CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
Nerwice szkolne
Autor: Beata Musiał
19.01.2007.
Wśród terminów najczęściej używanych w odniesieniu do zaburzeń nerwicowych u dzieci należą:
nerwowość, wzmożona pobudliwość ruchowa, neurotyczność, nerwica i psychonerwica. Chociaż wielu
autorów używa tych terminów zamiennie, to jednak obecnie zaobserwować można tendencję do
uściślania tych pojęć. Chcąc podkreślić bardziej stronę wegetatywną zaburzenia, używa się terminu
“nerwica”, natomiast termin “psychonerwica” odnosi się bardziej do zaburzeń
w których podkreśla się sferę psychiczną.
Typy nerwic dzieci i ich charakterystyka Klasyfikacja dziecięcych zaburzeń nerwicowych dokonywana jest
bądz
według mechanizmu zaburzenia, jego genezy, bądz
też pod kątem symptomatyki. Szczególnie
rozwinięta jest klasyfikacja według mechanizmów neurofizjologicznych w fizjologicznych koncepcjach
nerwic dziecięcych, gdyż te ostatnie opierają się na typologii czynności nerwowych. Typologia ta,
wywodząc się z koncepcji Pawłowa, znalazła licznych kontynuatorów. A. G. Iwanow-Smoleński
uzupełniając pawłowską typologię, wyróżnił dodatkowo cztery typy uwzględniając szybkość powstawania i
wygasania odruchów warunkowych: typ ruchliwy, powolny, pobudliwy i hamulcowy. Typy te,
rozpatrywane od strony zaburzeń rozwoju dziecka, stanowią podstawę zrozumienia pewnych istotnych
właściwości zachowania się dzieci, a mianowicie:
- dzieci o ruchliwym typie procesów nerwowych cechuje labilność związków warunkowych, czyli znaczna
zmienność zachowania, niepokój ruchowy itp.;
- dzieci o typie procesów powolnych, u których następuje bardzo wolna zmiana znaku procesu
nerwowego, są to dzieci określane jako flegmatyczne;
- dzieci o typie procesów pobudliwym, które cechuje wzmożona reaktywność wegetatywna i łatwość
generalizowania się reakcji ruchowych. Ten typ układu nerwowego występuje przypuszczalnie u dużej
liczby dzieci, które potocznie określane są jako nadwrażliwe nerwowo i u których występują liczne
symptomy o charakterze fizjologicznym;
- typ hamulcowy charakteryzuje się łatwością i szybkością tworzenia się hamulcowych reakcji
wegetatywnych i ruchowych, występują zachowania określane jako nieśmiałe, bierne itp. Powyższe
właściwości ulegają wyraz
nemu zaostrzeniu w wypadku patologii. Większość autorów zajmujących się
opisem nerwic dziecięcych przyjmuje podział na: nerwice narządowe, lękowe, obsesyjne i histeryczne.
Istnieją pewne objawy i ich zespoły typowe dla dzieci nerwicowych. Wzmożona ruchliwość i
nadpobudliwość przejawiająca się przede wszystkim w sferze motorycznej cechuje niepokój ruchowy.
Dzieci nad ruchliwe nie potrafią usiedzieć spokojnie na miejscu, stale coś ruszają, przez co przeszkadzają
sobie, nauczycielowi i innym dzieciom. Zachowanie tego typu utrudnia koncentrację, powoduje, że nad
ruchliwe dzieci nie nadążają za tempem pracy nauczyciela i klasy, mają niekompletne notatki.
Inteligencja dziecka przejawiającego niepokój ruchowy jest często w normie, co uwidacznia się w różnych
sytuacjach, np. zapytany na lekcji udziela odpowiedzi i wyjaśnień świadczących o dobrym zrozumieniu
zagadnienia. Nigdy nie można być pewnym takiego ucznia, ponieważ w każdej chwili może on się
wyłączyć z toku lekcji i przestać uważać. Niepokój ruchowy wpływa także na sprawność intelektualną.
Inteligencja jest jakby uwięziona w motoryce. Obniżenie poziomu umysłowego wynika w tych
przypadkach z niezdolności do skupienia uwagi. Podczas przerw w szkole takie dzieci biegają, zaczepiają
inne, spokojne dzieci, hałasują. Przez takie swoje zachowanie wzbudzają często niechęć nauczycieli.
Chcąc ją sobie na nowo zaskarbić, popisują - się znowu hałasują, biegają, psocą - niestety, efekt takich
działań jest odwrotny od oczekiwanego.
Pewną postacią nadpobudliwości nerwowej są tiki, to jest szybkie, mimowolne i często powtarzane ruchy
pewnych grup mięśni. Przejawiają się one w różnych postaciach, np. w formie mrugania, podrzucania
ramion, kiwania głową, grymasów twarzy. Tiki najczęściej się pojawiają w wieku 5-12 lat i z czasem
spontanicznie zanikają. Przyjmuje się, że tiki należą do objawów nerwicowych i występują u dzieci
odznaczających się nadpobudliwością ruchową w okresie przeżywania przez nie sytuacji konfliktowej lub
sytuacji trudnej, w której nie potrafią sprostać wymaganiom rodziców lub szkoły. W momencie
rozpoczęcia nauki szkolnej i wobec rozmaitych wymagań społecznych, jakie stawia środowisko szkolne,
zapoczątkowane w domu rodzinnym cechy nerwicowe osobowości nasilają się i rozszerzają. A
atwo
wówczas dochodzi do zwiększenia się uczucia lęku i niepokoju, to jest do rozwoju nerwic z ujawnieniem
się objawów nerwicowych, za pomocą których dziecko usiłuje opanować narastający lęk.
Innym objawem nerwicy są wymioty, które występują znacznie częściej u dzieci niż u dorosłych. Ich
przyczyny mogą tkwić w zaburzeniach somatycznych, ale najczęściej mają charakter psychogenny.
Wymioty stanowią często reakcję dziecka na trudną sytuację, na przykład dziecko nie chce uczęszczać do
przedszkola, aby nie rozstawać się z matką, lub gdy pojawiają się kłopoty z opanowaniem danej partii
materiału z jakiegoś przedmiotu w szkole. Trudna sytuacja wynika z zadań, którym dziecko nie potrafi
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 2-09-2010, 13:13
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
sprostać, ponieważ przekraczają one jego możliwości intelektualne. Istnieje nawet specjalny termin
"wymioty szkolne", którym określa się reakcję na stresowe sytuacje szkolne. Nie zdarza się to podczas
wakacji. Objawem nerwicy, który przysparza wiele kłopotów rodzicom i wychowawcom, jest moczenie
nocne (enuresis). Najprawdopodobniej zaburzenie to nie zawsze ma etiologię psychogenną. Moczenie
nocne jest zaburzeniem, które polega na powtarzającym się nieświadomym i mimowolnym oddawaniu
moczu. Występuje raczej po ukończeniu 3. i przeważnie do 8. roku życia; u dzieci do lat 2 moczenie
traktuje się jako zjawisko fizjologiczne. Według L. Kannera termin enuresis należy stosować wyłącznie do
tych przypadków, w których nie stwierdza się żadnych zaburzeń organicznych mogących stanowić
przyczynę mimowolnego oddawania moczu. W zależności od tego, czy moczenie występuje w nocy, czy w
dzień, mówimy o moczeniu nocnym lub dziennym.
Najczęściej jednak spotyka się formę moczenia nocnego, które szczególnie często występuje u dzieci
wychowywanych w internatach lub domach dziecka i sprawia wiele kłopotów wychowawcom. Również
same dzieci, którym doskwiera ta dolegliwość, czują się zakłopotane, nie potrafią powstrzymać tej silnej
potrzeby fizjologicznej, są często obiektem drwin i żartów ze strony rówieśników, a nierzadko również
niedelikatnego i niewyrozumiałego podejścia opiekuna. Etiologia moczenia nocnego u dzieci powyżej 2
roku życia nie jest - jak dotychczas - jednoznacznie wyjaśniona. Istnieje na ten temat wiele różnych
poglądów. Zgodnie z poglądami szkoły Adlera, moczenie nocne stanowi wyraz niepewności i jest
mechanizmem obrony lub infantylną formą zachowania dla zapewnienia sobie lepszej opieki. Uważa
enuresis za jedną z kilku form manifestowania się zaburzenia nawyków, spowodowaną głównie
niewłaściwym wychowaniem. Dzieci moczące się cechowały nasilone lęki, większa pobudliwość
psychoruchowa i drażliwość. Jak wcześniej zauważono, lęki, konflikty, pobudliwość psychoruchowa i
ogólna drażliwość są charakterystyczne dla osób cierpiących na nerwice i przyczyniają się do obniżenia
poziomu efektywności uczenia się.
Kolejnym zjawiskiem symptomatycznym w przypadku zaburzeń emocjonalnych u dzieci jest nerwica
lękowa, która obejmuje cała osobowość. Stopień nasilenia lęku jest różny - od najczęściej występujących
fobii aż do ostrych stanów lękowych. Istnieje rodzaj lęku, który jest biologicznie uzasadniony i który
chroni organizm przed realnymi niebezpieczeństwami. W przypadku nerwic lękowych chodzi o
nieadekwatne do obiektywnej sytuacji o stany niepokoju. Z lękiem często łączą się takie objawy, jak
wybuchy gniewu, jąkanie się, moczenie nocne, problemy z jedzeniem, zaburzenia snu, obgryzanie
paznokci. Im dziecko jest starsze, tym częściej stany lękowe przeszkadzają mu w dobrym przystosowaniu
się do życia szkolnego i współżycia z grupą społeczną. U niektórych dzieci lęk dotyczy przedmiotów lub
sytuacji, u innych jest nie tyle obawą przed czymś, co raczej postawą wobec życia: stale się czegoś boją.
Często mówią szeptem, mają z tego powodu trudności w szkole. Nawet jeśli są czymś bardzo
zainteresowane - boją się o cokolwiek zapytać. Mimo dobrego poziomu rozwoju umysłowego nie mają
odpowiednich osiągnięć, ponieważ lęk nie pozwala im na wykorzystanie ich możliwości intelektualnych.
Mechanizm lęku przed pytaniem w szkole jest następujący: Istniejące napięcie lękowe zmniejsza
koncentrację uwagi, co powoduje, iż dziecko odpowiada na lekcji znacznie gorzej niż wtedy, gdyby
potrafiło się skupić. W ten sposób stan lękowy dziecka pogłębia się, prowadząc często do powstania tzw.
nerwicy szkolnej, która nie jest niczym innym jak właśnie związaną ze stresującą sytuacją szkolną
nerwicą lękową. Jedną z przyczyn nerwic lękowych u dzieci są błędy wychowawcze w domu lub w szkole.
W tym przypadku leczenie jest bardzo trudne, ponieważ wymaga zmiany atmosfery rodzinnej, a także
szczególnego zajęcia się dzieckiem w szkole.
Nerwice dziecięce należą do tych zaburzeń, z którymi psycholog często się styka i w których
przezwyciężeniu jego pomoc może okazać się bardzo skuteczna. Psychoterapia w stosunku do środowiska
rodzinnego dziecka, konsultacja z wychowawcą klasowym oraz różne formy oddziaływania na samo
dziecko mogą spowodować ustąpienie objawów nerwicowych, a następnie przyczynić się do lepszego
przystosowania dziecka, tak że objawy nerwicowe nie powrócą w póz
niejszym wieku. Jak
najwcześniejsza, trafna diagnoza i skuteczna terapia dziecka i jego rodziców oraz środowiska
rówieśniczego mogą zapobiec nieszczęśliwym i niesprawiedliwym losom w przyszłości - w dorosłym życiu.
Na pytanie, czy możliwe jest skuteczne zapobieganie nerwowości u dzieci można odpowiedzieć
zdecydowanie twierdząco. Osiągalne jest to jednak tylko wtedy, gdy profilaktyka staje się troską
ogólnospołeczną , gdy w organizowanej akcji uczestniczą nie tylko osoby kontaktujące się z dziećmi z
tytułu swego zawodu, ale także rodzice i wszyscy ci, którym sprawy młodego pokolenia są bliskie.
Dziecku stawiać należy jasno określone wymagania. Przy tym :
- wymagania nie mogą być zbyt małe  wtedy bowiem dziecko za mało ćwiczy się, rozwija i hartuje, a
przecież przez przystosowanie się do coraz nowych sytuacji, przez zdobywanie coraz nowych odruchów
warunkowych, przez ćwiczenie się w sztuce opanowania  człowiek rozwija się;
- wymagania nie mogą być zbyt duże, w przeciwnym bowiem razie obciążają zbytnio układ nerwowy
dziecka, osłabiają go i wyczerpują;
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 2-09-2010, 13:13
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
- wymagania muszą być jasne, zrozumiałe dla dziecka i stałe.
Stawianie wymagań sprzecznych , kiedy matka żąda czego innego, a ojciec czego innego to
poddanie układu nerwowego dziecka sprzecznym bodz
com, wytwarzanie jak gdyby sprzecznych
odruchów warunkowych. Takie postępowanie prowadzi do zachowania równowagi systemu nerwowego.
Wychowanie powinno być konsekwentne. Życie dziecka musi być tak zorganizowane, aby było ono
zadowolone z życia. Chodzi tylko o to, żeby dziecko często spotykało uśmiech i dobre słowo, żeby czuło
się w domu kochane i rozumiane, żeby mogło mieć zaufanie do rodziców i miało dobrą opiekę, a zarazem
tyle swobody, ile mu potrzeba do normalnego rozwoju, bo wszelka przesada jest zła. Złe jest zarówno
otaczanie dziecka przesadną troskę jak i pozostawianie go samemu sobie. Aby dziecko było zadowolone z
życia, musi mieć także wiarę w siebie. Nie znaczy to bynajmniej, że ma być zarozumiałe i uważać się za
najpiękniejsze i najmądrzejsze, chodzi o to, by uważało, że jest jednostkę wartościową, że potrafi
dorównać innym, gdy dorośnie. Poczucie małej wartości stanowi podstawę nerwowości. Przywrócenie
dziecku wiary w siebie jest podstawą leczenia wielu dzieci nerwicowych. Bibliografia
- Barker F. – “Podstawy psychiatrii dziecięcej” PZWL Warszawa 1974
- Combe A. – “Nerwowość dzieci” PZWL Warszawa 1958
- Dąbrowski K. – “Społeczno- wychowawcza psychiatria dziecięca” PZWL Warszawa
- Godlewski M. – “Pedagogika” PWN Warszawa 1976
- Iwanow – Smoleński A. G. – “Zagadnienia patofizjologii korowo-
trzewiowej”PZWL
- Jarosz M. Cwynar S. – “Podstawy psychiatrii” PZWL Warszawa 1976
- Nartowska H. – “Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo” PZWS 1972
- Obuchowska I. – “Dynamika nerwic” PWN Warszawa 1983
- Przetacznikowa M. – “Psychologia kliniczna” Warszawa 1978
- Spionek H. – “Zaburzenia psychoruchowe rozwoju dziecka” PWN Warszawa 1965
- Spionek H. – “Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne”
- Spionek H. – “Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych”
- Suchariewa G. – “Stany reaktywne i psychopatie w klinice dziecięcej”
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 2-09-2010, 13:13