Podstawa przekładu:
C. P. Tiele, Geschichte der Religion im Altertum bis auf Alexander den Großen, tÅ‚um. G. Gerich (autoryzowane
wydanie niemieckie), t. 1, Gotha 1896, s. 1-14.
TÅ‚umaczenie: Tomasz KupÅ›
HISTORIA RELIGII W STAROŻYTNOŚCI (WPROWADZENIE)
1. Pojęcie historii religii
Religią, w najbardziej ogólnym sensie tego słowa, nazywa się związek między
człowiekiem i nadludzkimi mocami, w które człowiek ten wierzy i od których czuje się
zależny. Definicja ta ogranicza jedynie nasze badania historyczne i nie ma znaczenia
filozoficznego. To, co stanowi o istocie religii, jako rezultat zarówno historycznych jak i
psychologicznych badań musi zostać określone przez filozofię. Jeśli mówimy o nadludzkich,
a nie o nadzmysłowych mocach, to czynimy to z rozmysłem. Albowiem w wielu religiach
obiektami kultu stawały się również zmysłowo ujmowalne moce albo widzialni bogowie,
zawsze zachowując nadludzki charakter, nawet jeśli nie w rzeczywistości, to przynajmniej w
ocenie ich wyznawców.
Przez religie rozumie siÄ™ sposoby oddawania czci Bogom, charakterystyczne dla
różnorodnych plemion, narodów czy ich zbiorów, które opierają się na wspólnej dla ich
członków wierze. Nieporozumieniem jest, kiedy religii jakiegoś ludu odmawia się jedności,
twierdząc, że należy mówić np. nie o religii greckiej, rzymskiej czy egipskiej, ale jedynie o
religiach greckich, religiach rzymskich czy religiach egipskich. Mamy takie samo prawo, by
mówić w ten sposób, tak jak mamy prawo mówić o greckim języku, nawet jeśli wiemy, że
jego dialekty bardzo się od siebie różniły, a jego formy w poszczególnych okresach jego
rozwoju nie były jednakowe. Podobnie z powodu różnorodności lokalnych i
prowincjonalnych kultów oraz ze względu na zmiany, jakim one podlegały z zbiegiem czasu,
nie należy lekceważyć rzeczywistej jedności zarówno w wymienionych, jak i w innych religii.
SÅ‚owo  historia ma podwójne znaczenie. Tak samo jak greckie sÅ‚owo 1ÃÄżÁÄ…Ä…, jego
tłumaczenie używane jest zarówno na określenie opisującego badania jak i na logicznie
powiązane opowiadanie o wydarzeniach czy jakimś rozwoju. W taki sposób mówi się o
p o w s z e c h n e j h i s t o r i i r e l i g i i , w tym samym sensie, w jakim mówi się o historii
naturalnej, biorąc wówczas pod uwagę opis i charakterystykę wszelkich znanych religii
oparty na pewnym porządku, ale również i tych religii, których faktyczna historia kryje się w
mroku. Jest to więc hierografia1 w węższym sensie, hierografia opisowa i porównawcza, która
jednak nie stanowi przedmiotu niniejszej rozprawy*.
Hierografia obejmuje jednak również właściwą h i s t o r i ę r e l i g i i , którą właśnie
zamierzamy się teraz zająć, przynajmniej w odniesieniu do okresu starożytności. Jest ona
czymś innym niż zbiór historycznych opisów religii, które wywarły wpływ na rozwój wiary
religijnej, byłaby ona również uporządkowana czysto chronologicznie, a nie etnologicznie czy
morfologicznie. Ażeby zachować całkowitą zgodność z jej nazwą, należy ją podzielić nie
według ludów, ale według wielkich historycznych okresów. Do pierwszego okresu musiałyby
zostać wówczas zaliczona historia religii w Egipcie w okresie Starego i Średniego Państwa
oraz religia Babilonu, począwszy od założenia państwa asyryjskiego. Historia religii w
drugim okresie zajmowałaby się religią Egiptu z epoki Nowego Państwa aż po upadek
dynastii Ramzesów2, religią Babilonu i Asyrii aż do objęcia rządów przez Tiglatpilesara III3,
religią Izraela do okresu wygnania4, religia Hellenów w epoce pelazgicznej5, achajskiej6 i
homeryckiej, religiami wedyjskimi, starozatustriańskimi i niektórymi ówczesnymi religiami
Zachodniej i Mniejszej Azji, itd. Aby jednak cel ten osiągnąć nasze z
ródła musiałyby być
obfitsze, a chronologia bardziej precyzyjna. Również za każdym razem w opisie rozwoju
poszczególnych religii trzeba byłoby przerywać a przez to utrudniać sobie rozeznanie oraz
wywoływać zamieszanie. Również i tutaj najlepiej będzie historię każdej religii rozważać w
sobie i w związku, a następnie grupować religie w porządku chronologicznym, w jakim
1
[Pojęcie oznaczające opis zjawisk religijnych, dosłownie  opis tego, co święte .]
*
Jeśli znajdę czas i okazję, to mam nadzieję, że póz
niej zdołam sporządzić szkic albo wprowadzenie do
takiej opisowej i porównawczej historiografii. Więcej niż jeden raz opracowywałem ją na potrzeby moich
słuchaczy. Nie brak mi więc materiałów do realizacji tego zamierzenia.
2
[Nowe Państwo (1550-1070 p.n.e.). Ostatnim władcą noszącym te imię był Ramzes XI.]
3
[Tiglatpilesar III (według pisowni biblijnej Tiglat-Pileser III), władca Asyrii w latach 745-726 p.n.e.,
twórca potęgi państwa asyryjskiego, wielokrotnie wspominany w Biblii: 2 Krl 15:29, 16:7, 16: 10; 1 Krn 5:6,
5:26; 2 Krn 28:20]
4
[Chodzi o okres wysiedlenia Żydów do Babilonu, nazywany też niewolą babilońską (587-539 p.n.e.).]
5
[Sięgający neolitu okres, w którym na półwyspie greckim zamieszkiwali pierwotni, niegreccy autochtoni,
Pelazgowie (gr. Pelasgoi).]
6
[Ogólna nazwa Greków z okresu bitwy pod Troją. Określenie  epoka achajska , utożsamiana z epoką
mykeńską, jest określeniem mało precyzyjnym. Można jednak przyjąć, że chodzi tu dzieje Grecji około XVI-XII
w.p.n.e. ]
pojawiają się one w historii. Należy tylko zadbać o to, by wciąż wskazywać na związki jakie
między nimi zachodzą i ich pokrewieństwo, które je łączy, na ich historyczne zależności, na
wpływ jaki wzajemnie na siebie wywierają, na ich mieszanie się oraz wzajemną walkę, a
przede wszystkim na przeszłość, w jakiej są zakorzenione. W ten sposób nawet taka historia
religij dostarcza wyobrażenia o rozwoju religijnych idei i nurtów w historii powszechnej
świata oraz w istocie staje się historią religii*.
Podstawa przekładu:
C. P. Tiele, N. Söderblom, Kompendium der Religionsgeschichte, Berlin 1931
KOMPENDIUM HISTORII RELIGII (WPROWADZENIE)
1. Pojęcie historii religii
W sposób najogólniejszy religią nazywa się związek między człowiekiem oraz
ponadludzką mocą, w którą człowiek ten wierzy i od której czuje się zależny. Związek ten
wyraża się w specyficznych uczuciach (zaufanie i strach), wyobrażeniach (wierzenia) i
praktykach (modlitwy, kult, w tym w szczególności ofiara, ale także wypełnianie moralnych
nakazów). Przez religię rozumie się sposoby oddawania boskiej czci, właściwe dla
rozmaitych plemion, narodów bądz
innych wspólnot. Historia religii zajmuje się nie tyle
opisem i charakterystyką wszelkich znanych nam religii w określonym porządku (hierografia7
w wąskim sensie, albo ogólna historia religii), ale stawia sobie za zadanie wykazać, w jaki
sposób religia w ciągu stuleci objawiała się i rozwijała u różnych ludów i rodzinach ludów, a
za ich pośrednictwem w całej ludzkości.
Definicja religii jako związku człowieka z ponadludzkimi mocami, w które człowiek ten
wierzy, pozostawia bez odpowiedzi pytanie o istotÄ™ religii (moce owe sÄ… czymÅ› nadludzkim
nie zawsze w rzeczywistości, choć zawsze w ocenie tego, kto oddaje im cześć).  Historia
religii, przy uwzględnieniu wszelkich różnic, pokazać ma jedność psychologicznego
*
Por. na ten temat mój artykuł Religions w Encyclopedia Britanica, t. 20, s. 370 i nast.
7
[ ]
fenomenu, który w ciągu wieków ujawniał się na rozmaite sposoby w różnych plemionach i
narodach.
Z trzech elementów religii (uczucie, wiara, kult), ostatni z wymienionych, a mianowicie
kult, jest elementem najbardziej trwałym, spośród tego, co w istniejących religiach daje się
poznać jako ich najwcześniejszy etap rozwoju. Formy oddawania czci zmieniają się najdłużej
i najpóz
niej. Te same formy kultu oraz pobożne praktyki mogą w ciągu upływającego czasu
podlegać bardzo różnym, a nawet co do ducha przeciwstawnym wyjaśnieniom. Coś jednak z
tej trwałości tkwi również w dogmatach wiary, które w wielu wyższych religiach
przechowywane są w świętych pismach, księgach kanonicznych, albo w tym, co potwierdzają
jako artykuł wiary religie przekształcające się w kościół, jak na przykład wspólnota żydowska
po okresie wygnania8, buddyzm, mazdaizm sasanidów9 oraz islam. Tworzenie się kościoła i
dogmatyki, w najczystszej postaci zachodziło tylko w chrześcijaństwie. Z upływem czasu tym
samym formułom nieuchronnie nadawane są rozmaite znaczenia.
8
9
[Dynastia władców perskich panująca w latach 224-651.]