MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anna Kusina
Kształtowanie formy architektonicznej, wykonywanie
i renowacja nagrobków 711[04].Z4.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca:
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Władysława Maria Francuz
mgr inż. Danuta Gąsiorowska
Opracowanie redakcyjne:
mgr Halina Zwolska
Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej Kształtowanie formy
architektonicznej, wykonywanie i renowacja nagrobków 711[04].Z4.O2 zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu kamieniarz 711[04].
Wydawca:
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Organizacja stanowiska roboczego w zakładzie rzemieślniczym i na cmentarzu 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 13
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Wymiary i formy nagrobków 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.2.3. Ćwiczenia 18
4.2.4. Sprawdzian postępów 19
4.3. Nagrobki z kamienia naturalnego i lastryka 20
4.3.1. Materiał nauczania 20
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.3.3. Ćwiczenia 35
4.3.4. Sprawdzian postępów 37
4.4. Elementy ozdobne nagrobków 38
4.4.1. Materiał nauczania 38
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 41
4.4.3. Ćwiczenia 41
4.4.4. Sprawdzian postępów 43
4.5. Konserwacja, naprawa i renowacja nagrobków 44
4.5.1. Materiał nauczania 44
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 45
4.5.3. Ćwiczenia 45
4.5.4. Sprawdzian postępów 46
4.6. Rozliczanie robót nagrobkowych 47
4.6.1. Materiał nauczania 47
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 50
4.6.3. Ćwiczenia 50
4.6.4. Sprawdzian postępów 51
5. Sprawdzian osiągnięć 52
6. Literatura 56
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach wykonywania
nagrobków z kamienia naturalnego i z lastryka, a także przepisach bezpieczeństwa i higieny
pracy zwiÄ…zanych z tymi robotami.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania,  pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy opanowałeś podane treści,
- ćwiczenia, które pozwolą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy. Pozytywny
wynik sprawdzianu potwierdzi Twoją wiedzę i umiejętności z tej jednostki modułowej.
Wynik negatywny będzie wskazaniem, że powinieneś powtórzyć wiadomości i poprawić
umiejętności z pomocą nauczyciela,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań testowych, który pozwoli Ci sprawdzić,
czy opanowałeś materiał w stopniu umożliwiającym zaliczenie całej jednostki modułowej.
- wykaz literatury.
Materiał nauczania umieszczony w poradniku zawiera najważniejsze, ujęte w dużym
skrócie treści dotyczące omawianych zagadnień. Powinieneś korzystać także z innych z
ródeł
informacji, a przede wszystkim z podręczników wymienionych w spisie literatury na końcu
poradnika.
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Schemat układu jednostek modułowych
Moduł 711[04].Z4
Technologia kamieniarskich
robót nagrobkowych
711[04].Z4.01
Projektowanie, wykonywanie
napisów i ornamentów w kamieniu
711[04].Z4.02
Kształtowanie formy
architektonicznej, wykonywanie
i renowacja nagrobków
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu budownictwa,
- posługiwać się dokumentacją techniczną,
- posługiwać się sprzętem pomiarowym i wykonywać pomiary,
- rozróżniać podstawowe materiały budowlane i kamienne,
- magazynować, składować i transportować materiały budowlane i kamienne,
- dobierać narzędzia i sprzęt do robót kamieniarskich,
- wykonywać obróbkę mechaniczną kamienia,
- wykonywać obróbkę ręczną kamienia,
- wykonywać podstawowe roboty ślusarsko-kowalskie,
- przygotować podstawowe zaprawy budowlane,
- wykonywać podstawowe roboty betoniarskie i zbrojarskie,
- stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony
środowiska obowiązujące w budownictwie,
- udzielać pierwszej pomocy przedmedycznej,
- wykonać przedmiary i obmiary robót,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- współpracować w grupie,
- uczestniczyć w dyskusji i prezentacji,
- stosować różne metody i środki porozumiewania się na temat zagadnień technicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 posłużyć się dokumentacją techniczną w zakresie niezbędnym do wykonania nagrobków,
 posłużyć się sprzętem pomiarowym w celu dokonania pomiarów,
 zorganizować i zlikwidować stanowisko robocze,
 określić szacunkowo ilość materiału niezbędnego do wykonania robót i sporządzić
zapotrzebowanie materiałowe,
 dobrać i ocenić zastosowanie materiałów do wykonania oraz konserwacji nagrobków,
 dobrać narzędzia i sprzęt do wykonania zadania,
 określić główne wymiary nagrobka,
 wykonać szkic formy architektonicznej nagrobka,
 rozróżnić elementy formy architektonicznej nagrobka,
 określić zasady współpracy elementów nagrobka i sposobów ich połączenia,
 wykonać elementy składowe nagrobka z kamienia naturalnego i lastryka,
 wykonać betonową komorę grzebalną nagrobka,
 połączyć elementy nagrobka w całość,
 wykonywać i osadzać nagrobkowe elementy ozdobne (kwiatony, osłony zniczy,
fotografie, tablice nagrobkowe),
 dokonać konserwacji, napraw i renowacji nagrobków,
 ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,
 sporządzić rozliczenie materiałowe wykonanej pracy,
 obliczyć wynagrodzenie za pracę,
 wykonać pracę z zachowaniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej i ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Organizacja stanowiska roboczego w zakładzie
rzemieślniczym i na cmentarzu
4.1.1. Materiał nauczania
Organizacja pracy w zakładzie rzemieślniczym
Organizacja pracy w kamieniarskim zakładzie rzemieślniczym powinna zapewniać jak
najlepsze wykorzystanie czasu pracy i kwalifikacji pracowników.
Zakład powinien posiadać narzędzia i urządzenia obróbki ręcznej i mechanicznej
kamienia, takie jak piły do cięcia bloków, płyt, maszyny do łupania, obrabiania i polerowania
kamienia, urządzenia transportowe, stoły kamieniarskie, a także do wykonywania zapraw
i betonów oraz elementów ślusarskich.
Zakład kamieniarski powinien składać się z pomieszczenia zamkniętego, otwartej wiaty
oraz składowiska materiałow i wyrobów.
Właściwa organizacja pracy wymaga odpowiedniego rozmieszczenia poszczególnych
urządzeń, aby możliwa była prawidłowa realizacja procesu technologicznego, a także aby
zapewnione były zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.
Narzędzia i urządzenia do obróbki ręcznej i mechanicznej kamienia oraz zasady
posługiwania się nimi przedstawione zostały szczegółowo w programie jednostek
modułowych: Obróbka ręczna kamienia i Obróbka mechaniczna kamienia.
W zakładach kamieniarskich wykonywane są gotowe wyroby takie jak: elementy
nagrobków z kamienia i lastryka, elementy ozdobne oraz renowacje zdemontowanych
elementów kamiennych.
Rys. 1. Składowisko materiałów i wyrobów w zakładzie kamieniarskim[www.kamieniarstwo.info.pl]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Rys. 2. Wnętrze zakładu kamieniarskiego [www.kamieniarstwo.info.pl]
Rys. 3. Wnętrze zakładu kamieniarskiego [www.kamieniarstwo.info.pl]
Rys. 4. Płyta kamienna przygotowana do obróbki [www.kamieniarstwo.info.pl]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie kamieniarskim
W zakładach kamieniarskich obowiązują przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy,
omówione dotychczas, a związane z transportowaniem, składowaniem i obróbką materiału
kamiennego.
Obszerne omówienie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy zostało zawarte w jednostce
modułowej 711[04].B1.02  Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska.
W niniejszym rozdziale omówione zostały szczegółowe zasady bezpieczeństwa i higieny
pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska związane z pracą kamieniarza.
Czynniki szkodliwe, na które narażone są osoby pracujące w zakładach kamieniarskich są to
czynniki:
a) związane z technologią robót,
b) zależne od otoczenia zewnętrznego (powietrze, temperatura, światło, hałas).
Skutkiem działania czynników związanych z technologią robót kamieniarskich są: urazy
mechaniczne, porażenie prądem elektrycznym, urazy spowodowane szkodliwym działaniem
substancji chemicznych, uszkodzenia ciała wynikające z niewłaściwej obsługi maszyn
i urządzeń, upadki z wysokości (rusztowania).
Stanowiska robocze powinny posiadać dobre oświetlenie naturalne, a od zmroku należy
na nich zapewnić odpowiednie oświetlenie elektryczne. W przypadku prowadzenia robót
w zamkniętych pomieszczeniach, również odpowiednią wentylację.
Przed dopuszczeniem pracownika do pracy należy go przeszkolić, zwracając szczególnie
uwagę na prawidłowe i bezpieczne posługiwanie się narzędziami oraz obsługę maszyn
i urządzeń.
Szczegółowe zasady obsługiwania poszczególnych maszyn i urządzeń oraz posługiwania
się narzędziami i sprzętem, zostały już omówione w materiale nauczania odpowiednich
jednostek modułowych. Należy o tym przypominać pracownikom, a także w widocznych
miejscach w zakładzie umieścić instrukcje dotyczące zasad obsługi poszczególnych maszyn
i urządzeń.
Czynniki szkodliwe zależne od otoczenia zewnętrznego to: warunki klimatyczne
(temperatura i wilgotność), hałas, zapylenie i inne zanieczyszczenie powietrza. Szczególnie
przy obróbce kamienia powstaje znaczne zapylenie otoczenia działające drażniąco na drogi
oddechowe pracownika.
Szkodliwość pyłów wynika z ich działania mechanicznego oraz chemicznego. Pył może
działać lokalnie drażniąco i powodować miejscowe obrażenia i owrzodzenia. Długotrwałe
i silne drażnienie błony śluzowej przez pył prowadzi do uszkodzenia nabłonka dróg
oddechowych i przewlekłego nieżytu, co obniża ogólną odporność organizmu, dlatego
u pracujących w zapylonym środowisku często występują dolegliwości płucne. Pyły mogą
także wywoływać choroby oczu  zapalenie spojówek, a więc szczególne znaczenie ma
ochrona przed pyłem i hałasem, które powodują choroby układu oddechowego oraz
uszkodzenia narządów słuchu.
Ochrona przed pyłem
Wśród sposobów ochrony przed pyłem na pierwszym miejscu znajdują się odsysanie
pyłu w miejscu jego powstawania lub strącanie pyłu przez obróbkę na mokro.
Wykonywanie obróbki w otwartych wiatach dla kamieniarzy powoduje znacznie mniejsze
zapylenie dla pracownika, jednak rozprzestrzenianie się pyłu ma niekorzystny wpływ na
środowisko naturalne.
Praca w zamkniętych halach produkcyjnych jest korzystniejsza dla pracowników,
pod warunkiem jednak zastosowania urządzeń odsysających pył.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Pracujący przy obróbce kamienia powinni pracować w maskach z pochłaniaczami pyłu oraz
w hełmach z dopływem świeżego powietrza. powinni być wyposażeni w maski
do oddychania.
Ochrona przed hałasem
Sposoby zmniejszania hałasu w zakładzie kamieniarskim:
- obudowanie hałaśliwych maszyn izolacja dz
więkochłonną,
- ustawienie ścianek dz
więkochłonnych.
Åšrodki ochrony indywidualnej:
- nauszniki wyłożone materiałem dz
więkochłonnym,
- hełmy przeciwhałasowe,
- rękawice antywibracyjne.
Ponadto wszyscy pracownicy powinni być wyposażeni w:
- ubrania robocze zimowe i letnie, obuwie gumowe z cholewami oraz trzewiki
na gumowych podeszwach,
- rękawice ochronne,
- okulary ochronne,
- maski ochronne.
Organizacja pracy kamieniarza na cmentarzu
Prowadzenie prac budowlanych i kamieniarskich na terenie cmentarzy wymaga zgody
Zarządu Cmentarzy , wydanej na podstawie opinii właściwych służb konserwatorskich 
w przypadku obiektów i cmentarzy wpisanych do rejestru zabytków.
Zasady prowadzenia robót budowlanych na cmentarzach komunalnych.
Wszelkie roboty budowlane na cmentarzach komunalnych, w tym:
a. budowa piwnicy grobu murowanego,
b. ustawienie nawierzchni na wybudowanych piwnicach,
c. ustawienie nagrobków na mogiłach ziemnych,
d. remonty nagrobków,
e. remonty nawierzchni,
f. wykonanie wylewki wokół grobu murowanego lub wokół nagrobka,
mogą być prowadzone przez zakłady kamieniarskie po uprzednim przekazaniu wykonawcy
terenu przez inspektora nadzoru właściwego cmentarza, a w przypadku budowy grobu
murowanego po wytyczeniu miejsca pod budowÄ™.
Warunkiem przekazania wykonawcy terenu (umożliwienia wykonania pracy) jest uzyskanie
przez inwestora zezwolenia na wykonanie określonych prac na cmentarzu.
Aby uzyskać zezwolenie należy:
- wnieść, wynikającą z aktualnie obowiązującego cennika, opłatę za czynności formalno -
prawne i terenowe,
- przedłożyć ważną umowę lub ważną zgodę na wykonanie określonej pracy.
Przekazanie terenu wykonawcy grobu następuje w formie pisemnej protokołem wytyczenia,
który określa:
1. imiÄ™, nazwisko i adres wykonawcy,
2. imiÄ™ i nazwisko zleceniodawcy oraz numer umowy dotyczÄ…cej budowy grobu
murowanego,
3. lokalizację miejsc robót: cmentarz, kwatera, rząd, grób i inne,
4. rodzaj prowadzonych robót (piwnica, nawierzchnia),
5. wymiary wytyczonego miejsca (długość, szerokość),
6. ustalenia dotyczące transportu materiałów, ziemi i gruzu,
7. rodzaj środków transportowych używanych na terenie cmentarza,
8. numer faktury, datę jej wystawienia oraz wysokość wniesionej opłaty za czynności
formalno - prawne i terenowe,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
9. opis stanu technicznego grobów i nagrobków znajdujących się w bezpośrednim
sąsiedztwie prowadzonych robót oraz na trasie transportu materiałów i ziemi,
10. sposób zabezpieczenia grobów znajdujących się w sąsiedztwie prowadzonych robót oraz
na trasie transportu materiałów i ziemi,
11. klauzulę, w której wykonawca robót zobowiązuje się do ich wykonania zgodnie z umową
lub wydanym zezwoleniem, przestrzegania zasad określonych w dokumencie przekazania
terenu oraz zasad prowadzenia robót budowlanych wydanych przez zarząd cmentarza.
Instrukcja prowadzenia robót budowlanych i kamieniarskich na cmentarzu - obowiązki
wykonawcy.
1. Wykonawca robót zobowiązany jest w czasie ich wykonywania do bezwzględnego
przestrzegania ustaleń zawartych w dokumencie przekazania terenu oraz wynikających
z niniejszych zasad.
2. Wykonawca przy wjez
dzie na teren cmentarza zobowiÄ…zany jest do okazania dozorcy
faktury, będącej dowodem wniesienia opłaty za czynności formalno - prawne i terenowe.
3. Wykonawca winien okazać fakturę na każdorazowe żądanie dyrekcji lub kierownika
cmentarza.
4. Prace budowlane mogą być prowadzone wyłącznie w dni robocze w określonych
godzinach.
5. Przystępując do robót budowlanych wykonawca zobowiązany jest zabezpieczyć
organizację pracy w sposób odpowiadający wymogom bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz zadbać o estetykę wokół obiektu. W szczególności obowiązany jest:
a. ustawić tablicę informacyjną zawierającą imię, nazwisko i adres prowadzącego roboty,
b. ustawić wymagane tablice ostrzegawcze na przykład "Uwaga głębokie wykopy".
ustawienie tablicy informacyjnej nie zwalnia wykonawcy od odpowiedzialności
za skutki powstałe z nienależytego zabezpieczenia obiektu budowlanego,
c. przestrzegać ustalony sposób transportu materiałów,
d. używać na terenie cmentarza środka transportu, którego rozstaw osi pozwala
na swobodne poruszanie siÄ™ po alejkach asfaltowych, bez naruszania poboczy,
e. po zakończeniu robót związanych z budową piwnicy prowizorycznie zacementować
betonowe płyty,
f. na bieżąco wywozić ziemię poza teren cmentarzy komunalnych.
6. Przygotowywanie, mieszanie i składowanie zaprawy betonowej nie może odbywać się
bezpośrednio na alejkach cmentarnych. Konieczne jest ich zabezpieczenie w postaci
folii, papy, blachy czy linoleum.
7. W związku z prowadzonymi robotami wykonawca ma obowiązek zabezpieczyć
i przechować w wykopie, w szczelnym opakowaniu napotkane w czasie kopania szczątki
ludzkie oraz resztki trumien. Następnie winien je zadołować pod dnem piwnicy.
8. Zakończenie budowy piwnicy grobu murowanego winno nastąpić w terminie do jednego
miesiąca od daty wytyczenia budowy oraz zostać potwierdzone protokołem odbioru
częściowego.
9. Montaż nawierzchni należy rozpocząć niezwłocznie po otrzymaniu w biurze właściwego
cmentarza stosownej faktury, upoważniającej do wjazdów.
10. W przypadku dokonania odbioru nawierzchni bez attyki (protokołem odbioru
końcowego), dopuszcza się możliwość jej póz
niejszego ustawienia pod następującymi
warunkami:
a. strona (dysponent bÄ…dz
działający w jego imieniu kamieniarz) zgłaszająca gotowość
grobu murowanego do odbioru końcowego ma obowiązek zawiadomić inspektora
cmentarza, że zamontowana nawierzchnia nie posiada attyki,
b. odbiór nawierzchni będzie dokonany przez inspektora cmentarza wyłącznie
w obecności wykonawcy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
c. w protokole odbioru, w pozycji "uwagi" inspektor dokona wpisu o następującej
treści: "nawierzchnia nie posiada attyki". Wpis ten wykonawca nawierzchni
potwierdza własnoręcznym podpisem,
d. attyka może być zamontowana w ciągu 30 dni od daty sporządzenia protokołu
końcowego, nie póz
niej jednak niż w ostatnim dniu ważności umowy.
11. Wymianę nawierzchni grobu murowanego, do którego dokonano pochowań należy
wykonać w ciągu dwóch dni od rozpoczęcia prac, w godzinach rannych po otwarciu
cmentarza. Na czas prowadzenia robót, wymagane jest zabezpieczenie piwnicy poprzez
szczelne zasłonięcie jej otworu deskami lub płytą, a następnie dodatkowo obłożenie folią
odpowiednio umocowaną przed zerwaniem. Obiekt budowlany należy oznakować.
12. Termin zakończenia montażu nawierzchni i odbioru końcowego grobu murowanego nie
może przekroczyć terminu wynikającego z umowy oddającej w użytkowanie grunt pod
budowÄ™ grobu murowanego.
13. Przy robotach zwiÄ…zanych z ustawieniem nagrobka konieczne jest przekazanie terenu,
poprzedzone uzyskaniem przez dysponenta grobu - pisemnej zgody na ustawienie
nagrobka.
14. Zezwolenie uprawnia wykonawcę do dokonania opłaty za czynności formalno - prawne
i terenowe, stanowiącej podstawę wjazdu na cmentarz i rozpoczęcia prac przy nagrobku.
15. Wymagane jest dokonywanie opłat do każdej lokalizacji oddzielnie.
16. Po wniesieniu opłaty za czynności formalno - prawne i terenowe wykonawca robót
winien zakończyć montaż nagrobka najpóz
niej w przeciÄ…gu 1-go miesiÄ…ca (faktura
uprawnia do 3-ch wjazdów).
17. Określa się maksymalne wymiary nagrobków dla każdego cmentarza. Przykładowo,
na cmentarzach Rakowickim i Podgórskim w Krakowie dopuszcza się ustawienie
nagrobków o wymiarach nie większych jak 2 m x 0,80 m dokładnie w miejscu,
w którym znajduje się mogiła ziemna, przy zachowaniu odległości między grobami
0,35m.
18. Po wykonaniu montażu nagrobka wykonawca ma obowiązek zgłosić go do odbioru.
19. Brak uwag inspektora nadzoru jest podstawą do dokonania zapisu w książce kwatery,
w której znajduje się nagrobek.
20. Niedozwolone jest składowanie na terenie cmentarzy materiałów i urządzeń
budowlanych, ziemi, odpadów, narzędzi oraz pozostawienie środków transportowych.
21. Po wykonaniu robót teren należy uporządkować, doprowadzić wraz z otoczeniem
do pierwotnego stanu oraz naprawić ewentualnie powstałe szkody. Zabrania się
korzystania z ujęć wody z terenu cmentarza do celów technologicznych.
22. Niedozwolone jest poruszanie się po cmentarzu samochodami osobowymi należącymi
do właścicieli lub pracowników zakładów kamieniarskich.
23. Wwożenie na cmentarz nawierzchni i elementów nagrobka może się odbywać
na samochodach o ładowności i gabarytach nie większych niż samochód typu "Star".
24. Niedozwolone jest parkowanie samochodów wykonawców na terenie cmentarzy
komunalnych za wyjątkiem postoju do montażu nagrobka i nawierzchni grobu
murowanego.
25. Prowadzenie prac nie może zakłócać ceremonii pogrzebowych.
26. Prace wykonywane na cmentarzach zabytkowych muszą posiadać pisemną zgodę
konserwatora zabytków.
27. Drobne prace kamieniarskie mogą być wykonywane w ramach ważnej faktury (bez
oddzielnej zgody na wjazd), uprawniajÄ…cej do prowadzenia innych prac w danym dniu
i na danym cmentarzu. Na fakturze winien być odnotowany przez właściciela zakładu
kamieniarskiego (z imienna pieczÄ…tkÄ…) rodzaj wykonywanej pracy z lokalizacjÄ… grobu.
Przez drobne prace kamieniarskie rozumie siÄ™:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
a. zdjęcie i osadzenie akcesoriów (wazon, fotografia, lampa, krzyżyk na attyce i tym
podobne),
b. wykucie liter,
c. wyciągnięcie klinów i uzupełnienie spoin,
d. rozszalowanie fundamentu nagrobka i wylewek,
e. czyszczenie elementów nowo zamontowanych nagrobków i nawierzchni,
rozmontowanie i ponowny montaż tabliczek napisowych,
f. prostowanie nagrobka bez jego rozbiórki i prac betoniarskich.
Wykonawca ponosi pełną odpowiedzialność za straty i szkody wynikłe z nienależytego
wykonywania robót budowlanych i kamieniarskich.
Wykonawca robót budowlanych i kamieniarskich musi stosować przepisy dotyczące
wykonywania tych robót, obowiązujące na konkretnym cmentarzu.
Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy związane z wykonywaniem robót na cmentarzu
Podczas wykonywania prac kamieniarskich i budowlanych na cmentarzu obowiÄ…zujÄ…
przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, omówione dotychczas, a związane
z transportowaniem, i obróbką materiału kamiennego oraz wykonywaniem podstawowych
robót budowlanych: murarskich, betoniarskich, zbrojarskich, ciesielskich, tynkarskich.
Konieczne jest zwrócenie uwagi na bezpieczne posługiwanie się narzędziami
i urządzeniami mechanicznymi, transportowanie materiałów, prawidłowe zabezpieczenie
miejsca robót oraz ochronę bezpieczeństwa osób postronnych.
Szczególnie ważne jest prawidłowe zabezpieczenie, w szczelnym opakowaniu
napotkanych w czasie kopania szczątków ludzkich oraz resztek trumien.
Wszyscy pracownicy powinni być wyposażeni w:
- ubrania robocze zimowe i letnie, obuwie gumowe z cholewami oraz trzewiki
na gumowych podeszwach,
- rękawice ochronne,
- okulary ochronne,
- maski ochronne.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób powinien być zorganizowany zakład kamieniarski?
2. Jakie przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązują podczas pracy w zakładzie
kamieniarskim?
3. Co jest warunkiem przystÄ…pienia do prac budowlanych i kamieniarskich na cmentarzu?
4. Jakie roboty związane z budową nagrobków wymagają zezwolenia?
5. Jakie informacje powinny być zawarte w protokole wytyczenia, umożliwiającym
przekazanie wykonawcy grobu?
6. Jakie zasady organizacji robót budowlanych i kamieniarskich obowiązują na cmentarzu?
7. Jakie prace kamieniarskie nie wymagajÄ… oddzielnego zezwolenia?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Spośród przedstawionych przez nauczyciela środków ochrony indywidualnej i odzieży
ochronnej, dobierz środki konieczne przy wykonywaniu obróbki kamienia w zakładzie
kamieniarskim.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić, jakie zagrożenia dla zdrowia występują przy wykonywaniu obróbki kamienia,
2) obejrzeć przedstawione środki ochrony indywidualnej,
3) wybrać środki konieczne przy wykonywaniu obróbki kamienia,
4) sporządzić notatkę,
5) uzasadnić swój wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw różnych środków ochrony indywidualnej,
- instrukcja bezpieczeństwa i higieny pracy, dotycząca wykonywania obróbki kamienia
w zakładzie kamieniarskim.
Ćwiczenie 2
SporzÄ…dz
opis robót związanych z wykonaniem nagrobka, na podstawie jego projektu
oraz planu sytuacyjnego fragmentu cmentarza, gdzie będzie zlokalizowany nagrobek.
W opisie umieść te informacje, które będą potrzebne do sporządzenia protokołu wytyczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować, jakie informacje potrzebne są do sporządzenia protokołu przekazania,
2) przeanalizować projekt nagrobka,
3) przeanalizować plan sytuacyjny fragmentu cmentarza,
4) zapoznać się z przykładowymi protokołami wytyczenia,
5) odszukać potrzebne informacje,
6) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- projekt wykonawczy nagrobka,
- plan sytuacyjny fragmentu cmentarza,
- przykładowe protokoły wytyczenia.
Ćwiczenie 3
Z instrukcji prowadzenia robót budowlanych na cmentarzu, wyszukaj informacje, które
określają zasady:
- zabezpieczenia miejsca robót,
- transportu materiałów,
- przygotowania zaprawy i mieszanki betonowej,
- składowania materiałów, urządzeń, odpadów,
- uporzÄ…dkowania terenu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować instrukcję prowadzenia robót budowlanych na cmentarzu,
2) odszukać potrzebne informacje,
3) sporządzić notatkę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja prowadzenia robót budowlanych na cmentarzu.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dobrać środki ochrony indywidualnej konieczne przy wykonywaniu obróbki
ðð ðð
kamienia?
2) wskazać co jest warunkiem przystąpienia do prac budowlanych
ðð ðð
i kamieniarskich na cmentarzu?
3) określić jakie roboty związane z budową nagrobków wymagają zezwolenia?
ðð ðð
4) wskazać jakie informacje powinny być zawarte w protokole wytyczenia,
umożliwiającym przekazanie wykonawcy grobu?
ðð ðð
5) określić zasady wykonywania robót budowlanych na cmentarzu?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Wymiary i formy nagrobków
4.2.1. Materiał nauczania
Formy nagrobków zależą od wielu czynników, powinny jednak przede wszystkim
harmonizować z otoczeniem, zwłaszcza w przypadku cmentarzy zabytkowych. Oczywiście
pewne znaczenie maja także lokalne mody oraz indywidualne upodobania klientów, jednakże
formy te powinny także zachowywać zasady prawidłowego konstruowania nagrobków.
Dobrze ukształtowany nagrobek ma:
- harmonijne wymiary i piękną formę,
- fakturę kamienia dostosowaną do materiału i powagi cmentarza,
- odpowiedni krój liter napisów, wykonanych trwałą techniką,
- odpowiednie symbole plastyczne i ornamenty.
Części składowe nagrobka:
Nagrobek składa się z cokołu, obramowania węgarków, płyty nakrywowej, płyty na attykę
zwanej bazą oraz płyty pionowej  attyki.
Rys. 5. Części składowe nagrobka [opracowanie własne]
Wymiary i proporcje wymiarowe nagrobków
Proporcje nagrobka są dobrze wyważone wówczas, gdy główne wymiary:
wysokość, szerokość i grubość są do siebie w pewnym określonym stosunku.
Główna wysokość nagrobka pionowego znajduje się między jego najmniejszą a największą
wysokością. Podobnie określa się główną szerokość i grubość płyty nagrobka.
Rys. 6. Wymiary główne nagrobka: h  wysokość główna, b  szerokość główna [6, s. 330]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Stosunek wymiarów lica pionowej płyty nagrobkowej powinien być następujący
(wysokość : szerokość):
- w odniesieniu do nagrobka o prostokÄ…tnym rzucie poziomym - (1,5:1)÷(2,5:1)
dla grobu podwójnego,
- w odniesieniu do pozostaÅ‚ych nagrobków (2:1)÷ (2,5:1),
- w odniesieniu do nagrobka o kwadratowym rzucie poziomym - (2,5:1)÷(3,5:1).
Rys. 7. Zasada wymiaru głównego: a)płyty kamienne o tych samych proporcjach wymiarów głównych,
b : h ~b1 :h1 ~ 1:2, b)kamienie nagrobkowe o tych samych proporcjach wymiarów głównych, ale o odmiennych
formach [6, s. 331]
Stosunek szerokości do grubości pionowych płyt nagrobkowych, które mają mieć piękne
proporcje, powinien wynosić w odniesieniu do prostokątnego rzutu poziomego 3:1 do 2:1.
Im wyższy jest nagrobek, tym powinien być grubszy.
Wewnątrz wyodrębnionego fragmentu cmentarza wymiary główne nagrobków powinny
być dobrze ze sobą zharmonizowane, aby ich łączne, przestrzenne oddziaływanie było
wyważone.
Formy nagrobków
Nagrobek powinien mieć formę jasną, spokojną i dzięki temu możliwie ponadczasową.
Wybierając formę nagrobka należy wziąć pod uwagę następujące zagadnienia:
- na cmentarzach stosuje się elementy kamienne możliwie wąskie, masywne i mające
odpowiedniÄ… formÄ™ przy oglÄ…daniu ze wszystkich stron,
- im mniejszy nagrobek, tym skromniejsza powinna być jego forma, ponieważ szybciej
można go objąć spojrzeniem,
- tak zwane modne formy (asymetryczne, niekształtne płyty kamienne, kamienie o kształcie
nerkowym itp.) nie zawsze sÄ… odpowiednie.
Wraz z postępującą mechanizacją i automatyzacją procesów technologicznych coraz
bardziej zyskuje na znaczeniu prefabrykacja nagrobków na skałę przemysłową. Dzięki temu
zmieniają się równocześnie tradycyjne metody obróbki, a także forma nagrobków. Udział
nagrobków o prostych formach podstawowych i maszynowo obrobionej powierzchni stale
rośnie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 8. Przykładowe formy nagrobków: a) łuk płaski, b) daszek, c) łuk wypukło - wklęsły, d) półkole,
e) zaokrÄ…glenie, f) Å‚uk koszowy [6, s. 332]
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są zasady kształtowania form nagrobków?
2. Jakie sÄ… rodzaje form nagrobkowych?
3. Z jakich części składa się nagrobek?
4. Jakie powinny być wymiary i proporcje nagrobków?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj szkice trzech zróżnicowanych form nagrobkowych i nazwij ich części
składowe. W swojej pracy wykorzystaj dostępne katalogi oraz prezentacje internetowe firm
kamieniarskich - producentów nagrobków.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować w literaturze zasady kształtowania formy nagrobków,
2) obejrzeć katalogi producentów nagrobków,
3) wyszukać w Internecie strony firm kamieniarskich i obejrzeć prezentacje produkowanych
nagrobków,
4) wykonać szkice,
5) zaprezentować swoją pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca zasad kształtowania form nagrobków,
- katalogi firm kamieniarskich,
- komputer z dostępem do Internetu,
- przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 2
Na miejscowym cmentarzu wyszukaj przykłady nagrobków o zróżnicowanych formach
i sporzÄ…dz
ich opisy, szkice oraz fotografie.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
 Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować w literaturze zasady kształtowania formy nagrobków,
2) wyszukać na cmentarzu przykłady różnych form nagrobkowych,
3) wykonać szkice, opisy i fotografie wybranych nagrobków,
4) zaprezentować swoją pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca zasad kształtowania form nagrobków,
- aparat fotograficzny,
- przybory rysunkowe.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić jakie są zasady kształtowania form nagrobków?
ðð ðð
2) rozróżnić różne formy nagrobków?
ðð ðð
3) wskazać z jakich części składa się nagrobek?
ðð ðð
4) określić jakie powinny być wymiary i proporcje nagrobków?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.3. Nagrobki z kamienia naturalnego i lastryka
4.3.1. Materiał nauczania
Nagrobki wykonuje się z kamienia naturalnego oraz lastryka, a w niektórych
przypadkach z materiałów łączonych, to jest niektóre elementy z kamienia naturalnego,
a niektóre z lastryka.
Budowę nagrobka rozpoczyna się od wykonania fundamentu betonowego, na którym montuje
się kolejno elementy cokołu, obramowania, płyty nakrywczej oraz płyty  bazy pod attykę.
Na końcu montuje się płytę pionową  attykę.
Fundament nagrobka  wykonuje się w formie płyty monolitycznej żelbetowej
lub z elementów prefabrykowanych o grubości do 10 cm i szerokości większej o około 15 cm
od wymiarów nagrobka. Płyta fundamentowa powinna być zbrojona siatką z prętów
Ć 10(AIII)  w rozstawie 15 cm x 15 cm.
W przypadku nagrobka budowanego na komorze grzebalnej (piwnicy grobowej)  ściany
żelbetowe tej komory są fundamentem nagrobka.
Piwnica grobowa  jest to komora żelbetowa o wymiarach w rzucie 2.45 m x 1.20 m lub 2.65
m x 1.40 m i głębokości 4.5 m, grubość ścianek piwnicy 0.15 m do 0.25 m. Piwnicę grobową
należy wykonać zgodnie z projektem konstrukcyjnym.
Elementy nagrobka
Poszczególne elementy nagrobka mogą być wykonane z kamienia naturalnego lub z
lastryka (jako prefabrykaty). W zależności od formy nagrobka występują wszystkie
wymienione elementy lub tylko niektóre z nich. Nagrobki o formie tradycyjnej składają się z
cokołu, płyty nakrywkowej i attyki, a nagrobki typu sarkofag nie posiadają attyki.
Attyki zawierające tablice napisowe mogą być obecnie ukształtowane w różny sposób.
Rys. 9. Przykładowe attyki [www.granit-paczos.pl]
Rys. 10. Tablica napisowa na nagrobku bez attyki [www.granit-paczos.pl]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Projekty nagrobków
Nagrobki wykonuje się według indywidualnych projektów, lub korzystając z gotowych
wzorów, jednak pamiętać należy o ochronie praw autorskich, to znaczy, aby korzystać
z projektu tylko za zgodÄ… autora.
Poniżej przedstawiono przykładowe projekty nagrobków o różnych formach (rys. 11 do 16).
Na rysunkach pokazano najczęściej stosowane formy nagrobków, z podaniem orientacyjnych
wymiarów poszczególnych elementów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 11. Projekt nagrobka [opracowanie P. Pasternak]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys. 12. Projekt nagrobka [opracowanie P. Pasternak]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rys. 13. Projekt nagrobka [opracowanie P. Pasternak]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Rys. 14. Projekt nagrobka [opracowanie P. Pasternak]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Rys. 15. Projekt nagrobka [opracowanie P. Pasternak]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Rys. 16. Projekt nagrobka [opracowanie P. Pasternak]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Montaż nagrobków
Elementy nagrobka, po wykonaniu w warsztacie kamieniarskim, przewozi siÄ™ na miejsce
wbudowania i tam składa (montuje).
Zasady łączenia elementów nagrobka:
- elementy łączy się za pomocą zaprawy cementowej o proporcji składników 1 : 3,
- nie należy wykonywać połączeń na sztywne kotwy z uwagi na ewentualną konieczność
rozbiórki w przypadku następnego pochówku,
- drobne elementy osadza siÄ™ na podlewce wykonanej z cementu i wody bez kruszywa,
- do montażu attyki stosuje się kleje montażowe typu ceresit (CX  15). i żywice
epoksydowe oraz dodatkowo połączenie wzmacnia się dyblami mosiężnymi (aby zapobiec
przewróceniu attyki). Z uwagi na możliwość korozji materiału, nie należy stosować
łączników stalowych.
Nagrobki z elementów kamiennych
Dobranie materiału na element
Każdy kamień odporny na działanie czynników atmosferycznych, z wyjątkiem białych płyt
marmurowych, nadaje siÄ™ na nagrobki.
Wyszukanie materiału na element jest pierwszą z czynności jakie należy wykonać
przed przystąpieniem do właściwej pracy nad elementem kamiennym.
Podczas wyszukiwania materiału na element należy pamiętać, aby:
- materiał kamienny miał odpowiedni kolor,
- naturalny przebieg warstw skalnych w materiale był zgodny z przeznaczeniem elementu,
- materiałowi można było nadać określone wymiary i był on bez wad.
Wady kamienia
- Wady kamienia wykrywa się przez dokładne oglądanie i próbę dz
więkową. Materiał
bez wad po uderzeniu pobijakiem dz
więczy czysto, a ton utrzymuje się przez pewien
czas.
- Jeżeli skała ma wady takie jak: soczewki gliny i piasku, zwietrzałe miejsca,
to nie dz
więczy długo, a uderzona podbijakiem wydaje dz
więk pękniętego wazonu
glinianego.
- W przypadku płyt, elementów z miękkich kamieni takie jak piaskowce, aby sprawdzić
czy nie ma pęknięć, wewnętrznych sztychów należy kamień dobrze namoczyć wodą
i pozwolić wyschnąć. W trakcie schnięcia gdy występują sztychy woda z nich będzie
odprowadzona na skutek parowania wody i ewentualne pęknięcia będą widoczne.
- Każdy sztych eliminuje kamień z dalszej obróbki!
Obróbka kamienia
Kamienie miękkie są łatwe do obróbki i można je w dowolny sposób kształtować. Kamienie
twarde są szczególnie trwałe, jednak ich obróbka jest trudniejsza i kosztowniejsza, co zmusza
do oszczędnej formy plastycznej.
Obróbka elementów kamiennych nagrobków to: cięcie, frezowanie, szlifowanie, polerowanie,
wiercenie otworów, wykonanie profili. Szczegółowe zasady wykonywania zostały omówione
w jednostkach modułowych  Obróbka ręczna kamienia oraz  Obróbka mechaniczna
kamienia .
Do wykończenia powierzchni elementów nagrobkowych z kamieni miękkich i średnio
twardych (piaskowiec, wapień muszlowy, marmur i podobne) stosuje się faktury:
- grotowanÄ…,
- groszkowana lub gradzinowanÄ…,
- prążkowaną lub dłutowaną,
- szlifowanÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Do wykończenia powierzchni elementów nagrobkowych z kamieni twardych (granit, sjenit,
diabaz itp.) stosuje siÄ™ faktury:
- groszkowanÄ…,
- zdzieranÄ…, szlifowanÄ… piaskiem stalowym,
- matowo szlifowanÄ…,
- półpolerowaną lub polerowaną (tylko przy wypukłych napisach).
Kamienie zawierające kwarcyt mogą być obrabiane palnikiem termicznym. Barwa kamieni
twardych zmienia się wraz ze stopniem obróbki, od ciemnoszarego koloru faktury
groszkowanej do głębokiej czerni po wypolerowaniu. Ciemne kamienie wypolerowane
na wysoki połysk wyglądają na jeszcze ciemniejsze. Nie może się jednak na nich tworzyć
pożądana patyna oraz powstają duże refleksy słońca oraz lamp.
Nagrobki z lastryka
Lastryko jest to kamień sztuczny o widocznym na zewnątrz układzie ziaren. Dzięki
szlifowaniu i polerowaniu powierzchni ziarna te są widoczne w przekroju. Tym większe
dajemy ziarna, im z większej będziemy na nie odległości patrzeć. W miarę zwiększania się
ziaren dochodzi siÄ™ do nowej faktury powierzchni zwanej mozaikÄ….
Zasady wykonywania lastryka oraz konglomeratu kamiennego omówione zostały w jednostce
modułowej  Wykonywanie podstawowych robót betoniarsko-zbrojarskich .
Elementy prefabrykowane nagrobków z lastryka wykonuje się w formach drewnianych
i stalowych.
Elementy produkowane w małych ilościach wytwarza się w formach drewnianych,
produkowane zaÅ› masowo  w formach metalowych.
Formy drewniane są najtańsze i najłatwiejsze do wykonania. Do produkcji większej
liczby elementów i kiedy wymaga się większej dokładności ich wykonywania, formy
drewniane obija się od wewnątrz blacha. Formy drewniane nie mogą być użyte do produkcji
elementów, których dojrzewanie przyspiesza się przez nagrzewanie, gdyż forma taka paczy
siÄ™.
Formy do produkcji elementów drobnych są przeważnie przenośne (pojedyncze
lub bateryjne). Mają one zwykle własny podkład, połączony z formą na stałe lub rozkładany,
aby po zdjęciu boków formy zabetonowany element mógł pozostać na podkładzie na czas
twardnienia betonu.
Większe liczby elementów produkuje się w formach metalowych, z których otrzymuje się
elementy o powierzchniach gładszych i dokładniejszych wymiarach.
Najbardziej rozpowszechnione są formy poziome, które składają się z dna i boków lub tylko
boków, jeżeli element ten jest formowany w miejscu dojrzewania na gładkim pokładzie.
Formy powinny być wytrzymałe i sztywne, aby nie zmieniały kształtu pod ciśnieniem
mieszanki betonowej. Stykając się z betonem powierzchnia form powinna być równa i gładka
dla łatwego rozformowania elementu. Każda forma powinna się łatwo składać i rozbierać,
być szczelna w takim stopniu, aby nie wyciekało z niej mleczko cementowe w czasie
wibrowania betonu. Kształt formy zależy od kształtu elementu.
Wszystkie roboty związane z wykonywaniem nagrobków (betoniarskie, zbrojarskie,
ciesielskie, murarskie, kamieniarskie) wykonuje się stosując materiały, narzędzia i sprzęt,
które poznałeś wcześniej i nauczyłeś się bezpiecznie nimi posługiwać.
Przykłady nagrobków z kamienia
W Polsce istnieje bardzo wiele firm kamieniarskich wykonujÄ…cych nagrobki z kamienia
oraz lastryka. Wykonywane są różne formy nagrobków: proste lub bardzo ozdobne,
w zależności od indywidualnych upodobań inwestorów oraz miejscowej tradycji, a czasem
nawet mody.
W niektórych przypadkach wykonuje się nagrobki, których kształt i formę tworzą artyści.
Także często stosuje się rzez
by nagrobne, które zawsze są dziełem artystów rzez
biarzy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Poniżej przedstawiono tylko kilka wybranych propozycji współczesnych form nagrobków.
Bardzo wiele różnego rodzaju propozycji nagrobków można obejrzeć na stronach
internetowych zakładów kamieniarskich oraz w katalogach producentów.
Poniżej przedstawiono kilka wybranych przykładów nagrobków z kamienia proponowanych
przez producentów.
Rys. 17. Przykładowe nagrobki z kamienia  wzory producenta [www.wozniak.comweb.pl]
Rys. 18. Przykładowe nagrobki z kamienia  wzory producenta [www.kamieniarstwo.info.pl]
Przykłady zrealizowanych nagrobków
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 19. Współczesne zrealizowane nagrobki z marmuru [fotografia własna]
Rys. 20. Współczesny zrealizowany nagrobek z marmuru [fotografia własna]
Projektując i wykonując nagrobki warto posługiwać się także wzorami zrealizowanych
zabytkowych obiektów, których forma i wyraz artystyczny mogą pobudzać naszą wyobraz
niÄ™
i wpływać na jakość tworzonych projektów.
Bardzo korzystne jest odwiedzanie wielu cmentarzy i oglądanie zrealizowanych obiektów
tak historycznych, jak i współczesnych.
Poniżej przedstawiono kilka wybranych przykładów nagrobków zrealizowanych,
w przeszłości i współcześnie, na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Rys. 21. Zabytkowe nagrobki z piaskowca o różnych formach [fotografia własna]
Rys. 22. Zabytkowy nagrobek w formie katafalku Rys. 23. Przykład zabytkowego nagrobka z
[fotografia własna] piaskowca [fotografia własna]
Rys. 24. Nagrobki z rzez
bą [fotografia własna]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Rys. 25. Zabytkowe nagrobki z piaskowca z rzez
bami  groby dzieci [fotografia własna]
Współczesne nagrobki artystyczne
Rys. 26. Grób Tadeusza Kantora [fotografia własna]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 27. Nagrobek z marmuru [fotografia własna]
Rys. 28. Przykład artystycznego nagrobka z granitu [Świat Kamienia}
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób wykonuje się fundamenty pod nagrobki?
2. W jaki sposób wykonuje się poszczególne elementy nagrobków z kamienia?
3. W jaki sposób wykonuje się elementy nagrobków z lastryka?
4. W jaki sposób wykonuje się montaż nagrobków?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj projekt prostego nagrobka wzorując się na załączonych w poradniku
przykładach. Dobierz materiał z jakiego powinien być wykonany. W swojej pracy
wykorzystaj także dostępne katalogi oraz prezentacje internetowe firm kamieniarskich -
producentów nagrobków.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować w literaturze zasady kształtowania formy nagrobków,
2) obejrzeć katalogi producentów nagrobków,
3) wyszukać w Internecie strony firm kamieniarskich i obejrzeć prezentacje produkowanych
nagrobków,
4) dobrać formę, wymiary i materiał nagrobka,
5) wykonać szkice projektowe,
6) wykonać rysunki robocze nagrobka,
7) zaprezentować swoją pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura dotycząca zasad kształtowania form nagrobków,
- katalogi firm kamieniarskich,
- komputer z dostępem do Internetu,
- przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 2
Wykonaj poziome i pionowe elementy nagrobka z kamienia naturalnego, zgodnie
z dokumentacjÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować dokumentację projektową nagrobka,
2) przeanalizować zasady wykonywania elementów kamiennych,
3) zorganizować stanowisko pracy,
4) dobrać potrzebne środki ochrony indywidualnej,
5) dobrać potrzebne narzędzia i sprzęt,
6) dobrać potrzebne elementy kamienne,
7) wykonać obróbkę elementów kamiennych zgodnie z wymaganiami co do wymiarów,
formy i wykończenia powierzchni,
8) sprawdzić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
9) uporządkować i zlikwidować stanowisko robocze po wykonanej pracy,
10) zaprezentować wykonane zadanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja projektowa nagrobka,
- literatura dotyczącą zasad wykonywania elementów kamiennych,
- materiały: elementy kamienne,
- narzędzia, sprzęt i środki ochrony indywidualnej,
- przyrzÄ…dy pomiarowe.
Ćwiczenie 3
Wykonaj poziome i pionowe elementy nagrobka z lastryka, zgodnie z dokumentacjÄ….
Do wykonania elementów wykorzystaj przygotowane wcześniej formy elementów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować dokumentację projektową nagrobka,
2) przeanalizować zasady wykonywania elementów lastrykowych,
3) zorganizować stanowisko pracy,
4) wykorzystać przygotowane formy elementów,
5) dobrać potrzebne środki ochrony indywidualnej,
6) dobrać potrzebne narzędzia i sprzęt,
7) dobrać potrzebne materiały: składniki mieszanki lastrykowej,
8) ułożyć w formach mieszankę lastrykową,
9) wykonać pielęgnację mieszanki lastrykowej,
10) sprawdzić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,
11) uporządkować i zlikwidować stanowisko robocze po wykonanej pracy,
12) zaprezentować wykonane zadanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja projektowa elementów nagrobka,
- literatura dotyczącą zasad wykonywania elementów lastrykowych,
- formy elementów,
- materiały: składniki mieszanki lastrykowej,
- narzędzia, sprzęt i środki ochrony indywidualnej,
- przyrzÄ…dy pomiarowe.
Ćwiczenie 4
Wykonaj montaż elementów nagrobka, zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować dokumentację techniczną,
2) przeanalizować zasady wykonywania montażu nagrobków,
3) zorganizować stanowisko pracy,
4) dobrać potrzebne środki ochrony indywidualnej,
5) dobrać potrzebne narzędzia i sprzęt,
6) dobrać potrzebne elementy nagrobka, składniki zaprawy, klej oraz kotwy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
7) przygotować zaprawę lub klej,
8) ułożyć elementy nagrobka zgodnie z zasadą dokumentacją,
9) sprawdzić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,
10) uporządkować i zlikwidować stanowisko robocze po wykonanej pracy,
11) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja techniczna,
- literatura dotyczącą zasad wykonywania nagrobków,
- materiały: elementy nagrobka, składniki zaprawy, klej, elementy kotwiące,
- narzędzia, sprzęt i środki ochrony indywidualnej,
- przyrzÄ…dy pomiarowe.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować i zlikwidować stanowisko pracy
ðð ðð
2) wykonać projekt prostego nagrobka?
ðð ðð
3) wykonać elementy nagrobka z kamienia?
ðð ðð
4) wykonać elementy nagrobka z lastryka?
ðð ðð
5) zmontować w całość elementy nagrobka?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.4. Elementy ozdobne nagrobków
4.4.1. Materiał nauczania
Nagrobki wyposażone są zawsze w elementy dodatkowe takie jak: krzyże, tablice
napisowe, litery, wazony oraz motywy i elementy ozdobne: płaskorzez
by, figury .
Osadzenie nagrobkowych elementów ozdobnych
Osadzenie liter metalowych na kotwach (sztycach) - kolejność wykonania robót:
1. Przygotowanie szablonu
- w celu wykonania szablonu należy zaopatrzyć się w cienki arkusz styropianu grubość
około 10 mm (dostępne w sprzedaży ekrany izolacyjne zagrzejnikowe) oraz w arkusze
papieru bristolu.
- następnie arkusze należy pociąć na pasy o wysokości osadzanych liter i długości
odstępów pomiędzy słowami w napisie. Odstęp między słowami równa się szerokości
jednej litery.
- wycięte paski brystolu i styropianu należy połączyć z sobą za pomocą kleju
montażowego. Na tak przygotowanym szablonie należy rozmieścić napis wciskając litery
z kotwami w styropian. Po wyjęciu liter z szablonu styropianowego pozostaną
zaznaczone otwory po kotwach liter, które należy przenieść i zaznaczyć na bristolu.
2. Zamontowanie szablonu i wyznaczenie usytuowania otworów
- wykonany szablon należy przymocować taśmą klejącą do płyty kamiennej attyki,
pilastra,
- przenieść otwory z szablonu na kamień za pomocą punktaka (po usunięciu szablonu
pozostaje ślad pod kotwy),
- po usunięciu szablonu, ostrym punktakiem należy pogłębić otwory.
3. Wykonanie otworów
- w wyznaczonych punktach należy wywiercić otwory na grubość nieco głębszą od
długości kotwy. Dystans ten jest niezbędny do wypełnienia otworu klejem montażowym
(w przypadku kotew o średnicy 3 mm, należy zastosować wiertło widiowe do kamienia
o średnicy 4 mm),
- po wywierceniu otworów należy dokładnie je przedmuchać, aby pozbyć się
ewentualnych zanieczyszczeń.
4. Osadzenie elementów
- w przygotowanych otworach w materiale kamiennym osadzić litery za pomocą
wybranego kleju montażowego, stosując się ściśle do zaleceń producenta.
Osadzenie liter metalowych bez kotew montażowych
- na attyce, pilastrze lub płycie kamiennej należy wyznaczyć, za pomocą taśmy klejącej,
linię poziomą układu liter z zaznaczeniem grubości liter i odstępów między wyrazami,
- na tak wykonanym szablonie należy przykleić litery bezpośrednio do kamienia
za pomocą kleju błyskawicznego montażowego, stosując się ściśle do zaleceń
producenta,
- przed klejeniem należy odtłuścić kamień i ewentualnie litery, aby zwiększyć
przyczepność materiału,
- w trakcie klejenia liter można użyć pomocniczo taśmy klejącej, która uniemożliwi
ewentualne przesunięcia liter w pierwszej fazie klejenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rys. 29. Przykładowe rodzaje liter stosowanych na nagrobkach [www.kamieniarstwo.info.pl]
Napisy na kamieniach nagrobnych wykonuje się także jako wykute w kamieniu.
Rys. 30. Przykłady napisów wykutych w kamieniu [www.granit-paczos.pl]
Zasady projektowania i wykonywania napisów na nagrobkach omówiono szczegółowo
w programie jednostki modułowej  Projektowanie, wykonywanie napisów i ornamentów
w kamieniu .
Montaż krzyży oraz innych symboli religijnych
Montaż krzyży oraz innych symboli religijnych wykonanych z metalu wykonuje się
w sposób analogiczny do montażu liter z wyjątkiem krzyży i tablic epitafijnych wykonanych
ze szkła czarnego. Tablice takie należy kleić do lastryka za pomocą zaczynu cementowego
(cement+ woda). Należy zadbać o właściwe przygotowanie podłoży przez oczyszczenie,
odpylenie i namoczenie.
Zdjęcia nagrobkowe należy przyklejać do kamienia naturalnego i sztucznego za pomocą
klejów sylikonowych. W trakcie klejenia należy stosować taśmę klejącą, która uniemożliwi
ewentualne przesunięcie elementu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
.
Rys. 31. Symbole religijne na nagrobki: a) krzyż katolicki, b) krzyż prawosławny, c) gwiazda Dawida
[www.kamieniarstwo.info.pl, www.wikipedia.org.pl]
Inne elementy dekoracyjne
Toczone wazony kamienne i inne elementy dekoracyjne nagrobków należy osadzać
na silnym kleju montażowym typu CX  5 firmy Ceresit. Dodatkowo jeżeli istnieją otwory
montażowe w dnach wazonów należy wywiercić otwory w płycie nagrobkowej za pomocą
wiertła widiowego do kamienia odpowiadającego średnicy i długości kotew. Kotwy
dodatkowo zespalają element dekoracyjny z płytą nagrobną. Należy pamiętać
aby zastosowane kotwy były zabezpieczone przed korozją.
Rys. 32. Przykłady wazonów ozdobnych [www.kamieniarstwo.info.pl]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys. 33. Przykłady nagrobkowych elementów dekoracyjnych [www.kamieniarstwo.info.pl]
Symbole religijne, napisy oraz elementy dekoracyjne mogą być także wykute
bezpośrednio w kamieniu. Na fotografiach poniżej przedstawiono wybrane przykłady
nagrobków z kwatery żołnierzy poległych w II wojnie światowej (Cmentarz Rakowicki
w Krakowie), z umieszczonymi na nich symbolami religijnymi różnych wyznań oraz
napisami w różnych językach.
Rys. 34. Nagrobki żołnierzy na Cmentarzu rakowickim [fotografia własna]
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie elementy ozdobne stosowane sÄ… na nagrobkach?
2. W jaki sposób osadza się litery metalowe na nagrobkach?
3. W jaki sposób osadza się inne elementy ozdobne na nagrobkach?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj projekt kamiennego kwiatonu nagrobkowego. Dobierz materiał z jakiego
powinien być wykonany. W swojej pracy wykorzystaj dostępne katalogi oraz prezentacje
internetowe firm kamieniarskich - producentów nagrobków.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obejrzeć katalogi producentów elementów ozdobnych nagrobków,
2) wyszukać w Internecie strony firm kamieniarskich i obejrzeć prezentacje produkowanych
elementów ozdobnych,
3) dobrać formę, wymiary i materiał kwiatonu,
4) wykonać szkice projektowe kwiatonu,
5) wykonać rysunki robocze,
6) zaprezentować swoją pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- katalogi firm kamieniarskich,
- komputer z dostępem do Internetu,
- przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 2
Wykonaj kamienny kwiaton nagrobkowy, zgodnie z własnym projektem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować dokumentację projektową kwiatonu nagrobkowego,
2) przeanalizować zasady wykonywania elementów kamiennych,
3) zorganizować stanowisko pracy,
4) dobrać potrzebne środki ochrony indywidualnej,
5) dobrać potrzebne narzędzia i sprzęt,
6) dobrać potrzebne elementy kamienne,
7) wykonać obróbkę elementów kamiennych zgodnie z wymaganiami co do wymiarów,
formy i wykończenia powierzchni,
8) sprawdzić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,
9) uporządkować i zlikwidować stanowisko robocze po wykonanej pracy,
10) zaprezentować wykonane zadanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja projektowa kwiatonu nagrobkowego,
- literatura dotyczącą zasad wykonywania elementów kamiennych,
- materiały: elementy kamienne,
- narzędzia, sprzęt i środki ochrony indywidualnej,
- przyrzÄ…dy pomiarowe.
Ćwiczenie 3
Wykonaj osadzenie napisu z liter metalowych na attyce nagrobka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować projekt napisu na nagrobku,
2) przeanalizować zasady osadzania liter metalowych,
3) zorganizować stanowisko pracy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4) dobrać potrzebne środki ochrony indywidualnej,
5) dobrać potrzebne narzędzia i sprzęt,
6) dobrać potrzebne materiały: składniki mieszanki lastrykowej,
7) przygotować szablon,
8) wyznaczyć usytuowanie otworów montażowych,
9) wykonać otwory do mocowania kotew,
10) przygotować klej montażowy,
11) osadzić litery zgodnie z treścią napisu,
12) sprawdzić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,
13) uporządkować i zlikwidować stanowisko robocze po wykonanej pracy,
14) zaprezentować wykonane zadanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- projekt napisu,
- literatura dotyczÄ…cÄ… zasad osadzania liter metalowych,
- materiały: litery, klej montażowy, materiały do wykonania szablonu: styropian, brystol,
taśma klejąca,
- narzędzia, sprzęt i środki ochrony indywidualnej,
- przyrzÄ…dy pomiarowe.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozróżnić elementy ozdobne stosowane na nagrobkach?
ðð ðð
2) zaprojektować proste elementy ozdobne nagrobków?
ðð ðð
3) wykonać kwiaton nagrobkowy?
ðð ðð
4) osadzić elementy ozdobne nagrobków?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.5. Konserwacja, naprawa i renowacja nagrobków
4.5.1. Materiał nauczania
Wady i uszkodzenia elementów z kamienia
Szczegółowe zasady wykonywania napraw elementów kamiennych, stosowania
odpowiednich środków i zabiegów naprawczych oraz renowacyjnych omówione zostały
dokładnie w jednostce modułowej  Wykonywanie konserwacji, napraw i renowacji
kamienia . WykonujÄ…c naprawÄ™ lub renowacjÄ™ kamiennego elementu nagrobka musisz
wykorzystać zdobyte wcześniej umiejętności i zastosować odpowiednie działania i środki.
Elementy kamienne nagrobków ulegają uszkodzeniu lub zniszczeniu na skutek działania
szkodliwych czynników zewnętrznych.
Czynnikami powodujÄ…cymi uszkodzenia kamienia sÄ…:
 zanieczyszczenie powierzchni - przez brud, pyły, tłuszcze itp.,
 korozja biologiczna - niszczenie elementu przez organizmy żywe (grzyby, glony, owady),
 wykwity solne  czyli wykrystalizowane na powierzchni sole mineralne,
 uszkodzenia mechaniczne.
PowodujÄ… one:
 przebarwienia i plamy,
 rysy i pęknięcia powierzchni,
 Å‚uszczenie siÄ™ warstwy powierzchniowej,
 ubytki powstałe na skutek uszkodzeń mechanicznych.
Wady powierzchniowe można usuwać przez mechaniczne i chemiczne czyszczenie, pęknięcia
i ubytki należy uzupełnić odpowiednimi materiałami.
Zabrudzone powierzchnie kamienne można czyścić mechanicznie lub chemicznie,
zależnie od stopnia zabrudzenia.
Przy oczyszczaniu powierzchni kamienia można stosować:
 czyszczenie ręczne przy użyciu szczotek,
 czyszczenie przy użyciu narzędzi zmechanizowanych,
 natrysk zimnÄ… lub gorÄ…cÄ… wodÄ…,
 czyszczenie strumieniem wody lub pary pod ciśnieniem,
 metodę strumieniowo-ścierną (piaskowanie).
Naprawa uszkodzeń elementów z kamienia
Sposób naprawy elementów z kamienia zależy od rodzaju uszkodzeń. Można stosować:
 wypełnianie ubytków kitem lub specjalną zaprawą,
 uzupełnienie ubytków łatkami (flekowanie) z kamienia naturalnego,
 sklejanie i uzupełnianie brakujących części kamieniami sztucznymi,
 wymianę uszkodzonych elementów kamiennych na takie same, ale bardziej trwałe,
 szlifowanie uszkodzeń powierzchniowych,
 impregnacja wodoodporna elementów z kamienia i wzmacniająca kamień.
Naprawy elementów nagrobków z kamienia nie zawsze mogą być wykonywane na miejscu
wbudowania, z uwagi na brak możliwości zastosowania niektórych urządzeń. Stąd też istnieje
często konieczność demontażu elementów i wykonanie ich napraw i renowacji w zakładzie
kamieniarskim.
Należy pamiętać, że naprawy i renowacje nagrobków zabytkowych muszą być wykonywane
pod nadzorem służb konserwatorskich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie uszkodzenia mogą wystąpić w kamiennych elementach nagrobków?
2. W jaki sposób wykonuje się naprawy elementów kamiennych?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na cmentarzu w swojej miejscowości odszukaj trzy przykłady nagrobków z kamienia,
w których można zauważyć różne uszkodzenia i wady. Obejrzyj je dokładnie i opisz
uszkodzenia. SporzÄ…dz
fotografie nagrobków, ich opis, inwentaryzację stwierdzonych wad
i uszkodzeń oraz zaproponuj sposoby wykonania naprawy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać przykładowe nagrobki,
2) ocenić stan zachowania elementów kamiennych wybranych nagrobków,
3) sporządzić opis poszczególnych nagrobków wraz ze szczegółową inwentaryzacją wad
i uszkodzeń,
4) ustalić zakres prac naprawczych,
5) zaproponować dla każdego nagrobka sposób naprawy stwierdzonych uszkodzeń,
6) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca zasad wykonywania napraw elementów kamiennych,
 aparat fotograficzny,
 szkicownik.
Ćwiczenie 2
Wykonaj naprawę zniszczonej płyty nagrobkowej z granitu. Opisz uszkodzenia i obierz
sposób naprawy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokonać oględzin płyty,
2) opisać uszkodzenia elementu,
3) przeanalizować i przypomnieć sobie zasady naprawiania elementów kamiennych,
4) dobrać sposób naprawy elementu,
5) zorganizować stanowisko pracy,
6) dobrać środki ochrony indywidualnej,
7) przygotować powierzchnię elementu,
8) przygotować narzędzia do wykonania pracy,
9) wykonać naprawę elementu,
10) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki,
11) uporządkować i zlikwidować stanowisko robocze po wykonanej pracy,
12) zaprezentować wykonaną pracę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Wyposażenie stanowiska pracy:
 płyta granitowa przeznaczona do naprawy,
 materiały do naprawy kamienia,
 narzędzia potrzebne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać jakie uszkodzenia mogą wystąpić w kamiennych elementach
ðð ðð
nagrobków?
2) wykonać naprawę kamiennego elementu nagrobka?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4.6. Rozliczanie robót nagrobkowych
4.6.1. Materiał nauczania
W celu dokonania rozliczeń za wykonane roboty należy obliczyć ilość robót. Obliczenie
ilości robót przed ich wykonaniem nazywa się przedmiarem, a po ich wykonaniu  obmiarem.
Przedmiar robót jest to obliczenie ilości robót, w celu sporządzenia kosztorysu..
Przedmiar wykonuje siÄ™ na podstawie dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznych
wykonania i odbioru danych robót oraz specjalistycznych ekspertyz. Przedmiar robót wchodzi
w skład dokumentacji projektowej.
Obmiar robót jest to obmiar z natury, czyli mierzenie ilości robót na podstawie stanu
rzeczywistego, po wykonaniu wszystkich prac. Ilości wykonanych robót zapisuje się
w księdze obmiarów, którą prowadzi kierownik budowy lub wyznaczona przez niego osoba.
Zapisy powinny być dokonywane bezpośrednio po zakończeniu roboty i powinny zawierać
szkice, wymiary i wyliczenia wykonanych prac. Roboty ulegajÄ…ce zakryciu podczas
póz
niejszych prac, jak na przykład przygotowanie podłoża do konserwacji kamienia, powinny
być obmierzone, odebrane i wpisane do książki obmiarów przed ich zakryciem.
Jednostka
Lp. Opis robót, obliczenie ilości Ilość
miary
Rys. 35. Druk  przedmiar robót
Przy wykonywaniu przedmiaru i obmiaru można korzystać z  Katalogów Nakładów
Rzeczowych (KNR), w których zawarte są opisy robót, zasady przedmiarowania, warunki
techniczne wykonania i odbioru robót oraz normy nakładów rzeczowych na jednostkę danej
pracy. Można korzystać również z Katalogów Scalonych Nakładów Rzeczowych (KSNR)
i Kosztorysowych Norm Nakładów Rzeczowych (KNNR).
Katalogi Nakładów Rzeczowych  zawierające opis i nakłady rzeczowe na poszczególne
rodzaje robót:
- Konstrukcje betonowe i żelbetowe monolityczne  KNR Nr 2-02, tom I,
- Zbiorniki (dotyczy piwnic grobowych) - KNR Nr 2-02, tom II,
- Roboty kamieniarskie - KNR Nr 2-02, tom II,
- Roboty remontowe - KNR Nr 4-01.
Ponadto przy renowacji nagrobków można stosować katalogi Konserwatorskie PKZ:
Roboty kamieniarskie KNBK nr 16.
W KNR podane są nakłady rzeczowe na robociznę, materiały i sprzęt przy wykonywaniu
poszczególnych rodzajów robót, z wyszczególnieniem czynności, które występują w procesie
technologicznym.
Dla każdego rodzaju robót, w katalogach podane są jednostki, dla jakich ustalono normy
nakładów rzeczowych i w takich jednostkach należy obliczać ilości robót, wykonując
przedmiar lub obmiar robót.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
W przypadku robót związanych z wykonywaniem nagrobków, bardzo często stosuje się
kalkulację indywidualną, opartą o cenniki branżowe.
Rozliczenie robót odbywa się w dwóch zakresach:
1. W zakresie naliczenia kosztów robocizny za wykonane roboty.
2. W zakresie naliczenia wszystkich kosztów w celu wyliczenia ceny sprzedaży.
Naliczanie kosztów robocizny odbywa się, w oparciu o katalogi cen robocizny, obejmuje
wyłącznie koszty pracy i związane jest z nakładem pracy potrzebnym do wykonania
określonych robót. Wartość robocizny naliczana jest przez przemnożenie ilości godzin
potrzebnych na wykonanie pracy przez ustalonÄ… stawkÄ™ godzinowÄ… pracownika
wykonującego te prace. Koszt montażu ustala się dla 1 elementu.
Naliczenie kosztów wykonania robót obejmuje koszt:
- robocizny,
- materiałów,
- energii,
- narzędzi.
Drugim elementem kosztów są koszty materiałowe, czyli koszt zużytych narzędzi,
energii elektrycznej i sprężonego powietrza oraz materiałów. W przypadku robót związanych
z wykonywaniem nagrobków, koszt materiałów, który zależy przede wszystkim od rodzaju
kamienia, jest bardzo znaczący w kształtowaniu ceny wyrobu.
Każda firma przygotowuje swoją ofertę, zawierającą ceny materiałów i gotowych wyrobów.
Poniżej podano przykładową ofertę firmy:
OFERTA NA SEZON 2006 [www. faron.w.interia.pl]
PRZYST
PNE ORAZ KONKURENCYJNE CENY
(CENY ZAWIERAJ
PODATEK VAT 22%)
GRUBOŚĆ ELEMENTÓW
RODZAJ KAMIENIA
5 cm/m2 3 cm/m2
STRZEGOM 350zł/m2 250zł/m2
KOŚMIN 400zł/m2 270zł/m2
PRZEDBORÓW 450zł/m2 300zł/m2
KAPUSTIN 520zł/m2 380zł/m2
OCEAN GREEN 520zł/m2 380zł/m2
TOA
KOWSKI 550zł/m2 400zł/m2
IMPALA 580zł/m2 450zł/m2
VANGA 720zł/m2 450zł/m2
BOHUS (JASNY; CZERWONY) 550zł/m2 400zł/m2
BALTIC GREEN 650zł/m2 450zł/m2
ORION 750zł/m2 550zł/m2
GNEJS 750zł/m2 500zł/m2
OLIV GREEN 800zł/m2 600zł/m2
SZWED GREEN 800zł/m2 600zł/m2
LABRADOR 850zł/m2 600zł/m2
VERDEBACHIA 850zł/m2 600zł/m2
NIGHT BLACK (CZARNY) 900zł/m2 700zł/m2
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
KASHMIR GOLD 900zł/m2 650zł/m2
SZWED (płyty > 1m) 1300zł/m2 800zł/m2
SZWED (płyty < 1m) 950zł/m2
ÅšCIANY PROFILOWANE WEDA
UG WZORÓW GOTOWYCH LUB POMYSA
U
KLIENTA W CENACH:
SZWED 900 zł/m2
IMPALA 800 zł/m2
PRZEDBORÓW 600 zł/m
W SPRZEDAŻY POSIADAMY SZEROKI ASORTYMENT WAZONÓW W CENACH:
STRZEGOM 45 zł
KOŚMIN 45 zł
PRZEDBORÓW 50 zł
IMPALA 80 zł
SZWED 90 zł
Przed zawarciem umowy na wykonanie określonych robót, klient jest informowany
o cenie wyrobu oraz pozostałych kosztach (montaż, transport, wykucie klub osadzenie liter,
mocowanie elementów dekoracyjnych).
Firma powinna posiadać katalog gotowych wyrobów, w którym należy przedstawić dany
produkt oraz jego cenę. Katalogi takie powinny być dostępne dla klientów w różnych
formach prezentacji (katalog dostępny w zakładzie oraz w Internecie).
Poniżej przedstawiono przykład prezentacji nagrobka na stronie internetowej firmy
kamieniarskiej.
nr 4
BalticGreen wym.200x100, cena 3.200,-
Rys. 36. Przykładowa prezentacja gotowego produktu [ww.woznak.comweb.pl]
W przypadku wykonywania robót remontowych lub renowacyjnych, cenę ustala się
na podstawie szczegółowej kalkulacji kosztów, która musi uwzględniać wiele czynników
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
takich jak: stan techniczny elementu, wymagany zakres naprawy, dopasowanie użytych
materiałów do istniejących w obiekcie (często trudno dostępnych), zabezpieczenie elementów
nie podlegających naprawie, w razie konieczności demontaż i ponowny montaż elementów
oraz ich transport do zakładu kamieniarskiego oraz na miejsce wbudowania.
Przed przystąpieniem do wykonania robót należy wykonać zapotrzebowanie na
materiały, które sporządza się na podstawie przedmiaru robót. Przy składaniu zamówienia na
materiały należy uwzględnić ubytki i odpady.
Po wykonaniu robót wykonawca zobowiązuje się do dokonania rozliczenia materiałów,
które wykonuje się na podstawie obmiaru robót.
4.6.2.Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega przedmiar robót?
2. W jaki sposób wykonuje się obmiar robót?
3. Z jakich katalogów należy korzystać przy rozliczaniu robót związanych z wykonywaniem
nagrobków?
4. W jaki sposób oblicza się wynagrodzenie za wykonaną pracę?
5. W jaki sposób należy przedstawić ofertę produktów firmy?
6. W jaki sposób sporządza się zapotrzebowanie materiałów?
7. W jaki sposób należy rozliczyć materiały?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj przedmiar robót oraz zapotrzebowanie materiałów potrzebnych do wykonania
nagrobka na podstawie dokumentacji budowlanej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić zasady wykonywania przedmiaru,
2) przeanalizować dokumentacją budowlaną nagrobka,
3) wykonać przedmiar robót,
4) sporządzić zapotrzebowanie materiałów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja budowlana nagrobka,
- literatura,
- kalkulator.
Ćwiczenie 2
Określ szacunkowo koszt materiałów potrzebnych do wykonania nagrobka, korzystając z
przedmiaru robót z ćwiczenia 1 oraz z przykładowych cenników materiałów i wyrobów
dostępnych w katalogach oraz w Internecie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować cenniki materiałów i wyrobów,
2) obliczyć koszt materiałów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Wyposażenie stanowiska pracy:
- przykładowe cenniki materiałow i wyrobów kamieniarskich,
- komputer z dostępem do Internetu,
- przedmiar robót związanych z wykonaniem nagrobka,
- dokumentacja budowlana nagrobka,
- kalkulator
Ćwiczenie 3
Oblicz wynagrodzenia za osadzenie napisu na attyce nagrobka, jeżeli cena za osadzenie
1 litery wynosi 30 zł. W obliczeniach uwzględnij podatek VAT, który wynosi 22%. Napis,
który należy wykonać brzmi: Ś.P. JAN KOWALSKI.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obliczyć ilość liter składających się na napis,
2) obliczyć koszt wykonania napisu z uwzględnieniem podatku VAT,
3) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kalkulator.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wykonać przedmiar robót?
ðð ðð
2) wykonać obmiar robót?
ðð ðð
3) określić szacunkowo ilość materiału niezbędnego do wykonania robót
związanych z wykonaniem nagrobka oraz sporządzić zapotrzebowanie
ðð ðð
materiałowe?
4) sporządzić rozliczenie materiałowe wykonanej pracy?
ðð ðð
5) obliczyć wynagrodzenie za wykonaną pracę?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 16 zadań. Do każdego dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna
z nich jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki błędną odpowiedz
należy zakreślić kółkiem
a następnie ponownie zaznaczyć odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Gdy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do tego zadania, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
Zestaw zadań testowych
1. Jakie środki ochrony indywidualnej powinien posiadać pracownik przy obróbce
mechanicznej kamienia:
a) buty gumowe,
b) maskÄ™ ochronnÄ…,
c) szelki bezpieczeństwa,
d) linkę bezpieczeństwa.
2. Jakie środki ochrony indywidualnej należy stosować jako ochronę przed hałasem:
a) rękawice ochronne,
b) okulary ochronne,
c) maskÄ™ ochronnÄ…,
d) hełm ochronny.
3. Warunkiem przystÄ…pienia do wykonania prac kamieniarskich na cmentarzu jest:
a) przekazanie wykonawcy terenu budowy,
b) zorganizowanie składowiska.
c) zabezpieczenie terenu robót,
d) zgromadzenie materiałów,
4. Które z poniżej wymienionych robót związanych z wykonywaniem nagrobków nie
wymagajÄ… zezwolenia:
a) wykucie liter,
b) wykonanie piwnicy,
c) renowacja płyty nakrywczej,
d) wykonanie montażu nagrobka.
5. Element pionowy nagrobka to:
a) płyta nakrywcza,
b) attyka,
c) cokół,
d) baza.
6. Kształty nagrobków powinny być:
a) nieregularne,
b) kwadratowe,
c) prostokÄ…tne,
d) dowolne.
7. Płyta fundamentowa nagrobka powinna mieć grubość około:
a) 10 cm,
b) 30 cm,
c) 50 cm,
d) 100 cm.
8. Wymiary nagrobka w rzucie powinny wynosić:
a) 2,45 m x 1,20 m,
b) 3,10 m x 1,50 m,
c) 3,50 m x 2,00 m,
d) 4,00 m x 2,00 m.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
9. Połączenia elementów nagrobków należy wykonywać przy pomocy:
a) sztywnych kotew,
b) zaprawy cementowej,
c) łączników stalowych,
d) betonu o dużej wytrzymałości.
10. Prawidłowo dobrany materiał kamienny na wykonanie elementów nagrobka powinien
posiadać:
a) naturalny przebieg warstw skalnych w materiale zgodny z przeznaczeniem elementu,
b) bardzo wysoką wytrzymałość,
c) odpowiednią wilgotność,
d) bardzo dużą wielkość.
11. Wady wewnętrzne kamienia wykrywa się przez:
a) próbę twardości,
b) próbę dz
więkową,
c) ocenÄ™ kolorystyki,
d) oględziny elementu.
12. Do wykończenia powierzchni elementu nagrobka wykonanego z kamieni miękkich
nie stosuje siÄ™ faktury:
a) gradzinowanej,
b) groszkowanej,
c) grotowanej,
d) zdzieranej.
13. Które z wymienionych poniżej elementów nie są zaliczane do dodatkowego ozdobnego
wyposażenia nagrobków:
a) symbole religijne,
b) tablice napisowe,
c) kwiatony,
d) attyki.
14. Do osadzania metalowych liter z kotwami wykonuje się w kamieniu otwory o głębokości:
a) mniejszej od długości kotwy,
b) większej od długości kotwy,
c) nie wykonuje się otworów,
d) równej długości kotwy.
15. Która z poniższych metod nie jest stosowana przy naprawie uszkodzeń mechanicznych
elementów nagrobków kamiennych:
a) wypełnianie ubytków kitem,
b) impregnacja wodoodporna,
c) uzupełnienie ubytków łatkami,
d) wymiana uszkodzonych elementów.
16. Obmiar robót jest to:
a) obliczenie kosztu wykonanych robót,
b) mierzenie ilości robót na podstawie stanu rzeczywistego,
c) obliczenie ilości robót na podstawie dokumentacji budowlanej,
d) obliczenie ilości robot na podstawie katalogu nakładów rzeczowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ................................................................................................
Kształtowanie formy architektonicznej, wykonywanie i renowacja nagrobków
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1
a b c d
2
a b c d
3
a b c d
4
a b c d
5
a b c d
6
a b c d
7
a b c d
8
a b c d
9
a b c d
10
a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
6. LITERATURA
1. Francuz W.M., Sokołowski R.: Bezpieczeństwo i higiena pracy na budowie. KWP Bud-
Ergon OW PZiTB, Warszawa 1998
2. Praca zbiorowa. Nowy poradnik majstra budowlanego. Arkady, Warszawa 2003
3. Praca zbiorowa.: Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlanych. Poradnik
projektanta, kierownika budowy i inspektora nadzoru, Verlag Dashofer, Warszawa 2006
4. Szymański E.: Materiały budowlane. WSiP, Warszawa 2005
5. Wasilewski Z.: BHP na placu budowy. Arkady, Warszawa 1989
6. Wilcke H.., Thuning W, - Kamieniarstwo. WSiP, Warszawa 1997
7. Wolski Z. - Sztukatorstwo. WSiP, Warszawa 1988
Katalogi:
8. Katalogi Nakładów Rzeczowych KNR, WACETOB  PZITB, Warszawa 2000
- KNR NR 2-01  Budowle i roboty ziemne
- KNR NR 2-02  Konstrukcje budowlane, tom I i II
- KNR NR 4-01  Roboty remontowe budowlane
9. Kwartalnik  SEKOCENBUD- informacja o stawkach robocizny kosztorysowej
oraz najmu sprzętu budowlanego oraz cenach materiałów budowlanych
Akty prawne:
10. RozporzÄ…dzenie Ministra Infrastruktury z 6.02.2003 r. w sprawie bhp podczas
wykonywania robót budowlanych (Dz.U.Nr47 poz.401).
Czasopisma:
Atlas Budowlany, Murator, Materiały Budowlane, Świat Kamienia.
Strony internetowe producentów i wykonawców nagrobków.
Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji
wydawniczych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56