l
maju br. szwedzki urzÄ…d konserwatorski (Riksantikva
Wrieämbetet) we współpracy z wÅ‚adzami prowincji Öre-
bro zorganizował międzynarodową konferencję poS
więconą
dziedzictwu przemysłu ( Industrial Heritage as Force in the
Democratic Society ). Był to czas szwedzkiej prezydencji w
Unii Europejskiej; w tydzień póx
niej ministrowie kultury kra-
jów Unii spotkali się w Falun, historycznym zagłębiu górniczo-
hutniczym, wkrótce zaS
potem liderzy państw członkowskich 
w Göteborgu. WiodÄ…cy wÄ…tek konferencji wynikaÅ‚ z zaÅ‚ożenia,
iż obiekt materialny jest dowodem przeszłoS
ci i S
wiadkiem,
który  opowiada dzieje ludzi i społeczeństw, zatem zachowa-
nie takich obiektów sprzyja zrozumieniu procesów społeczno-
gospodarczych, dawnych, niedawnych i przyszłych, których
uczestnikami byliS
my, jesteS
my lub będziemy. Takie ujęcie
Degerfors, przykład wtórnego użycia zabytkowego przęsła
metodyczne różni się istotnie od opowieS
ci historycznej, snutej
mostowego
przede wszystkim na podstawie x
ródeł pisanych i archiwaliów.
Wykład końcowy wykonał brawurowo prof. M. Shanks z
Wymiar europejski konferencji zapewnili przedstawiciele 10
Uniwersytetu Stanford w USA. Pod tytułem  Ludzie i rzeczy 
krajów, a S
wiatowy  goS
cie z Australii i USA. Obrady toczyły
czas, miejsce i przestrzeń ( People & Things  Time, Place &
się w trzech grupach tematycznych: TożsamoS
ć (Identity), De-
Space ), zaprezentował zbiór pojęć wygenerowanych w obsza-
mokracja (Democracy) i Potencjał Kultury (Cultural Force).
rze tzw. nowej technologii mediów elektronicznych. Wpierw
Wykład inauguracyjny wygłosił pisarz Anders Johnson, opie-
rzucił on w audytorium retorycznymi pytaniami: kim jesteS
cie?
rając swoje tezy na założeniu cyklicznoS
ci rozwoju cywiliza-
Co tu robicie? Jaką rolę odgrywacie?  Mówicie o przeszłoS
ci,
cyjnego, dla którego Szwecja może być wzorcem, albowiem w
ale ona jest dzisiaj (contemporary past) wkoło nas, ta niedawna
stuleciu 1870-1970 tutaj właS
nie odbywał się najszybszy wzrost
przeszłoS
ć (recent past) jest w nas  to pamięć, a przestrzeń
gospodarczy w Europie, a drugi w S
wiecie po Japonii. U schył-
pomiędzy nami wypełniona jest przeszłoS
cią społeczną (social
ku XIX wieku intelektualiS
ci przeżywający boom industrializa-
past). To właS
nie ona  wyrażona poprzez pojęcia tożsamoS
ci i
cji z obawą zapytywali o schedę poprzedniej formacji  społe-
demokracji  jest tematem tej konferencji. Kultura dzisiejsza
czeństwa rolniczego. Tak więc wielkiej wystawie osiągnięć tech-
wpływa na nas intensywniej niż kiedykolwiek przedtem poprzez
niki w Sztokholmie w 1897 r. towarzyszyło powstanie Skanse-
swoje ikony i mity. Naszą recepcję przeszłoS
ci zdominowała
nu  pierwszego otwartego muzeum kultury materialnej wsi.
nostalgia, przyprawiona estetykÄ… patologii  doznawaniem przy-
Podobne obawy dają się słyszeć i dzisiaj: co robić z dziedzic-
jemnoS
ci z oglądania destruktów, ubytków, szczątków i S
ladów
twem zaledwie co minionej epoki industrialnej  dziedzictwem
(pleasure of pathology). Nieznana przyszłoS
ć, przed którą drę-
przemysłu, któremu przed stu laty towarzyszyły zapytania o
czy nas obawa, to czas systemów informatycznych, kultury cy-
płynące zeń zagrożenia. Zadaniem przedsiębiorcy była wtedy i
borga (cyborg culture). Przecież to nie rzeczy  samoloty  la-
jest dzisiaj twórcza destrukcja  dekonstrukcja. Nowe przed-
tajÄ…! LatajÄ… systemy  linie lotnicze! Odwiedzamy fizycznie
siewzięcie zawsze zagraża stanowi istniejącemu, jego promi-
różne miejsca i obiekty, by w nie  wniknąć (embodiment). Ale
nentom i aliantom. Pojawia się wyzwanie dla sił politycznych,
dzisiejsza technologia elektroniczna oferuje nam zupełnie nowe
aby tak sterować nieuchronnym procesem przemian, by nie zrzu-
doznania  podróż wirtualną  stając się przedłużeniem naszych
cać kosztów transformacji na tracących pracę, lecz koszty te
zmysłów serfujących po zasobach informacji, zebranych w ba-
sprawiedliwie rozłożyć na społeczeństwo, szczególnie zaS
na
zach danych, uczytelnionych i przyjax
nie dostępnych na ma-
tych, którzy stają się beneficjentami przemian. To się szwedz-
pach (mapping). Wirtualnie zwiedzamy zaginione miasta, po-
kiej socjaldemokracji udało.
wstałe z ruin budowle, a nawet nigdy nie istniejące obiekty.
Szyfonaż (chiffonage)  w tym momencie prof. Shanks szar-
mancko zdjÄ…Å‚ z szyi reprezentantki Rady Europy szyfonowy szal
i wykorzystał go jako pomoc dydaktyczną  umożliwia nam
zaistnienie w pofałdowanej wirtualnie czasoprzestrzeni, gdzie
różne miejsca, rzeczy i momenty czasu historycznego stykają
siÄ™ w jednym, wybranym przez nas punkcie. Jest to impuls do
poszukiwań i odkryć.
Postmodernistyczne dywagacje zza oceanu nie zmieniajÄ…
faktu, iż dziedzictwo jest rzeczywistoS
ciÄ… realnÄ…  jak stwier-
dził prof. G. Arvastson z uniwersytetu w Uppsali, podsumowu-
jąc wątek  tożsamoS
ci . Wszak zabytki przemysłu istnieją, są
użytkowane, nadużywane i manipulowane. Wiele krajów opu-
S
ciło już epokę przemysłu, a inne kraje opuszczają ją w proce-
sie transformacji (transition). Nowa ekonomia sprzyja pomniej-
szaniu wartoS
ci pracy i zastępowaniu jej wartoS
ciÄ… rzeczy. Ale
Szwedzkie bezludzie, wielki piec hutniczy z XVIII w. w krajobrazie
o rzeczach, których dziS
używamy, nie wiemy, jak i gdzie, a
str. 3 PISMO PG
Nora, sztafaż odprawy pociągu retro: maszynista, zawiadowca, kierownik stacji oraz wox
nica
czasami nawet: po co powstały. Ich wytwórcy i dostawcy pozo- możliwa taka rewerencja? Na to pytanie nie znaleziono odpo-
stają anonimowi. Żyjemy w czasie dekonstrukcji. TożsamoS
ć wiedzi. Zrazu szwedzka konferencja zdawała się jedną z wielu
jest immanentną właS
ciwoS
cią człowieka  indywiduum, dla odbywanych w S
wiecie, jednakże wymiar filozoficzny istotnie
którego dobra dziedzictwa mogą stawać się x
ródłem wspomnień, ją wyróżnił. Otóż tradycyjnie przyczynkowy program obrad,
doS
wiadczeń i S
wiadectwem (testimony) uczestnictwa w histo- jakkolwiek wciąż popularny, zdaje się dziS
ustępować pola dys-
rii. Zbiór indywidualistycznych tożsamoS
ci tworzy tożsamoS
ć pucie holistycznej, pogłębionej egzystencjalnie i na powrót, jak
zespołową, przy czym wypada zauważyć rozmaitoS
ć owych przed wiekami, rozważającej istnienie człowieka wS
ród rzeczy,
tożsamoS
ci kolektywnych, pokoleniowych, narodowych, S
wia- idei i systemów  ale człowieka indywidualistycznego i perso-
topoglądowych... Pojawia się współczesne wyzwanie o nieto- nalistycznego zarazem. Podobny klimat pojawia się i w Polsce.
talitarnym charakterze  jak dziS
współżyć poS
ród tylu różnych Na IV Forum Konserwatorów Conservatio 2001 w Toruniu re-
tożsamoS
ci? ferowano mniej niż zazwyczaj przedsięwzięć konserwatorskich,
Aspekty zarządzania dziedzictwem w warunkach demokra- a więcej mówiono o społecznych zagrożeniach dóbr kultury.
cji omówił prof. G. Ashworth z uniwersytetu w Groningen, by- Padały gorzkie stwierdzenia: dobry gospodarz przekazuje swo-
wały często w Polsce i znany z rynkowego podejS
cia do ochro- im spadkobiercom nie mniej niż odziedziczył (Rubinkowicz);
ny dziedzictwa (heritage marketing). Przecież ktoS
dziedzic- zamieranie wsi przeobrażającej się w wyspy betonowych obejS
ć
two reprezentuje (ogólnie: konserwator  profesjonalista), ktoS
w morzu starej zabudowy (Bogdanowski); szperacze  detek-
użytkuje (ogólnie społecznoS
ć  amatorzy, mający jednak pra- toryS
ci niszczÄ…cy nieodwracalnie stanowiska archeologiczne
wo wypowiedzi o losie obiektów zabytkowych), ktoS
o nim (Lech); zagrożenie zabytków od strony konserwatorów odcho-
opowiada (problem przekazu medialnego), a wiedza o dziedzic- dzących od  Karty Weneckiej (Domasłowski);  nasze i  nie
twie jest elementem komunikacji społecznej, szczególnie w nasze dziedzictwo, dziedzictwo bez dziedziców, dziedzictwo
warunkach występowania wartoS
ci wielokulturowych (multicul- bez ojczyzny, dziedzictwo jako łup (Tomaszewski);  nówka-
tural values). Demokracja może przybierać wymiar lokalny, nierdzewka  pożądany wizerunek obiektu po konserwacji,
narodowy lub międzynarodowy i takież może być znaczenie braki edukacyjne  zaledwie 3% społeczeństwa ma wykształ-
danego obiektu dziedzictwa. Nowoczesna idea ochrony dzie- cenie umożliwiające ocenę estetyczną i wartoS
ć zabytku, ener-
dzictwa koresponduje z doktryną rozwoju zrównoważonego gię pracowników służb ochrony zabytków zżera wszechstron-
(sustainable development). Dyskusję podsumował prof. H. Cle- nie rozszerzająca się biurokracja (Rouba); analfabetyzm cywi-
ere z brytyjskiego komitetu ICOMOS, stwierdzając, że dzie- lizacyjny Polaków  wg OECD 80% nie rozumie prostych tek-
dzictwo  zarówno jego dotykalne, jak i niedotykalne dobra stów (Owczarek); zakusy władzy i biznesu na prywatyzację
(tangible and intangible resources)  nadaje historii sens. Dzie- zabytku (Nekanda-Trepka);  złote karty z dziejów opieki spo-
dzictwo przemysłowe pozostaje w relacji z historią współcze- łecznej nad zabytkami w Polsce  od 1800 r.! (Midura).
sną, zatem wydaje się, iż właS
ciwe byłoby mówić dziS
o dzie- Moje wystąpienia podczas tych konferencji przyjęto z zain-
dzictwie współczesnym (contemporary heritage), zamiast  prze- teresowaniem. W Szwecji przedstawiłem m.in. wnioski z reali-
mysłowym. Wzmocni to w odczuciu społecznym te emocje, zacji na Wydziale Inżynierii Lądowej PG przedmiotu  Kultu-
które współtworzą tożsamoS
ć indywidulną i grupową. rotwórcze aspekty budownictwa , wprowadzonego w 1998 r.
Program merytoryczny obrad wzbogacono scenariuszem do programu studiów jako wynik międzynarodowego projektu
wydarzeń, które odbywały się w S
rodowisku czynnych zakła- Tempus-Phare. Chociaż pomysł  humanizacji inżynierów nie
dów hutniczych Degerfors, na terenie historycznego zagłębia jest nowy, a od lat różne gremia międzynarodowe poS
więcają
górniczo-hutniczego Pershyttan oraz w warsztatach pierwszej mu uwagę, np. SEFI, ISSEI, CESE, to metodyka i praktyczna
w Szwecji linii kolejowej w Nora, czynnej od 1856 r. Podczas jego realizacja wciąż pozostają wyzwaniem. Jest to też okazja
konferencji wielokroć dawał znać o sobie niewątpliwy pietyzm, do rozpoznania zasobu wiedzy o kulturze, jaką posiada współ-
z jakim gospodarze odnoszą się do dziedzictwa przemysłu, pod- czesny student  przyszły inteligent. Niestety, szkoła S
rednia
kreS
lajÄ…c zwiÄ…zki swojej historii gospodarczej z pomyS
lnoS
cią, nie wyposaża dziS
maturzysty w do niedawna jeszcze obowiÄ…-
jaką szwedzkie państwo socjalne zapewniło swojemu społeczeń- zujący kanon wiedzy o kulturze, a coroczne enuncjacje praso-
stwu po II wojnie S
wiatowej. Czy w czasach dekonstrukcji, glo- we po egzaminach wstępnych na wyższe uczelnie dostarczają
balizmu i mniej lub bardziej widocznych tendencji neoliberal- zatrważających lub groteskowych dowodów na stan S
wiadomo-
nych w narodowych gospodarkach krajów Europy nadal jest S
ci współczesnego pokolenia techno, czy  jak wolą socjologo-
PISMO PG str. 4
wie  e-generation. Wspomniałem też o innym osiągnięciu, rów- cji, ogarniającej nie tylko systemy polityczne i gospodarczo-
nież nowym od pięciu lat na WIL PG przedmiocie pn.  Techni- społeczne, ale też i stosunki międzyludzkie, formy współżycia
ki przyswajania wiedzy , podczas którego studenci I semestru, społecznego oraz życie rodzinne. W ciągu jednego pokolenia 
poprzez rozmaite ćwiczenia, poznawali techniki twórczego a w przypadku Polski w ciągu kilku lat  zanikła wielkoprze-
myS
lenia oraz elementy pracy własnej podczas uczenia się, oce- mysłowa klasa robotnicza i związana z nią tzw. inteligencja tech-
niali swoje predyspozycje, a w tym zdolnoS
ć koncentracji, za- niczna, jako masowe wsparcie i intelektualne zaplecze socjal-
pamiętywania, style słuchania i rozumo- wania. I tutaj poczy- demokratów zachodnich, wypracowujących bezpieczeństwo
nione obserwacje są nieoptymistyczne. Jak wykazały wyniki socjalne w swoich krajach. Wysublimowała się elita wielkiego
zajęć w roku akademickim 2000/2001, treS
ć kilkuzdaniowego pieniądza oraz związana z nią partyjna elita władzy, tzw. klasa
tekstu jest w pełni zrozumiała jedynie dla 15%, a zadanie polityczna, czy  jak mawiają  próżniacza. Pozostali tworzą
pt. Curriculum vitae , prawidłowo wykonalne dla niewielu wię- albo zastępy pracowników najemnych, albo przeważającą kla-
cej, i to dopiero po obszernym komentarzu i dyskusji. Swo- sÄ™ S
rednią. Szczególne miejsce zajmuje liczna biurokracja, nie-
istym dowodem stanu rzeczy są teksty wpisywane w podaniach wytwarzająca żadnych dóbr, ale na ogół niex
le siÄ™ majÄ…ca.
o przyjęcie na studia w rubrykę  życiorys kandydata  proszę Wspomnieć wypada o zastępach bezrobotnych. Dziedzictwo w
sprawdzić osobiS
cie. Czy absolwent politechniki, szczególnie tym nieco uproszczonym otoczeniu społeczno-ekonomicznym,
ów magister powinien wiedzieć coS
więcej, niż potrzeba do aby przetrwało, potrzebuje swojego lobby, swoich adwokatów
wykonywania danego fachu, czy też doS
ć, jeżeli stanie się jed- wobec wszechmocy elit oraz oS
wieconych przewodników po-
nym z  jak dosadnie mawiajÄ… Niemcy  Fachidioten? Ustawa S
ród S
lepych praw rynku i zasadzek, gdzie czyha już globali-
o szkolnictwie wyższym nie pozostawia wątpliwoS
ci, wymie- styczna hydra wielogłowa. Współczesny destruktor chętnie na-
niajÄ…c poS
ród podstawowych zadań uczelni  rozwijanie i upo- zywa siebie reformatorem. Nie dekomponuje on jednak istnie-
wszechnianie kultury narodowej oraz postępu technicznego . jących struktur, by ich elementy uporządko- wać po nowemu,
Podczas konferencji toruńskiej w obszer- nym referacie zatytu- ale rewolucyjnie niszczy zastane dobra, przyprawiając swoje
łowanym  Archeologia przemysłu. Memorandum w sprawie barbarzyństwo szczyptą pospiesznej ideologii typu instant. Na
dzieł techniki, przemysłu i inżynierii. O dziedzictwie postpo- ogół z arogancją i samozadowoleniem buduje on swój image
nowanym, na przykładzie Mostu Lisewskiego w Tczewie , na zgliszczach dorobku innych. Zatem niewiele dzieli dekon-
przedstawiłem istotę dziedzictwa współ- czesnego. Wyjątko- struktora od destruktora. Bywa on mistrzem pozorów, czer-
wym wprowadzeniem było poprzedzające mnie wystąpienie dr. piąc frazesy z repertuaru trybunów i szarlatanów. Strojny, a to
inż. arch. Janusza Ciemnołońskiego i p. Danuty Siemińskiej pt. w kostium demokraty, a to poczciwiny-swojaka czy salonowca,
 Współczesna uczelnia techniczna w obiekcie zabytkowym . uwodzi naiwnych, nawraca błądzących, przekonuje wątpiących.
Tak więc ponownie Politechnika Gdańska zaistniała na inter- Ale uwaga! Jest grox
ny... Jednakowoż każdego destruktora w
dyscyplinarnym forum dyskusji o artefaktach przeszłoS
ci, ich końcu też zdestruuje następca. I to jest optymistyczna przesłan-
identyfikacji, interpretacji, zachowaniu i ochronie. ka rozważań o dekonstrukcji w czasach transformacji...
Czy duch dekonstrukcji nam zagraża? Wydaje się, że wszel-
ki ruch na rzecz ochrony dziedzictwa kultury w istocie swej jest Waldemar Affelt
w opozycji wobec totalitarnej odmiany dekonstrukcji  destruk- Wydział Inżynierii Lądowej
(Zdjęcia autora)
l
Prosta teza ratury, wszędzie ta sama bezkonfliktowa  sztuka propagandy .
ztuka nie znosi uproszczeń  uwielbia je kicz. Sztuka przed Prawda może być prosta, nigdy prymitywna, ale tymczasem
Sstawia obraz syntetyczny, kicz, obraz zwulgaryzowany. nieustanny napływ informacji komplikuje obraz S
wiata i każdy
 Czyż zatem sztuka nie jest S
rodkiem służącym do odzierania uproszczony pogląd znajdzie swojego wyznawcę. Rewolucja
życia z kiczu?  pytał Robert Musil. dzieci- kwiatów, bunt bezradnoS
ci, idee, w których brak kon-
Kicz jako S
rodek propagandy i sterowania jednostkÄ… struktywnej myS
li szedł w parze z dobrymi chęciami, stworzyły
Obraz S
wiata widziany przez kicz, to swoistą subkulturę; pęd do wolnoS
ci to-
zbiór pojęć tak jednoznacznych, wyja- warzyszył tam wyzwoleniu od wolnej
S
nionych ostatecznie i do takiego stop- myS
li. Rezultatem było uproszczenie i
nia, że żadna idea, filozofia, religia, a już kicz, który ogarnął rekordową liczbę wy-
najmniej sztuka nie są w stanie z nimi znawców. Powstały nowe ozdoby, grafi-
konkurować. ArtyS
ci miewajÄ… procesy, ki, piosenki, moda. PowierzchownoS
ć idei
inkwizycyjne dysputy o sztuce balansu- sprowadziła się w końcu do jej znaków
jącej na granicy ognia i wody  nie jest identyfikacyjnych: długoS
ci włosów, bro-
to los lekki, ale przecież sztuka pozosta- szek, skarpetek, amuletów!
je, czym jest. Kicz rozwija się tuż obok; Przy dzisiejszych S
rodkach przekazy-
tani, odpustowy. wania myS
li jesteS
my bardziej niż kiedy-
Każda idea, która stosuje uproszcze- kolwiek bliscy realizacji tego, co Hannah
nie jako metodę propagandy, będzie Arendt nazwała totalitarną fikcją.
zmierzała nieuchronnie w stronę kiczu. Złożona treS
ć sztuki nie przystaje do
Jednakowo sztuczny i nadęty pseudokla- uproszczonych S
rodków propagandy i
sycyzm budowli rządowych, jednoznacz- budzi niepokój władzy. Werbuje się więc
noS
ć pomników, plakatów, filmów, lite- My architekci bywamy niekiedy dumni z siebie
twórców, którzy  dzieła tworzą na za-
str. 5 PISMO PG
mówienie. Stąd oszołamiające kariery miernot. To paradoksal- kultura dworska, ale pojawia się kultura ludowa  tak ciekawa
ne, ale jedna z pięciu zasad rządzących kiczem, sformułowa- dla romantyków. Zdobywa niezależnoS
ć i mieszczań- ski salon.
nych przez Engelhardta i Killy ego, a mianowicie zasada kom- W krótkim czasie okazuje się, że tych konwencji, poetyk spo-
fortu, znajduje tu znakomite potwierdzenie. Zmęczony, znisz- sobów wypowiadania się może być wiele i nie musimy już po-
czony wÄ…tpliwoS
ciami człowiek poddaje się zadziwiająco ła- dążać dokładnie tą samą drogą z oczami skierowanymi tylko na
two komfortowemu S
wiatu uproszczonych pojęć, tak jak tłum szczyt piramidy. W dodatku już nic nie trwa dostatecznie dłu-
ulegnie w ekstazie znakom, proporcom, hasłom i uniformom. go, co dziesięć lat można zmieniać kierunki i gusty!
Tkwi ten kicz w naszym sercu. I wówczas każda myS
l inna bę- Artysta, który zakłada, że jego język może być zupełnie osob-
dzie przedmiotem represji  komfort nie lubi wyrzutów sumie- ny, nie będzie przez nikogo rozumiany (artysta będzie rozumia-
nia.  Wreszcie wiadomo co dobre, a co zło; co miłoS
ć, kto wróg ny w bardzo wąskiej grupie, a jego sztukę ktoS
musi wytłuma-
i jaka jest prawda . Kicz odpowiada na pytania. Ta trywialna czyć, zinterpretować). Brzydota też potrafi być fascynująca i
właS
ciwoS
ć uchodzi często naszej uwadze, bowiem w potocz- zmusza człowieka do porównywania. Samo piękno, bez tła,
nym przekonaniu na pytania próbuje odpowiadać sztuka. Rze- może nawet nie istnieje. Nie mówiąc o tym, ile kłopotu zawsze
czywiS
cie próbuje, w ostatecznym rezultacie sprowadza się to sprawiało ludziom ustalenie, co jest piękne! Jeszcze Johann
jednak do formułowania pytań. Sztuka pytania stawia! Winckelmann przekraczając Alpy zasłonił okna w karecie, bo
Skąd wziął się zanik dobrego smaku? nie mógł patrzeć na to chaotyczne zwalisko kamieni; do XVIII
Uważa się powszechnie, że winny jest modernizm. Dążenie wieku nie obserwowano bowiem krajobrazów dla przyjemno-
do nadmiernego podporzÄ…dkowania S
ci.
wszystkiego: funkcji, ergonomii, technolo- Odmiany kiczu  codziennego
gii  właS
nie porządkowi! Arch. prof. Zie- Kicz towarzyszy nam na każdym kroku.
liński z Warszawy wygłaszał opinię, że R
ciga nas na ulicy, w domu. Króluje. Wdzięcz-
przeciwieństwem chaosu jest harmonia, a nym przedmiotem kolekcjonerskim są np. ki-
nie uporządkowanie (vide opinia o moder- czowate pocztówki. DziS
w każdym kiosku
nizmie i  odreagowaniu odbiorcy manie- można kupić kartę pocztową ze słodziutkimi
ry modernistycznej). Z tej nadmiernej pro- kotkami w różowych kokardach. Takie same
stoty, ubóstwa form, zrodziła się powszech- kotki zdobiły jeszcze niedawno bombonierki
na tęsknota do dekoracji. Ludzie budują Zakładów Cukierniczych im. 22 Lipca (daw-
domy z wieżyczkami, basztami, kutymi niej E. Wedel).
bramami i dodają jeszcze, gdzie tylko się Przybijanie ogonka Jedna z najważniejszych dziedzin kiczu, to
da, parę łuków. W tym jednak jest jakieS
kicz patriotyczny. Na filiżance namalowano
niejasne pragnienie piękna. Tęsknota za polską dziecinę prowadzoną przez anioła, nad
zdobieniem, zapełnianiem pustych przestrzeni była w każdej nimi frunie biały orzeł   orzeł-stróż ! A czymże jest, jak nie
epoce. Odkrycie Japonii w XIX wieku polegało na fascynacji, kiczem,  patriotyczna butelka w kształcie popiersia KoS
ciusz-
że można inaczej komponować przestrzeń. W naszej cywiliza- ki? A charakterystyczne małe obrazki Bronisławy Rychter-Ja-
cji przestrzeń musiała być zdobiona. Wracamy więc do ozda- nowskiej, która uwieczniła swojskie dworki  tak S
liczne, że aż
biania, ale brniemy na oS
lep, dowolnie dobierając z przeszłoS
ci niemożliwie ulepkowate, kiczowate, swojsko polskie!
i terax
niejszoS
ci to, co nam siÄ™ podoba. KtoS
zauważył, że wol- DziS
kicz to synonim tandety przede wszystkim myS
lowej,
noS
ć osadziła na tronie gust, a tym samym najbardziej niedo- ale również materiałowej i wykonawczej. Kiczowaty przedmiot
skonałego sędziego w sprawach piękna.  Es ist nichts furchtba- zawsze udaje coS
, czym nie jest. Sam pojawił się około 1869
rer als eine Einbildungskraft ohne Geschinack . (Nic gorszego roku w Monachium, gdzie zaczęto byle jak przerabiać stare
niż gust prostacki)  narzekał Goethe. meble na nowe. Ostatecznie nie były ani stare, ani nowe, były
Kicz jako wyraz ,,gustu jakieS
dziwne. NieautentycznoS
ć, udawanie  to główne cechy
KiedyS
ludzie budujÄ…c domy, urzÄ…dzajÄ…c mieszkania, poru- kiczu eksponowane w monografiach tematu. Klasycznym przy-
szali się bezpieczniej, ponieważ istniała jedna konwencja. Ist- kładem jest nieS
miertelny jeleń na rykowisku. Wiszące w ubo-
niały wzorce i można je było naS
ladować, większe wykazywa- gich izbach  jelenie i landszafty o mitologicznej treS
ci udawa-
no także przywiązanie do tradycyjnych form i gustów. Oczywi- ły dzieła akademickiej sztuki, jakimi mieszczanie zdobili salo-
S
cie, tę konwencję narzucały klasy wyższe, czyli dwa procent ny.
społeczeństwa. Na przykład przez cały wiek osiemnasty fran- Za wybitnego twórcę kiczu jest uznawany malarz Vlastimil
cuskie mieszczaństwo, które nabrało od końca XVII wieku aspi- Hofman. Wystarczy obejrzeć kilkadziesiąt jego obrazów, aby
racji, żeby dołączyć do elity, zaczęło naS
ladować arystokrację zauważyć, że autor miał kłopoty z rysunkiem, z perspektywą, a
w sposobie bycia. Arystokracja uciekała, odgradzała się, kreu- bohaterowie malowideł często mają złe proporcje. W dodatku
jąc pewien sposób bycia, pewien styl, którego mieszczaństwo Hofman posługiwał się tymi samymi schematami myS
lowymi i
nie było w stanie osiągnąć, bo to, co lansowali mieszkańcy plastycznymi rozwiązaniami, co Jacek Malczewski. Udawał
Wersalu, było zbyt czasochłonne. Zajęci zarabianiem pienię- Malczewskiego! Dlatego znawcy sztuki nazywają go pogardli-
dzy bogaci mieszczanie nie znajdowali czasu na uczenie siÄ™ wie  gorszym Malczewskim .
pewnych gestów, rytuałów towarzyszących życiu w luksusie. I Kicz był, jest i będzie wszechobecny również w architektu-
w pewnym momencie mieszczaństwo skapitulowało. Żeby się rze. Wille, których fasady wyłożono tłuczonymi lustrami lub
nauczyć dworskiego stylu życia, trzeba wielu lat, a przecież talerzami, są oczywiS
cie kiczowate.
należy wziąć pod uwagę, że dwór ciągle wymyS
la coS
nowego! Nowe spojrzenie badawcze na kicz
Na początku XIX wieku mamy więc już większą liczbę kon- Historycy sztuki dopiero po II wojnie S
wiatowej dostrzegli
wencji i sposobów życia i bycia, co wielu przyjmuje z ulgą. Jest np. pasaże, zanikające w wielkomiejskiej dżungli, które odkry-
PISMO PG str. 6
li Aragon i Benjamin trzydzieS
ci lat wczeS
niej. Pasaż odsłaniał żu, dawny zestaw w duchu  czystego postimpresjonizmu, zmie-
im tajemnicÄ™ miasta wieku XIX, rozjaS
niał ją jako najczystszy niająca się od 1977 r., oraz przykład nowej kolekcji dziewięt-
jego produkt. Inne trywialne pokłady owej epoki pasaży  cza- nastowiecznej sztuki, eksponowanej w 1978 r. w Muzeum Ot-
sopisma, ryciny, ogłoszenia  eksplorował wczeS
niej jeszcze tawy). Zwrócono uwagę na oglądane zazwyczaj z przy- mruże-
Max Ernes, pierwszy, rzec by można, patron naszej dzisiejszej niem oka relikty złego smaku, na mijane obojętnie wielkomiej-
nostalgii za  drugim wiekiem XIX. skie pomniki, na lekceważone elewacje mieszczańskich kamie-
W. Benjamin programowo rewindykował w tej orientacji nic, na ignorowane w muzealnych magazynach  chały . Zbie-
zasługi swego mistrza, E. Fuchsa, badacza ilustracji i mody, gło się to z zainte- resowaniem dla kiczu. Przy tym wydawać
czyniÄ…c jednoczeS
nie Baudelaire a patronem tego sondażu pe- się może, że  sprawa kiczu wykracza poza krąg owych profe-
ryferii dobrego smaku. Listę takich patronów dziS
można po- sjonalnych  remanentów . Nieprzypadkowo pierwszymi, któ-
szerzać, m.in. o Champleury ego, Goncourtów. A z dwu- dzie- rzy dokonali na naszych oczach swoistej rehabilitacji kiczu, byli
stowicznych badaczy R. Bataille a, jednak Benjaminowi nie artyS
ci i estetycy, krytycy i kolekcjonerzy, pisarze i socjologo-
ujmuje nikt zasługi stworzenia kontekstu badawczego, który wie, próbujący nawet w płaszczyx
nie teoretycznych refleksji
nadal eksploatujemy (poezja, ulica, erotyka; fotografia czaso- okreS
lić, czym jest ten fenomen, uznany intersubiektywnie za
piS
miennicza  grafika-moda). coS
oczywistego, w istocie niełatwy do okreS
lenia. Proces oswo-
Najbliższe warsztatowej sprawnoS
ci w opisie i analizie mor- jenia z konwencją kiczu  by użyć Cullerowskiego terminu 
fologicznej są zapewne badania nad (deprecjonowaną jeszcze wydaje się jednakże dzisiaj niezbędnym dopełnieniem prowa-
przed kilkunastu laty) architekturą zeszłowieczną, choć i tutaj dzonej od niedawna problemowej inwentaryzacji XIX w. Pro-
ocena programu dekoracyjnego, będącego niekiedy antytezą ces ten jest oczywiS
cie wypadkową daleko posuniętej relatywi-
kategorii decorum, posiłkuje się argumentacją socjologiczną lub zacji ocen. Zarazem bez niego nie doszłoby do całoS
ciowego
wyłącznie ikonograficzną. odtworzenia badanej epoki.
Dzięki S
rodkom masowej informacji szybko powielającej Uwagi końcowe
x
ródła  oparte na fotografii, filmie i utrwalonych dx
więkach, Kicz uczestniczy od około stu lat w rozwoju różnych nurtów
przemówieniach i przebojach  odtwarzany  odcinek czasu sztuk, nie można przeoczyć jeszcze jednego ogniwa, którego
szybko petryfikuje w styl swój repertuar znaczeń (a więc i ob- na ogół nie bierze się pod uwagę. Grunt pod proces oswajania
razów). To zaS
w jakimS
sensie demobilizuje krytyczny warsz- się z kiczem przygotowywały nie tylko odkrycia artystycznej
tat historyka sztuki. Materiałem najbardziej podatnym na mo- awangardy, lecz także trwająca w naszym stuleciu łącznoS
ć z
delowanie w duchu  retro jest obszar wizualnej informacji, w Belle Époque. Inaczej mówiÄ…c, z wyidealizowanym koÅ„cem
którym przestaje obowiązywać podział: kicz  dzieło. Każde epoki, którą zamknęły dwie wojny S
wiatowe. W społecznej
pokolenie wedle Gombicha dewaluuje sztukÄ™ realizujÄ…cÄ… ide- S
wiadomoS
ci sztuka trywialna, kicz, uosabiajÄ…ce tamtÄ… epokÄ™,
ały poprzedniego. Obecnie jesteS
my S
wiadkami rewaloryzacji stanowiły zawsze jakąS
 wartoS
ć , która dzięki rehabilitacji se-
poszczególnych faz stylowych nurtów historycznych architek- cesji okreS
liła w wielu wypadkach swoją treS
ć artystyczną.
tury i  bezstylowego , jak sądzono, eklektyzmu (eklektyzmów, Wobec wzmagającego się od początku lat szeS
ćdziesiątych kultu
asocjanizmów itd.). Zarazem koegzystencji  na kartach pod- secesji, kicz przemieS
cił swoją peryferyjną, wstydliwą jakby
ręczników i w salach muzealnych, trzeciorzędnej trywialnej pozycję, niejako ją uprawomocnił i postawił na piedestale sztu-
produkcji, dla danego czasu nie mniej reprezentatywnej niż ki. A więc już dziS
ostrożnie z osądzaniem co jest, a co nie jest
twórczoS
ć wielkich niezależnych i mistrzów. (Pirx de Rome  kiczem! ... Sic.
Ekspozycja  Fin de siécle u w Museé d Art Moderne w Pary- Krystyna Pokrzywnicka
Wydział Architektury
Marzenia
skie. MiłoS
ć do gór i chęć przeżycia wielkiej przygody, najle-
zy trzeba wybierać się w bardzo daleką podróż, żeby prze
piej gdzieS
na końcu S
wiata... Ilu Polaków było w Górach Czer-
Cżyć fascynującą przygodę i odkryć dla siebie jakiS
mało
skiego? Na pewno niezbyt wielu  a przecież Jan Czerski, wy-
znany zakÄ…tek Ziemi? Na pewno nie. Wszystkie miejsca na
bitny geolog i badacz Syberii, zesłany tam po powstaniu stycz-
S
wiecie majÄ… w sobie coS
, co sprawia, że każda podróż dostar-
niowym, był Polakiem, i to właS
nie na jego czeS
ć nazwano naj-
cza niezapomnianych wrażeń i pozwala zaspokajać niesłabną-
wyższe pasmo gór Syberii. Do tego jeszcze wielkie rzeki sybe-
cÄ… ciekawoS
ć S
wiata. NiewÄ…tpliwie jednak te najodleglejsze i
ryjskie, niezmierzona tajga i tundra, o których do tej pory tylko
najmniej poznane zakątki naszego globu mają największą siłę
się czytało, drewniane osady i jurty  to wszystko pragnęliS
my
przyciągania. Dlaczego Syberia  i to od razu jej krańce  Re-
zobaczyć.
publika Sa-cha, inaczej Jakucja, autonomiczna republika Fede-
Przygotowania
racji Rosyjskiej?
Pierwsza rzecz to informacje, ale... przecież nie ma żadnego
Połączyły nas marzenia o podróżach, dalekich krajach, nie-
przewodnika po Jakucji, to nie Mongolia, Peru czy nawet oko-
koniecznie ciepłych, ale na pewno takich, gdzie można przeżyć
lice Bajkahi. Czarna dziura, białe plamy, ziemia splamiona krwią
prawdziwÄ… przygodÄ™. Rzut oka na mapÄ™ i wszystko jasne: nie-
zesłańców, kto by się pokusił opisać jej piękno... No, nie licząc
dostępna Syberia, tajemnicza Jakucja, znana Polakom raczej z
Polaków jak Jan Czerski, czy Wacław Sieroszewski, tylko... to
relacji zesłańców niż podróżników, egzotyczna rzeka Lena, no
było w XIX wieku!  12 lat w kraju Jakutów czy  Jakuci Wa-
i oczywiS
cie wymarzone Góry Czerskiego. Chociaż mieszka-
cława Sieroszewskiego opisują historię i kulturę jednego z naj-
my w Polsce Północnej, od bardzo młodych lat fascynowały
większych ludów zamieszkujących północno-wschodnią Sybe-
nas góry  różnej maS
ci . ZaczynaliS
my w Sudetach, Beskidach,
rię  Jakutów. Prawdziwa kopalnia informacji! Północno-
Tatrach, potem były góry  sąsiadów : Alpy i Góry Skandynaw-
wschodnia Syberia, to także kraina innych ludów: Ewenów,
str. 7 PISMO PG
Ewenków i Jukagirów. W Internecie udało nam się znalex
ć kil- W Kaliningradzie przesiedliS
my się na pociąg rosyjski, któ-
ka stron poS
więconych rzece Lenie i ogólnie Republice Sacha. ry zrobił na nas bardzo dobre wrażenie  wygodny, zadbany i
Oficjalna strona Jakucji www.sakha.ru  to prawdziwa skarbni- funkcjonalny (miejsca do leżenia i wrzątek dostępny przez cały
ca informacji; inną ważną stroną, zawierającą informacje o ko- czas), i co najważniejsze  bezpieczny. MijaliS
my kolejne gra-
munikacji lotniczej, wodnej i drogowej oraz mnóstwo użytecz- nice byłych republik, powoli zaczęliS
my wydobywać z zaka-
nych danych o ciekawych miejscach w Jakucji jest www.yaku- marków pamięci jeszcze w szkole przyswajany język rosyjski,
tiatrayel.com. Są tam też adresy biur podróży, jeS
li ktoS
nie czuje a za oknem  przedsmak tego przeogromnego kraju. Po ponad
się na siłach zdać się na własną fantazję. dwudziestu godzinach dojechaliS
my do Moskwy, która przywi-
Do wyprawy przygotowywaliS
my się kilka miesięcy, i mery- tała nas straszliwym upałem. Wieczorem odjeżdżał nasz wy-
torycznie, zbierając wszelkie informacje o Jakucji, i kondycyj- czekiwany pociąg, w którym mieliS
my spędzić cztery dni w dro-
nie, urządzając zimowy wyjazd w góry pod namioty ( namiast- dze do miejscowoS
ci Ust -Kut, położonej na szlaku słynnego
ka lodowców) oraz wiosenne manewry w Borach Tucholskich BAM, w miejscu ujS
cia rzeki Kuta do Leny. Przejazd kolejÄ…
( namiastka tajgi). NawiÄ…zaliS
my też przez Internet kontakt z transsyberyjską, która łączy Europę z krańcami Azji, to wielkie
jednym z jakuckich biur podróży, dzięki czemu mogliS
my uzy- przeżycie! Za oknami zmieniają się krajobrazy, ciągnie się Ni-
skać zawczasu zaproszenie i niezbędne pozwolenia. O dziwo, zina Wschodnioeuropejska i Zachodniosyberyjska, powoli za-
te wszystkie przefaksowane dokumenty okazały się potrzebne czyna się tajga (jak okiem sięgnąć tylko lasy), rzadziej pojawia
już podczas tranzytu przez BiałoruS
, a na miejscu w Jakucku się zabudowa (większoS
ć stanowią drewniane wioski), przekra-
skróciły procedurę zdobycia pozwolenia na pobyt  do dwóch czamy Wołgę, mijamy Ural i wielkie rzeki Syberii: Ob, Jenisej
dni. oraz Angarę. Przez cały czas było upalnie i słonecznie, więc
Zapadła decyzja  wyruszamy 21 lipca. W nieznane? Może, widoków nic nie zakłócało.
ale to tym lepiej! Wyprawa etnograficzno-przyrodnicza stała Nie mniej ciekawi niż przyroda byli dla nas współpasażero-
się faktem! wie. W czasie podróży poznaliS
my grupkę zapaleńców z Sankt
Podróż Petersburga, gotowych przepłynąć cały Bajkał na jakichS
dęt-
Jakucja, chociaż olbrzymia (10 razy większa od Polski) znaj- kokształtnych katamaranach czy pontonach. Pociąg żyje wła-
duje się na końcu S
wiata, a na koniec S
wiata dostać się nie jest snym życiem, stanowiąc nie lada atrakcję i x
ródło zarobku miej-
przecież tak łatwo. Ze względu na wysokie koszty (ok. 200 $), scowych mieszkańców. W czasie dłuższych postojów, kiedy to
samolot odpadł w przedbiegach, kolejny rzut oka na mapę i... wszyscy wysypują się z wagonów na perony, a te zmieniają się
wszystko jasne! KolejÄ… transsyberyjskÄ… do miejscowoS
ci Ust - w  kolorowe jarmarki , pasażerów zewsząd otaczają  babusz-
Kut (6500 km, 40 $), a dalej rzeką Leną do Jakucka (2000 km, ki sprzedające najczęS
ciej domowe wypieki, ale także ryby,
25 $). Plan trochę zwariowany,  wilcy was zjedzą  złowróży- lody, piwo. Niektórzy pasażerowie, najwyrax
niej znajÄ…c te zwy-
li niektórzy.  Już na początku?  żartowaliS
my. To był naprawdę czaje, w całoS
ci zaopatrywali się w żywnoS
ć i inne niezbędne w
dopiero początek... podróży artykuły. CoS
niesamowitego!
Dwudziestego pierwszego lipca, porannym pociągiem do Ten etap podróży (ok. 6600 km) zakończył się dla nas w
Kalinigradu, w towarzystwie przemytników i kilku innych za- Ust -Kut nad Leną, gdzie przywitała nas ulewa. JesteS
my już
paleńców, w strugach deszczu ruszyliS
my na podbój Syberii. na prawdziwej Syberii! Tak zaczął się kolejny rozdział naszej
Siatki  przemytniczki , kilogramy czekolady, musli i kaszy, ple- wyprawy  spływ rzeką Leną. Cdn.
caki pełne sprzętu i wiara, że Syberia stoi przed nami otwo-
rem... Emilia Żmuda-Trzebiatowska, Ula Kampowska
i Michał Małafiejski
Studenci Wydziału Elektroniki, Telekomunikacji i Informatyki
PISMO PG str. 8