EDUKACJA, OR
WIATA, WYCHOWANIE
i
regularnie zaniedbywane przez rodziców, wy-
korzystywane seksualnie, upokarzane psy-
chicznie i fizycznie.
Mity i rzeczywistoS
ć
PTSD został rozpoznany u ofiar działań wo-
jennych, które długo jeszcze po ich zakończe-
niu nie mogły normalnie funkcjonować. Nie jest
jednak prawdą, że dotyczy on tylko osób pod-
danych tak skrajnym wydarzeniom. Jak sugeru-
ją badania prowadzone w USA, około 70% po-
pulacji jest narażona na sytuacje traumatyczne
w ciągu życia. W tej grupie u 20% osób wystę-
pują objawy PTSD. Symptomów tego zespołu
doS
wiadcza 1 na 10 kobiet (dwukrotnie częS
ciej
niż mężczyx
ni). Nie jest również prawdą, iż oso-
by, które nie radzą sobie w sytuacji stresu po-
o o o
urazowego, są jednostkami słabymi.
Stres pourazowy nie musi ujawnić się bez-
Urszula Oszwa
poS
rednio po wydarzeniu, choć wówczas jego
wystąpienie jest najbardziej prawdopodobne.
Zespół stresu pourazowego (PTSD  PostTraumatic Stress Disorder)
Niektóre dzieci tłumią i wypierają negatywne
jest jednostką stosunkowo młodą, rozpoznaną i zdefiniowaną nauko-
emocje, nie chcą o nich pamiętać. PTSD może
wo kilkanaS
cie lat temu i już dobrze znaną. Chciałoby się dodać: nie-
pojawić się u nich po kilku miesiącach, a nawet
stety. Najbardziej aktualne wydarzenia pokazują, iż na stres pourazo-
latach. Jest on wówczas trudniejszy do rozpo-
wy narażeni mogą być nie tylko doroS
li, ale również dzieci i to nie tylko
znania i powiązania z rzeczywistą przyczyną.
te molestowane seksualnie czy dotknięte przemocą domową.
Odroczenie objawów najczęS
ciej ma miejsce
Zespół stresu pourazowego coraz częS
ciej na- w sytuacji traumatycznej, dostarczającej silnych, w przypadku nadużyć seksualnych wobec dzieci.
biera charakteru zjawiska masowego, dotykające- negatywnych emocji. Mogą to być wydarzenia
go w sposób niezwykle demokratyczny dzieci na jednorazowe albo szereg powtarzających się
Symptomy PTSD
całym S
wiecie, bez względu na kolor skóry czy po- sytuacji subtraumatycznych o mniejszej sile, lecz
chodzenie społeczne. Jego główne przyczyny to klę- dużej regularnoS
ci i dłuższym czasie trwania. Dzieci mogą reagować na przeżycia trauma-
ski żywiołowe, powodzie i pożary albo zjawisko Takie doS
wiadczenie sprawia, że zarówno oso- tyczne w bardzo różny sposób i nie ujawniać
o jeszcze większym, S
wiatowym zasięgu, jak np. atak ba dorosła, jak i dziecko czuje się zalęknione wszystkich objawów jednoczeS
nie. Niektóre nie
terrorystyczny na wieże World Trade Center. Cał- i wykazuje wysokie poczucie bezradnoS
ci. Ten ujawniają ich wcale. WS
ród głównych sympto-
kowite zaskoczenie, zburzenie dotychczasowego po- rodzaj stresu ma wpływ na wiele aspektów ży- mów PTSD wymieniane są trzy kategorie:
rządku, bezradnoS
ć i brak jednoznacznej przyczyny cia i nie pozostaje bez znaczenia dla zdrowia
" ponowne przeżywanie tragedii  koszmar-
 oto wspólne cechy tego trudnego zjawiska. fizycznego, emocjonalnego i psychicznego. Ba- ne sny, budzenie się w S
rodku nocy z płaczem,
Amerykańskie Towarzystwo PTSD Alliance, dania wykazują, iż przedłużające się oddziały- palpitacją serca, dreszczami;
którego działalnoS
ć jest ukierunkowana na pomoc wanie silnych, negatywnych emocji zakłóca i zmie-
" unikanie sytuacji, osób i obiektów przy-
osobom z zespołem stresu pourazowego, podaje nia biochemię mózgu, prowadząc do nieodwra- pominających wydarzenie  w tym także miejsc
szczegółowe i wyczerpujące informacje na temat calnych zmian w tkance nerwowej. związanych z negatywnym przeżyciem, co czę-
tego zaburzenia, symptomów, osób szczególnie sto jest zupełnie niezrozumiałe dla osób, które
narażonych na jego wystąpienie oraz będących nie były jego uczestnikami;
Dzieci z grupy ryzyka
w grupie ryzyka. Służą także pomocą profesjo-
" permanentne, nadmierne rozdrażnienie;
nalistom zajmującym się rozpoznawaniem i le- Na PTSD szczególnie narażeni są S
wiadko- pobudzenie  nagłe ataki złoS
ci, napady fizycz-
czeniem objawów PTSD u dorosłych i dzieci. wie i ofiary aktów przemocy przebiegających nej agresji o sile nieadekwatnej do wywołują-
gwałtownie, często na oczach dziecka. Do gru- cego ją bodx
ca, trudnoS
ci z zasypianiem i kon-
py ryzyka należą również dzieci uczestniczące centracją uwagi, nawet na krótką chwilę.
Co to jest zespół stresu
w wypadkach komunikacyjnych, samochodo- U starszych dzieci objawom tym mogą to-
pourazowego?
wych i lotniczych; w innych niespodziewanych warzyszyć dodatkowo: poczucie niskiej war-
Jest to zespół charakterystycznych obja- wydarzeniach codziennego życia, takich jak toS
ci i samooceny, trudnoS
ci w relacjach inter-
wów, pojawiających się wskutek znalezienia się katastrofy naturalne, przemysłowe oraz dzieci personalnych, a także uogólnione zaburzenia
Remedium
5.p65 10 03-01-08, 12:24
Czarny
EDUKACJA, OR
WIATA, WYCHOWANIE
i
lękowe i stany depresyjne. Mogą wystąpić także matyczne wydarzenie pozostawia po sobie sze-
" Szacunek
objawy autodestrukcji, przejawiające się w po- reg ważnych i niezrozumiałych dla dziecka W rozmowie z dzieckiem powinniS
my dać
szukiwaniu silnych wrażeń z ryzykiem zagro- wydarzeń. Żadne dziecko nie powinno pozo- mu odczuć, że jego troski, kłopoty, myS
li i uczu-
żenia życia, jak np. brawurowa, bardzo szybka stawać z nimi sam na sam. DoroS
li powinni cia są dla nas bardzo ważne. Nie oceniajmy ich
jazda na rowerze czy tzw. sporty ekstremalne, wytłumaczyć dziecku  co się stało  w spo- negatywnie stwierdzeniami typu: co ty ple-
ponadto także uzależnienia od narkotyków, ni- sób, który będzie dla niego do przyjęcia. ciesz?, skąd ci to przyszło do głowy?, nie zaj-
kotyny i alkoholu, a w skrajnych przypadkach muj się głupotami. Uważajmy też na naszą
" Pierwsza pomoc
nawet próby samobójcze. Rodzice i nauczyciele, którzy staną przed mowę ciała. Próby wprowadzania innych, al-
Objawy PTSD z grupy symptomów fizjolo- koniecznoS
cią udzielenia  pierwszej pomocy ternatywnych tematów do rozmowy daje dziec-
gicznych to chroniczne i nieuzasadnione orga- dziecku z PTSD, mogą dzięki odpowiedniemu ku jasny komunikat, co tu jest ważniejsze.
nicznie bóle narządowe, u dziewczynek także zachowaniu pozwolić mu zredukować trwanie
" Realne obietnice
ginekologiczne; zaburzenia związane ze stresem trudnych dla niego emocji. Nie chodzi o to, aby Stwarzając klimat bezpiecznego dialogu, nie
takie jak: zespół chronicznego zmęczenia (chro- je tłumić, ale przeżyć i zakończyć ich nega- wypowiadajmy pustych słów ani nierealistycz-
nic fatigue syndrome), kłopoty z odżywianiem tywne działanie. Zalecenia te mogą okazać się nych obietnic. Dzieci powinny mieć S
wiado-
(w tym również jadłowstręt psychiczny) oraz przydatne także w pracy funkcjonariuszy poli- moS
ć, że mogą czuć się bezpiecznie w domu
trawieniem, problemy z oddychaniem (również cji przesłuchujących dzieci  ofiary przemocy czy w szkole, pod opieką rodziców i nauczy-
w postaci astmy), bóle pleców i kręgosłupa. i nadużyć seksualnych. cieli. Nie oszukujmy ich wypowiedziami z ro-
" Klimat dzaju: to się już więcej nie powtórzy, nigdy cię
Nigdy nie należy zmuszać dziecka do roz- to już nie spotka.
Problemy diagnostyczne
mowy na temat trudnych przeżyć, dopóki samo
" W stronę dziecięcej empatii
Rozpoznanie u dziecka zaburzeń emocjo- nie wyrazi takiej ochoty. PowinniS
my natomiast Pamiętajmy, że dzieci mają tendencję do
nalnych jako zespołu stresu pourazowego może zadbać o sprzyjające do niej warunki, takie jak: personifikowania zdarzeń i nadawania im bar-
być trudne ze względu na maskowanie obja- ciepłą i miłą atmosferę, klimat bezpieczeństwa dziej konkretnego kontekstu i charakteru. W sy-
wów odroczonych, czas ich ujawnienia, ukry- i zaufania. tuacji powodzi, grox
nego wypadku czy pożaru
wanie niepokojących symptomów z powodu w jakimS
odległym miejscu, mogą martwić się
" SzczeroS
ć
poczucia winy i wstydu, niejasnego związku Udzielając dziecku odpowiedzi, należy pa- o zamieszkujące tam osoby, które są poS
rednio
pomiędzy traumatycznym wydarzeniem a pust- miętać, by były rzetelne i uczciwe. Dzieci już lub bezpoS
rednio powiązane ze zdarzeniem.
ką emocjonalną, złoS
cią, lękiem i objawami w trakcie jej trwania są w stanie rozpoznać Pozwólmy im na wyrażanie ich naturalnych
fizjologicznymi, które ujawniają się w wiele prawdę od fałszu. Jeżeli nie rozszyfrują wszyst- reakcji, które S
wiadczą o kształtującej się w nich
miesięcy po tragedii. Niektórzy rodzice nie kiego od razu, stanie się to na skutek przypad- empatii  istotnego elementu składowego inte-
mają S
wiadomoS
ci istnienia tego typu jednost- kowego zestawienia sprzecznych informacji ligencji emocjonalnej.
ki chorobowej. Uważają więc, że objawy ustą- napływających z różnych x
ródeł. W ten spo-
" Ekspresja
pią same i nie ma potrzeby szukać pomocy. sób dorosły może bezpowrotnie stracić cenne Niektóre dzieci znajdujące się w sytuacji
Czasem też nie wiedzą, do kogo się zwrócić. zaufanie dziecka. stresu pourazowego mogą nie chcieć mówić
Aby uzyskać pomoc należy udać się do leka- o swoich uczuciach, myS
lach, obawach, lękach.
" Poziom dziecka
rza rodzinnego, który wykluczy bądx
rozpo- Rozmawiając z dzieckiem na tematy zwią- Pomóżmy im wtedy odnalex
ć sposoby na wy-
zna fizjologiczne przyczyny występujących zane z trudnymi emocjami, trzeba używać po- rażenie skomplikowanych, często niezrozumia-
u dziecka objawów; psychologa lub lekarza jęć i słownictwa, które może zrozumieć. Aby łych dla nich samych, stanów emocjonalnych.
psychiatry. A oto najważniejsze rady dla ro- wyjaS
nienie spełniło swoją funkcję, powinno Dzieci, które nie chcą uczynić tego za pomocą
dziców bądx
nauczycieli, ułatwiające postępo- być przeprowadzone na poziomie jego wieku, słowa, mogą użyć do tego kredek, farb, bawiąc
wanie w przypadku stwierdzenia zespołu stre- języka i stopnia rozwoju. się zabawkami, czy pisząc list do tych, którzy
su pourazowego: skrzywdzili je albo przeciwnie, są w podob-
" CierpliwoS
ć
" Terapia Przygotujmy się też na ewentualnoS
ć wie- nym jak one położeniu.
PTSD jako zaburzenie emocjonalne wyma- lokrotnego powtarzania tej samej informacji
" Tolerancja zamiast dyskryminacji
ga wielokierunkowych oddziaływań z zakresu w sposób dosłowny albo zmieniony perspek- Takie sytuacje, jak zamach na WTC są oka-
psychoterapii. Powinna ona obejmować nie tywą zadanego przez dziecko pytania. Niektó- zją do wyjaS
nienia zjawiska uprzedzeń, dys-
tylko dziecko z opisywanym zespołem zabu- re treS
ci mogą być dla dziecka trudne do na- kryminacji oraz do rozmowy o tolerancji. Waż-
rzeń, ale również członków jego rodziny. Za- tychmiastowego przyjęcia, zrozumienia i za- ne jest też unikanie uogólnień i generalnych
zwyczaj jest to terapia behawioralno-poznaw- akceptowania. Dlatego pytanie o to samo, może osądów, które krzywdzą niewinnych.
cza mająca na celu zdobywanie umiejętnoS
ci powtarzać się również jako forma badania po-
" Modelowanie
i sposobów radzenia sobie ze stresem oraz stop- ziomu uzyskanego bezpieczeństwa i zaufania. Należy pamiętać, iż dzieci wiele uczą się
niowego powrotu do normalnego życia. Dopóki dziecko pyta, nie okazujmy mu znie- poprzez obserwację, modelowanie i naS
lado-
Amerykański psychiatra dziecięcy, David cierpliwienia, w przeciwnym wypadku może- wanie. Zauważają zmiany w zachowaniu do-
Fassler, zwraca uwagę na fakt, iż każde trau- my stracić z nim kontakt. rosłych i pozostają pod ich wpływem, bez
Remedium
5.p65 11 03-01-08, 12:24
Czarny
EDUKACJA, OR
WIATA, WYCHOWANIE
i
względu na to, jak mocno je zapewniamy, że dzienne obowiązki edukacyjne, uprawianie
" Psychosomatyka
nic się nie stało. sportu, odwiedzanie znajomych, wakacje. Po- Wiele dzieci wyraża swój lęk, niepokój po-
" OtwartoS
ć wrót do starego porządku pozwala dziecku wie- przez zgłaszanie dolegliwoS
ci fizjologicznych.
Nie obawiajmy się ujawnić dziecku, jak rzyć, że normalne życie jest dalej możliwe, NajczęS
ciej jest to ból występujący pod wielo-
czujemy się w sytuacji, gdy jesteS
my przera- a nawet konieczne. ma postaciami. Nie należy zatem ignorować
żeni, zakłopotani, zrozpaczeni, np. w związku pojawiających się symptomów, nawet takich
" Mechanizmy obronne
ze S
miercią bliskiej osoby, członka rodziny czy Nie usuwajmy ich, gdy stanowią reakcję jak zwykły ból żołądka czy głowy. Analiza
jakimS
wypadkiem, który zagraża jej zdrowiu obronną dziecka, nie wyprowadzajmy go z błę- sytuacji życiowej dziecka i ostatnich wydarzeń,
lub życiu. Dzieci przeczuwają, że coS
się sta- du na siłę. Kiedy dziecko chce wierzyć, że dra- jakie miały miejsce w jego życiu, przyniesie
ło, a nie znając powodu, mogą obawiać się, że matyczne wydarzenie miało miejsce gdzieS
więcej informacji niż analiza jadłospisu czy
mama płacze dlatego, ponieważ zrobiły coS
bardzo daleko, nie dyskutujmy z nim na ten wysokoS
ci ciS
nienia atmosferycznego. Nasile-
złego. Poczucie winy  zdobyte w dzieciństwie temat i nie protestujmy. Taką wypowiedx
dziec- nie nietypowych objawów bez wyrax
nej
jest stanem, którego trudno się pozbyć, nawet ka można potraktować jako jego potrzebę my- przyczyny medycznej może być sygnałem lęku
w ciągu dorosłego życia. S
lenia o zdarzeniu w taki sposób, który pozwoli i zagrożenia towarzyszącego dziecku w ostat-
" Unikanie nadmiaru informacji mu czuć się bezpieczniej. nim czasie.
Jeżeli stres pourazowy dotyka swym zasię-
" JednomyS
lnoS
ć S
rodowisk
" Zachowania nerwicowe
giem więcej osób, całe regiony czy nawet kraj, W odniesieniu do dziecka przejawiającego Jeżeli dziecko ma trudnoS
ci z zasypianiem,
nie należy pozwalać dziecku na oglądanie po- w zachowaniu cechy zespołu stresu pourazo- niespokojny sen, natrętne myS
li, obawia się
wtarzających się scen związanych z wydarze- wego, istotna jest koordynacja i współpraca S
mierci, o której myS
li w związku z sytuacją
niem, np. wypowiedzi osób dotkniętych powo- pomiędzy domem i szkołą. W szkole przyja- pogrzebu bliskiej osoby, wyraża niepokój przed
dzią, zatopionego dobytku, rozpaczy. Niewska- znej dziecku nauczyciel potrafi rozpoznać nie- rozstaniem z rodzicami nawet z powodu pój-
zane jest również przyglądanie się resztkom pokojące zachowania i powiadomić o tym ro- S
cia do szkoły  należy poważnie potraktować
zmasakrowanych po wybuchu ciał czy trzęsie- dziców. Z drugiej strony, rodzice powinni mieć pojawiające się objawy i jak najszybciej skon-
niu ziemi. Takie obrazy dodatkowo pobudzają S
wiadomoS
ć, iż symptomy zaburzenia ujawnia- taktować z lekarzem pediatrą lub psycholo-
dziecięcą wyobrax
nię uruchamiając lęki, kosz- ne w domu, nie pozostaną w ukryciu na terenie giem. Takie reakcje wskazują na zaburzenia
marne sny, i inne negatywne przeżycia, które szkoły czy przedszkola. Dobrze byłoby więc emocjonalne, mogące utrwalić się w jedną z form
mogą odezwać się także po pewnym czasie. poinformować o nich nauczyciela. Pozwoli to nerwicy.
" Powrót do dawnego porządku na właS
ciwą interpretację zachowania i zwięk-
" Dziecięce interwencje
Po wydarzeniach urazowych powodujących szy możliwoS
ć pomocy. Niektóre dzieci próbują telefonicznie bądx

zagrożenie, zaleca się zarówno dorosłym, jak listownie kontaktować się z ważnymi osoba-
" Reakcja łańcuchowa
i dzieciom powrót do dawnego porządku. To, Dzieci, które uczestniczyły bądx
były już mi, np. ze S
wiata polityki, które  ich zdaniem
co znajome i stałe, przynosi spokój i pozwala wczeS
niej S
wiadkami traumatycznych wydarzeń,  mogą rozwiązać skomplikowany problem,
odzyskać utracone poczucie bezpieczeństwa. powinny być otoczone szczególną opieką. Ist- dotyczący większej grupy ludzi. Nie należy im
Dlatego spróbujmy pomóc dzieciom w ustale- nieje duże prawdopodobieństwo, że kolejny dra- tego zabraniać, jest to bowiem dziecięcy spo-
niu planu dnia, przewidywalnego rytmu życia, mat spowoduje u nich jeszcze głębsze zranie- sób na przywrócenie dawnego porządku na
w którym obecne będą takie elementy jak: co- nia, których leczenie może potrwać dłużej. szerszą skalę, w regionie, w kraju czy nawet
na S
wiecie.
" Niech dzieci pozostaną dziećmi
Pamiętajmy, że są też dzieci, które nie chcą
pamiętać i myS
leć o trudnych dla nich wyda-
rzeniach. Nie zmuszajmy ich wówczas do słu-
chania i przyjmowania wyjaS
nień, na które nie
są gotowe albo którymi nie są zainteresowane.
Są dziećmi i niech nimi pozostaną tak długo,
jak to możliwe. Nie do nich bowiem należy
naprawianie S
wiata. One chcą się bawić, grać
w piłkę i wdrapywać na drzewa. Czasami pa-
radoksalnie, są najlepszymi terapeutami nie
tylko dla siebie, ale także dla dorosłych  po-
kazując im jak dalej żyć. G
i i
i ii i i i -
ii i i
Remedium
5.p65 12 03-01-08, 12:24
Czarny