
niejszych Rig-W edy, a ró �
wnież w Atharwa-W eda, wyraz A sura znaczy szatana, złego ducha. Czy�
tamy w Taittirija-Brahmana, że Pradża-pati. albo  Pan Stworzenia" stw o�
rzył Asurów swoim tchem (asu); � Taittirija-SamMta stoi, iż na początku
tak bogowie jak i Asurowie mieli jednakow ą władzę i dobroć. Nie jest
tu miejsce wchodzić w bliższe tłómaczenie tych przewrotów, jakie w ciągu
wieków nastąpiły w pojęciach religijnych Indów ; zaznaczamy je tylko,
odsyłając zresztą do skrzętnie zebranych przez Dowson a ustępów, rzecz
tę traktujących. Ob. Glassical Dictionanj, str. 27 i nast.
2  Ahurai-mazdat dat. von ahuró-mazddo, dem Namen des obersten
Gottes der Eranier, im Dialekte der K eilinschriften sind die beiden
W orte zu einem einzigen, Auramazda, zusammengefiossen; nur ein ein-
ziges Mai erscheint in diesen Inschriften (C. 10) die Form aurahya-
mazdaha, in der beide W orte gesondert declinirt sind. Im Avesta ist dies
das Gewóhnliche. Aharó-mazdao heisst  wie schon Burnouf nachgewiesen
liat and die einmiithige Tradition der Parsen bestatigt  d e r s e h r w e is e
H e rr; jed er Theil des W ortes steht iibrigens auch gesondert in der Be-
deutung des Granzen (cf. ahura Yę. X X IX , �. X L III, 1 fg ., mazdao Yę.
I, 33. X III, 19. L, 7 u. s. w.). F erner die Adjective aJmra-thaesha, almra-
dhdta und masdadhata, mazdayaęna etc. Das W ort ahura ist iibrigens nicht
auf Ahura-Mazda beschrankt und kann gelegentlich auch andere Wesen
bezeichnen, wie den Apańm-napat, den Mithra, auch andere weltliche
H erren (cf. Yt. 5, 85. Nahe verw andt ist ahu, was sowohł in der Bedeu-
tung W elt ais H err, dann Seele, ófters vorkommt. Im Sanskrit entspre-
chen asura, asu m it etwas modificirter Bedeutung, die zu Grunde liegende
182
POJ
CIA E E L IG IJX E PERSÓ W .
i Bergaigne przyznają zgodnie, iż pierwotne znaczenie wy�
razu Asura oznacza Istotę, mającą z
ródło życia w sobie sa�
mej , a ztąd jest  Władcą z
ródeł życia11, co językiem scho-
lastycznym możnaby powiedzieć: Ens a se. Tym sposobem
Auramazda znaczyłoby: sapientissinmm Ens a se, a takie zna�
czenie niewątpliwie uważać można za pojęcie jednobożne. Ozy
takie pojęcie przypisywali Aehemenidzi i wogóle starzy P er�
sowie do tego wyrazu,  zaraz zobaczymy.
Na jednej z tablic Alwendu taki napis czytamy:
Bóg wielki Auramazda, który tę siemię stworzył, Mory tamto
niebo stworzył, który człowieka stworzył, który udarował człowieka
godnością, który uczynił D arym za królem, królem, jednego nad wie�
loma, jednego prawodawcę dla wielu 2.
Na drugiej tablicy w tejże samej miejscowości znajduje
się napis Kserksesa, którego pierwsze wiersze są prawie iden�
tyczne z ustępem wyżej przytoczonym.
Takie same prawie nawet co do w yrażeń, a co do zna�
czenia zupełnie takie same są inne ustępy z napisów Daryu-
sza, Kserksesa, Artakserksesa w Persepolis, Suzanie, Bagasta-
nie, W an  a nadto coś więcej jeszcze.
W urzel ist olme Frage ah, as, sein. Altu, ahura ist also der wirklich
Seienćle, Existirende (cf. hebr. � ')� Fiir das W ort mazdao hat schon
Burnouf unwiderleglich dargethan, dass es aus mas (vedisch mah), gross.
und dcio, W issen, zusamm engesetzt ist (cf. meine Bemerkungen iiber den
Namen Ahuro-Mazdao in der Zeitsclirift der D. M. G.) . Commentar iiber
das Acesta, v. F. Spiegel, 1. B., S. 2.
1  Le term e asura pour fournir mi derive (asurya), donfc le sens
parait etre pouvoir supreme a du impliquer lui-meme une idee analogue...
II est. derive lui-meme de asu, souifie, vie. Mais, d!apres l observation qui
precede, nous ne le prendrons pas dans le sens vulgaire de vivant; nous
lui donnerons plutót celui de mattre des sources de la vie, y puisant soi-
meme u son rjreu. La religion i:e'dique, d apres les hymnes du Rig-Veda.
Vol. III, p. 71.
2 P. Kossowicz w dziele swem Inscriptiones Palaeo-Persicae Aehae-
Htemdarum taki daje przekład napisu:  Deus magnus est Auramazdas, qui
hanc terram creavit, qui illud caelum creavit, qui hominem creavit, qui
praestantiam creavit hominis, q u i... (Darium, X erxem , Artaxerxem) re�
gem fecit, unmn multorum regem, unum m ultorum moderatorem'*.
P O J
CIA R E L IG IJN E PERSÓW .
183
W ciągu swych, zapisek historycznych królowie perscy
raz po raz w spom inają, z
e  z woli Auramazdy  otrzymali
królestwo, że  za łaską i pom ocą' Auramazdy u pokonali prze�
ciwników Daryusz w napisie Bagastańskim wzywa Auramazdę
 na świadka1, iż mówi prawdę 2 ; prosi Auramazdy, ażeby udzie�
1
lił błogosławieństwa jego godnym następcom , a grozi niego�
dnym przekleństwem i karami, które Auramazda miał na nich
zesłać 3. W napisie z Nachcze-Rustem błaga Daryusz Aurama-
zdę, ażeby jak dotąd wspierał go swą pomocą, tak i nadal
udzielał mu łaski; o to samo w napisie z tejże samej miejsco�
wości prosi i Kserkses 4. W reszcie w napisie Bagastańskim
zaleca Daryusz, ażeby oddawano cześć Auramazdzie 3.
Zestawiając te różne i tylokrotne oświadczenia Acheme�
nidów, widzimy, iż Perfeowie wyznają: że ich Bóg jest Baga
ivtizarka t. j.  Bóg wielki11; że jest niatista baganam6, t. j.  naj�
większy z bogów1, zupełnie tak samo, jak w Biblii 7; że jest
1
Stworzycielem, stworzył niebo, ziemię, zwierzęta i ludzi; rządzi
światem wedle swej w oli: wynagradza dobre uczynki, karze
złych, do niego należy zanosić prośby i jemu cześć oddawać.
Jeżeli nadto przypomnimy sobie, jakie jest znaczenie etymo�
logiczne nazwy Boga Persów, Auramazdy, jeżeli wez
miemy
w rachubę, że według świadectw historyków, nie czcili bałwa�
nów, nie stawiali posągów, że ich obrządek ofiarny był pełen
godności i prostoty,  wówczas należy zawnioskować, że Perso�
wie za czasu pierwszych Achemenidów wyznawali jednobo-
żność. Co więcej  ponieważ ich obrządek ofiarny co do czasu
gubił się w pomroce wieków, co zaś do sposobu sprawowania
1 W samym napisie Bagastańskim wyznanie to przychodzi 32 razy.
2 Edicit Darius rex: Auramazdas mihi testis est ut istud relatum
non falsum ego feci. Tabi. IY, 7.
3 Tabi. 1Y, 10, 11. 16, 17.
1 D, 4: C, ' '
 Auramazdam colite . . .  Napis- Bagemt., tab. V, 0.
" Napis z Persepolis H.
1 Pierw sze wyrażenie  Bóg w ielki1 przychodzi, bardzo często w P i�
1
śmie św .; drugie wyrażenie znajdujem y w II, Parał. II. 5:  Albowiem
wielki je st Bóg nasz, nade wszystkie bogi-1.
184
PO J
C IA R E L IG IJN E PERSÓW .
zdawał się przypominać czasy pierwszych Patryarchów ; po�
nieważ Daryusz w swym napisie oświadcza, że po przewrotach
Gaumaty przywrócił dawne wyznanie i obrządek; wreszcie,
ponieważ niema śladu w historyi, żeby Persowie do swych
pojęć jednobożnych doszli z czasem i stopniowo, wskutek roz�
w oju, należy tedy wnieść, iż je otrzymali w spadku po swych
najdawniej szych przodkach, a więc po pierwszych rodzicach.
Taki był stan pojęć religijnych Persów w V i VI wieku,
a niewątpliwie i w dawniejszych; lecz począwszy od wieku IY,
następuje zmiana, zaczyna się nie rozwój w rzeczywistem słowa
znaczeniu, ale rozstrój pojęć religijnych, który doprowadza do
wielobożności i bałwochwalstwa.
Już Daryusz i Kserkses w napisach swych zdają się zdra�
dzać jakąś chwiejność w pojęciach jednobożnych. W napisie
Bagastańskim czytam y1:  To, co zdziałałem, zdziałałem z woli
Auramazdy, Auramazda użyczył mi do tego pomocy, a również
inni bogowie, którzy są . W napisie z Persepolis 2 mówi:
 Upraszam o to dobrodziejstwo Auramazdy i bogów pogań�
skich; niech to sprawi Auramazda i bogowie pogańscy1. Era-
1
niści jednakże bronią tych królów przed zarzutem wielobo�
żności i może słusznie.
�Ą istocie, w owym czasie w skład państwa perskiego,
oprócz Persów i Medów, wchodziły rozmaite szczepy i rasy,
różne wyznający religie; dla tych to ludów pisali królowie
kroniki i trzema różnemi wyrażali je językami. Polityka wy�
magała, żeby panujący, obok imienia Boga, którego sami wy�
znawali, wspomnieli i o bogach, których uznawały i czciły inne
ludy, podległe ich berłu. Nie znaczyło to jeszcze odstępstwa,
tembardziej, że w tekście medyjskim napis Bagastański Daryu-
sza wyraz
nie zaznacza, że  Auramazda, ten jest Bogiem AryówtŁ,
a następnie dodaje, że  bagowie są bogami innych ludów 3.
Lecz jeżeli Daryusz i Kserkses dadzą się jeszcze wymówić od
1 Tabl. IY, 12. 2 H.
3 Tłómaczenie według N o m s a.
PO J
CIA R EL IG IJN E PERSÓW . 185
wielobożności, żadną miarą nie można obronić od tego zarzutu
Artarksesa ani Mnemona ani Ochusa.
Herodot  jak widzieliśmy  wspominał już był o za�
prowadzeniu kultu Mility; Klemens Aleksandryjski, na pod�
stawie kronik B erozusa, więcej przywiódł pod tym względem,
szczegółów *, lecz kroniki perskie dostarczają nam autenty�
cznych dowodów.
Artakserkses Mnemon zaprowadził w swem A p a da nu m po�
sągi Mitry i Anachity, jak to sam wjrznaje w napisie suzań-
skim. Napis ten, umieszczony na jednym z postumentów, jest,
jak zwyczajnie, w trzech językach; napis perski mało jest czy�
telny, napisy w dwu innych językach lepiej się zachowały;
asyryjski odczytany został przez O pperfa 2, medyjski przez
Norris a  podajemy ten ostatni.
T ak mówi A rtakserkses, król wielki, król królów, król krajów ,
król tej ziemi, syn D aryusza (II) króla, D aryusz (był) synem króla
A rtakserksesa (I), A rtakserkses (był) synem króla K serksesa, K ser-
kses (był) synem króla D ayrusza (I), D aryusz (był) synem H ystaspa,
Achemenidy. To Apaclanum D ariusz przodek mój w y bu do w ał, n a �
stępnie A rta k se rk se s, dziad mój je odnowił; z pomocą A uram azdy
umieściłem posągi T anaitis i M itry w tej św iątyni. Nieclx Aurama-
zda, Tanaitis i M itra opiekują się m ną w raz z innymi bogami i wszy-
stkiem, co uczyniłem.
W napisie z Persepolis Artakserkses Ochus wzywa po�
mocy Auram aziy i Mitry 3.
Oto w^szj^stko, co nam dotąd odsłoniły kroniki perskie
1 Przedstaw iali oni (Persowie) bogów pod postacią tylko ognia
i wody. Lecz z biegiem czasu poczęli cześć oddawać posągom mającym
kształt ludzki  mówi Berosus w trzeciej księdze swego dzieła Chal-
daika;  posągi były do nich wprowadzone przez A rtakserksesa Ochusa,
syna D aryusza, który pierwszy kazał wznieść posąg Afrodyty-Anaitis
w Babilonie, Suzie, Ekbatanie, u Persów i Baktryanów, w Damaszku
i Sardes, i rozkazał cześć mu oddawać. Fragmenta historicorum graecorum.
Coi. Did., pp. 508, 509.
2 Napis asyryjski  według O ppert a  różni się zaledwie w kilku
wyrazach, które nie zmieniają rzeczy. Exped. Scient., 1859, II, pp. 194, 195.
3  Me Auramazdas et Mitras custodito . . .  K ossow icz, Inscrip.
Persep., p. 120.
P. P. T. XXVII. 13
186 P O J
CIA R E L IG IJN E PERSÓW ,
o wprowadzeniu nowego kultu. Co to były za osobistości te
Anachita i Mitra, jakie pojęcia przywiązywali do nich Ache-
menidzi i jaki kult im oddawali, wobec braku bezpośrednich
z
ródeł, możemy jedynie wnioskować, oparci na domysłach,
które m ają jednak za sobą historyczną powagę.
Anahita jest nazwą erańską, znaczy  czysta, niepokalana14;
w Aweście spotykamy to nazwisko w połączeniu z przydom�
kiem  Ardwisura , co oznacza jakąś nieokreśloną istotę, ge�
niusz wód. "W Chorda Awesta występuje już antropologicznie,
według wszelkiego prawdopodobieństwa tak , jak ją przedsta�
wiał Artakserkses w posągu, wprowadzonym do świątyni. Czy�
tam y w Jeszcie Y (64, 65):
A rdw isura A nahita przybyła pod postacią młodej dziewicy, pię�
knej, niebiańskiej, w spaniałej; w ysm ukła kibić przepasana była sze�
rokim p a s e m , oblicze pełne blasku i uroku , głowa uw ieńczona ko�
roną z ło tą . . .
To jednakże niewiele nas poucza; pisarze dopiero greccy
rozświecają rzecz.
Anachita perska jestto Myllita albo Zarpanita asyryjska,
która u Fenicyan A sta rtą , u Greków Afrodytą a u Rzymian
W enerą była zwaną: w różnych krajach pod różnemi nazwy,
lecz wszędzie temże samem kultem była czczona. Znany jest
kult Zarpanity w Babilonie otóż z opisu, jaki Strabon w swem
dziele przywodzi o kulcie Anachity perskiej w A rm enii, mo�
żna się przekonać, że kulty te były identyczne 2.
1 Oh. y
ródłu historyczne Wschodu, str. 109 i nast.
2  Omnia Persarum sacra etiam Medi et Armenii religiose colue�
ru n t, prae ceteris Anaiticlem Arm enii, cui et alibi tem pla posuerunt et
in Acilisena. Ibi servos servasque ei consecrant; et hoc quidem mirum
non est; sed filias etiam virgines illustrissim i ejus nationis ei dedicant,
ac lex est, u t longo tem pore apud deam constupratae, deinde nuptum
dentur, nemine talis mulieris conjugium dedignante11. Armenia, lib. XI,
cap. XIY, 16. Edit. Mul.   Le culte d Analiita est d origine eranienne,
mais il dut etre considerablement modifie lorsqu il fut identifie avec celui
de la deesse Mylitta. correspondant a FAphrodite greque, deesse de l ele-
ment humide et de la generation'1. De H arlez, Avesta, Introd. p. CYL
PO J
C IA K E U G IJ N E PERSÓW . 187
Co do Mitry większe są trudności. Rzeczą jest pewną,
że tak nazwa, jak i istota Mitry, były płodem aryjskim ; tak
w Indyach, jak i w Eranie pojęcie Mitry odnosiło się do słońca.
Podziśdzień Indowie witają rankiem wschodzące słońce
hymnem, który się znajduje w Rig-W eda (III, 59), a którego
pierwszą strofę tu przytaczamy :
Mitro, wznieś swój głos, powołaj ludzi do pracy,
Mitro, podtrzym uj niebo i ziemię,
Mitro, niestrudzonem okiem pomagaj wszystkim stworzeniom.
Ofiaruj Mitrze ofiarę z masła.
De Harlez p isze:  Ten geniusz (Mitra) aryjskiego po�
chodzenia był uosobieniem eteru świetlanego, stanowił niejako
istotę samego św iatła, niezależnie od słońca i gw iazd; był
również uważany jako światło umysłowe, jako praw da \ Tak
się Mitra przedstawiał w utworach poetów, którzy się na
Awestę składali.  Lecz około ery chrześcijańskiej  pisze da�
lej tenże sam autor  Mitra został zidentyfikowany ze słoń�
cem , kult zaś jego, przepełniony naleciałościami semickiemi,
rozszerzył się na zachód od Persyi, a nawet dostał się do E u�
ropy L Otóż dzięki tej okoliczności, możemy się zapoznać

lepiej z Mitrą i jego kultem.
3Iitra pod nazwą Elah-Gabal, jako bóg słońca, czczony
był w Emezie 2, ztamtąd przywędrował do Rzymu , przywie�
ziony przez sw ego arcykapłana, który też i imię jego, Helio�
gabal, przybrał.
W jakim kształcie przedstawiali sobie Persowie Mitrę,
o tem nie wdemy, ale wiemy, jak się przedstawiał ten bożek
w R zym ie, gdzie go publicznie obwOził H eliogabal, znamy
jego kształt w Emezie; pozostały jeszcze, choć częściowo, w gru�
zach pomniki lenickie tego kształtu w A m rit, Sardynii i na
wyspach Balearskich. Wreszcie m ilionom 3 takich samych sym-
1 Aceat, Introd. XCVII1.
- Dzisiejszy Homs.
" Opieramy się tu na powadze uczonego Anglika, znającego do�
skonale stosunki indyjskie.  The number of Lingas in India is estimated
at tliree krores ( :io millions r . Sir Mónier Monier-Williams, limlun. arvi
Htud, ?i odit. London Issj. p. 78.
] 3*
188 P O J
C IA R E L IU IJN E PERSÓW .
bólów oddają cześć podziśdzień w Indyach czciciele Siwy. Ten
symbol z grecka Śą�?, po sanskrycku Linga się zowie.
Taki symbol wymagał odpowiedniego kultu a więc wy�
uzdana rozpusta i krwawe ludzkie ofiary były jego wyrazem.
K ult, jaki oddawał Heliogal swemu syryjskiemu Mitrze,
znany jest częściowo 1 ze szczegółów, jakie zostawili Dion
Kassyusz, Herodyan i Lampridyusz. Posłuchajmy, co uczony
historyk francuski hr. de Champagny pisze w tym przedmiocie2:
Heliogabal kazał w yszukiw ać w całych. W łoszech d z ie c i, któ-
reby się odznaczały urodą i rodem ; co w ięcej, dzieci te nie. mogły
być sierotami, rodzice musieli żyć jeszcze, tego w ym agała jego za-
bobonność i okrucieństw o. W otoczeniu sw ych wróżów azyatyckich
zabijał te niewinne ofiary, rozpruw ał je, ro zp a try w a ł, z w nętrzności
ludzkich przepow iadał sobie w różby pomyślne na przyszłość i za ta �
kowe bogom swym dzięki składał.
W parze z temi ofiarami szła najwyuzdańsza rozpusta ;
oto co pisze dalej tenże sam autor:
Przez la t cztery bachanalie na wielkie rozm iary i sprośne nad
wszelki w yraz upadlały Rzym , a niestety nie mogę powiedzieć , że
go oburzały. To, co dotąd dziać się mogło w jakiejś niecnej jam ie,
albo w jakiej również niecnej św iątyni pogańskiej w A z y i, działo
się obecnie w śród jasnego dnia w stolicy św iata, na górze P alatynu,
w Forum , na R ynku M arsowym. Przez lat cztery niewolnicy roz�
pustni, komedyanci plugaw i, opętańcy, zostający w służbie pew nych
bogów, zespoliwszy razem w szystkie możliwe zepsucia z w szystkiem i
zabobonami, szerzyli swobodnie w Rzym ie bałwochw alstw o i rozw ią�
złość , m ając na czele niedojrzałego jeszcze w latach ce sa rz a , który
może był raczej ofiarą, aniżeli przewodnikiem ich orgii.
Takim był kult Mitry w B zym ie, a nie był pewnie in�
nym w Persyi; tenże Heliogabal, jakgdyby chciał nas przeko�
1 Mówimy częściowo, albowiem Dion, choć poganin i żyjący w ze�
psutym do szpiku kości w ieku, wyznaje, iż nie śmie podać szczegółów;
L am pridyusz, przywodząc niektóre, zaznacza, iż starał się je okryć za�
słoną. Dobrze je st tu zauważyć, że książę de Choiseul, m inister L u�
dwika XV, śmiał je przełożyć na język francuski. Jak i pan taki kram,
i nawzajem.
2 Les Cesars du III, siecle, �. I, pp. 436, 448.
POJ
CIA R E L IG IJN E PERSÓW . 189
nać, że Mitra i Anahita nie przedstawiają nic innego, jak
Baala i A startę, ożenił (sic) swego Mitrę z boginią Astartą,
sprowadzoną z Kartaginy *.
W szystkie religie pogańskie były do siebie podobne; za�
pożyczano sobie wzajemnie bogów i boginie, przybierano je
w barwy i nazwy narodowe, lecz pojęcia przywiązane do ich
istoty i kult im oddawany pozostawały prawie bez zmiany 2.
Heliogabal, ubrany w szaty niewieście, tańczący przed swym
bogiem, tarzający swe włosy w prochu i zadający sobie krwawe
razy, spełniał słowo w słowo rytuał fenicki boga Baala, jak
wiemy z historyi 3; takiż sam obrządek sprawować musieli
kapłani perscy, choć o tem kroniki ich milczą.
W szystkie religie pogańskie  tak utrzymują poważni
myśliciele 4  dążyły, zdawałoby się, do tego, by pogrążyć
! Podobne żeniaczki bałwanów, jakkohviek wydają się nam niedo�
rzecznemu. w stolicy ówczesnego świata, w stolicy wysokiej cywilizacyi,
odbywały się z wielką uroczystością: lud, patrycy usze, senat z im pera�
torem na czele brali udział w obchodzie. Pogaństwo zacierało pojęcia
rozsądku i praw dy, wszelkie uczucia przyzwoitości, smaku, piękna i mo�
ralności. W dzisiejszych Indyach pogańskich żeniaczki te są na porządku
dziennym; pomówimy o tem we właściwem miejscu.
2 Fenicyanie  pisze �. Berger  z Egiptu i Asyryi wzięli swych
bogów, z których największa część dostała się do panteonu greckiego.
Encycl. des aciences rei., art. Phenieie, p. 537.
3 Kapłani i prorocy feniccy Baala i A starty przebierali się za ko�
biety, barwili sobie tw arz i oczy, ręce mieli obnażone po ram iona; uzbro�
jeni byli mieczami i siekierami, trzym ali w ręku batogi, grzechotki, fu�
jarki. cymbały i bębny, z których wydobywali różne dz
więki. Tańczyli,
wyli, skakali: od czasu do czasu bili czołem o ziemię, tarzali swe włosy
w błocie, kąsali swe ręce, zadawali sobie rany szablą lub nożem, a skoro
krew płynąć zaczęła, ofiarowywali ją swej krwiożerczej bogini. Niektórzy
nawet puszczali wodze swego szału do tego stopnia, iż publicznie się
trzebili. K apłanki, oddane rozpuście na cześć swej bogini a na dochód
kapłanów, brały zapewne udział w tych uroczystościach. G raetz, Hist.
<; %/.< %
podzisdzień w Azyi nietylko w śród pogańskich Indów, lecz również wśród
mahometan; derwisze muzułmańscy w ypraw iają te same sceny w1 swych
meczetach: skaczą, wyją, kaleczą się, jak za dawnych czasów.
4 ..Dans tou t 1'Orient grec ou le culte d A starte se repandit. c etaient
les memes pratiipies ignominieuses s abritant sous le mantean d une re-
190 POJ
CIA K ELIG IJNE PERSÓW .
ludzi w coraz większych, występkach, a nie ulega wątpliwości,
że taki był praktyczny ich wynik; co więcej, rozluz
nienie oby�
czajów pociągało za sobą rozluz
nienie węzłów społecznych
i doprowadzało państwa i cywilizacye do upadku. Taka była
przyczyna niezawodnie zaginienia wszystkich cywilizacyj wscho�
dnich i zachodnich, ta a nie inna była również przyczyna
upadku wielkiego państwa perskiego.
Skoro Persowie zostali panami św iata, shołdowali sobie
Babilon, Asyryę, Syryę, Egipt i Grecyę, złupili ich bogactwa
i przyswoili sobie ich kulturę, wraz z nią sprowadzili i bogów
obcych i sprośne icli k u lty ; skutki tego fermentu rozkłado�
wego nie dały długo na siebie czekać. Persya wydaną została
na łup Greków i Partów; wprawdzie wróciła była na jakiś czas
do swych dawnych pojęć religijnych, lecz były one zaprawione
taką dozą pogaństwa, iż uzdrowić jej nie mogły; wreszcie zło�
wrogi Islam rozpostarł nad nią swój śmiertelny całun i do
ostatecznej martwoty doprowadził.
Oprócz kronik właściwych staro-perskich, posiadamy nadto
asyryjski napis Cyrusa na ceglanym walcu z Babilonu. Król
perski zawiadamia w nim, iż po zdobyciu miasta uwolnił ludy,
które Babilończycy trzymali w niewoli i pozwolił im wrócić
do ojczyzny. W ażny ten dokument odkryty przez Rassam a 1
podajemy tu w tłóm aczeniu:
'20. Jestem (Jyrus, król najwyższy, król w ielki, król potężny,
król Babilonu, król Sumiru i A kkadu, król czterech stron.
'21. Syn K am byzesa. wielkiego króla, króla Ansanu, w nuk Cy�
rusa, wielkiego króla, króla m iasta Ansanu, praw nuk T eispes a, wiel�
kiego króla, króla m iasta Ansanu.
22. D aw na rodzina królew ska, którą Bel i N e b o . z dobroci
serca swego, utrzym yw ali na tronie, zniknęła, skorom w szedł, jako
zwycięzca do Babilonu.
ligion i[ui, a 1'instar de toutes les religions du paganism e, paraissait in-
ventee pour corrompre les liommes plutót que pour les eloigner du vice
et leni� enseigner la vertu. Lenormant. Iiist. m c. de VOrient, t. V, p. 302.
1 The character and writinr/s of Ct/rm the great w Contemporari/ Be-
rie/r. styczeń 1880, przez H. Raw linson a.
POJ
CIA RE L IG IJN E PERSÓW. 191
"23. Z radością i. weselem w pałacu królewskim zasiadłem na
tronie. M arduk, wielki Bóg, daw ny opiekun, synów B ab ilo nii. . .
 Obszerne panowanie moje spokojnie ustalone zostało w B a �
24.
bilonie i w licznych okręgach Sum iru i A k k a d u , porządek nie zo�
stał zakłócony.
25. Tw ierdze babilońskie i w szystkie oszańcowania utrzym y�
wałem w obronnym stanie; synowie babilońscy nie starali sie_ o ich
naprawę.
20. Wyłom}� stały otworem, m ury walił}� się. Zająłem się od�
nowieniem św iątyni M arduka, wielkiego Boga.
27. Mnie królow i, jego czcicielowi i K am byzesow i, synowi
memu, latorośli serca mego i mojemu wiernem u wojsku,
28. okazał M arduk łaskaw e w zględy, i dlatego doprowadziliśm y
św iątynię jego do pierw otnego stanu. W ielu królów, którzy przeby �
wali w okolicznych tw ierdzach . . .
32. Bogów, którzy mieszkali wśród, nich, umieściłem napow rót
w ich miejscowościach, wyznaczyłem dla nich stale przybytki. Z g r o �
madzi ł em wszyst ki e i ch l udy i pozwol i ł em i m wr óci ć do
swych kr oj ów.
33. Bogów Sumiru i A kkadu, którym oddawał cześć X abonid
podczas uroczystości pana bogów w Kal-A m ia. w edług rozkazu M ar�
duka, wielkiego Boga.
34. L mieściłem w ich św iątyniach, jakie posiadał każdy z nich
we własnem mieście.
35. Codziennie prosiłem Bela i N e b n , ażeby przedłużyli moje
życie, pow iększali moją pomyślność , aby przypom inali M ardukowi,
memu panu, że jego czciciel, Cyrus król i syn jego, K am byzes . . .
'nie dostaje dalszego ciągu).
Ten dokument był redagowany przez kapłanów chaldej�
skich  ztąd dziwić się nie można, że niema w nim wzmianki
o Auramazdzie, który tu widocznie przez Marduka jest zastą�
piony; ważnym jest dla egzegezy biblijnej, potwierdza bowiem
prawdomowność Pisma św., mianowicie zaś ustęp, jaki znajdu�
jemy u E zdrasza. znany jako list Cyrusa. List ten tak się
zaczyna :
Tu mówi Ctjrus, kroi perski: wszystkie królestwa ziemskie da?
nu Pan Bóij niebieski. > te mi rozkazał, ahyrh mu zbudował dom
192
PO J
CIA R E L IG IJN E PERSÓW .
w Jeruzalem, które jest w Ż-ydowstwie. Kto jest miedzy wami ze
wszystkiego ludu jeg o , niechaj będzie z nimi Pan Bóg jego. Niech
idzie do Jeruzalem , które jest w Żydowstwie, a niech buduje dom
Pana Boga Izraelskiego, on ci jest Bóg, który jest w Jeruzalem. . . 1
Styl tego listu jest również świadectwem jego wierzy�
telności; tak się zaczynały i podobnych, wyrażeń używały wszy�
stkie napisy Achemenidów, któreśmy poprzednio rozbierali.
Księga Estery zawiera również list jednego z królów per�
skich, mianowicie Assuerus a, odwołujący pierwotny ukaz za�
głady żydów. Kto był ten A ssuerus, różni różnie m niem ali;
przeważało zdanie, że to był jeden z Artakserksów, tembar-
dziej, że w przekładzie greckim (LXX) Biblii znajduje się list
tegoż króla perskiego i tam nazwany jest Artakserksesem 2.
Otóż dzisiaj powszechnie się zgadzają, że tym królem był Kser-
kses. Za tem mniemaniem przemawia nietylko brzmienie he�
brajskie wyrazu Assuerus, lecz co więcej główne rysy, odnoszące
się do tego króla, a przywiedzione przez autora  Księgi E stery1,
1
doskonale licują z charakterem Kserksesa, którego Herodot
opisuje, jako okrutnika, pijanicę, rozwiązłych obyczajów i nad�
zwyczaj niestałego 3. .
Szczegóły przywiedzione w  Księdze E stery są w zu�
pełnej zgodzie z te m , co nam pisarze klasyczni o Persyi zo�
stawili; sam zaś list Kserksesa wygląda zupełnie tak, jak gdyby
1 Ks. I. Ezdrasza, I, 2, 3.
2 W tekście hebrajskim brak jest tego listu.
3  Namque nomen Assueri (Achaschverosch si sustu�
leris Aleph prostheticum , ad amussim consonat persicae formae nomi�
nis X erxis (Chsy-arsclm Chsay-arscha), quae ex cuneiformibus inscriptio�
nibus nobis innotuit. Quare omnino reiicienda est alexandrinae versionis
transcriptio, qua m ulti interpretes in errorem sunt inducti; Artaxerxes
enim correspondet hebraico ^ftfiac/ischaschtha (ż���Ż^ � �) et cunei-
Ż'ż rmi Artachschathra. Ubi aiitem A ssueri nomen, ita etiam ejus indolas
ea est, quam Xerxis fuisse profani scriptores docent; eadem in utroque
crudelitas atque ulciscendi cupido, eadem luxuria et libido, eadem in
agendo inconstantia et dem entia, ut homini deliro quam sano interdum
sit similior�1. P. R. Cornely S. J., Introduc, spec. in . Y. T. L., v. I, p. 427.
Ob. również KAT2, str. 375.
P O J
C IA R E L IG IJN E PERSÓ W . 193
był żywcem zdjęty z napisów klinowych, jakie Achemenidzi
ryć kazali na swych pałacach lub niedostępnych skałach Per-
syi. Jeden szczególniej ustęp jest prawie dosłownem powtó�
rzeniem wyrażenia tylekroć ponawianego w napisach klinowych:
A my... Żydy na śmierć skazane, w żadnej zgoła toinie nie
znalez
liśmy, lecs przeciwnie, praw spratmedliwych używających, i sy�
nami najwyższego i największego i zawsze żyjącego Boga, z a kt ó�
r e go dobr odz i ej s t wem i oj com nas z ym i nam kr ól e�
s t wo j es t dane i aż podz i ś dz i eń z achowane l.
Na tem kończymy przegląd i rozbiór napisów staro-per-
skich; dorzuciły one nieco światła do zagadkowych i trudnych
do rozwikłania pierwotnych przeobrażeń pojęć religijnych.
W brew twierdzeniu racyonalistów, którzy chcą wprowadzić
ewolucyę i postęp w sferę pojęć religijnych, wywody history�
czne dozwoliły stwierdzić w Persyi pierwotną jednobożność,
dozwoliły nadto uchwycić chwilę, w której nowy czynnik wpro�
wadza zwrot w pojęciach religijnych i szerzy rozstrój. Jestto
postęp ale na wspak: rozwija się wielobożność, a kończy się
rozkładem społecznym.
Ks. W. Zahorski.
1 Ks. E stery, XVI, 15, 16.