MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anna Kusina
Wykonywanie kamiennych detali architektonicznych
711[04].Z3.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca:
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Władysława Maria Francuz
mgr inż. Danuta Gąsiorowska
Opracowanie redakcyjne:
mgr Halina Zwolska
Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej Wykonywanie
kamiennych detali architektonicznych 711[04].Z3.03 zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu Kamieniarz 711[04].
Wydawca:
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Formy ozdobne z kamienia 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 8
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 9
4.2. Profile kamienne 10
4.2.1. Materiał nauczania 10
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 17
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.2.4. Sprawdzian postępów 18
4.3. Kamienne obramowania okien i drzwi 19
4.3.1. Materiał nauczania 19
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 30
4.3.3. Ćwiczenia 30
4.3.4. Sprawdzian postępów 31
4.4. Balustrady kamienne 32
4.4.1. Materiał nauczania 32
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.4.3. Ćwiczenia 35
4.4.4. Sprawdzian postępów 36
4.5. Cokoły i gzymsy 37
4.5.1. Materiał nauczania 37
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 40
4.5.3. Ćwiczenia 40
4.5.4. Sprawdzian postępów 41
4.6. Zasady konserwacji i napraw kamiennych detali architektonicznych 42
4.6.1. Materiał nauczania 42
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 43
4.6.3. Ćwiczenia 43
4.6.4. Sprawdzian postępów 44
4.7. Rozliczanie robót kamieniarskich 45
4.7.1. Materiał nauczania 45
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 45
4.7.3. Ćwiczenia 46
4.7.4. Sprawdzian postępów 47
5. Sprawdzian osiągnięć 48
6. Literatura 53
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach wykonywania
kamiennych detali architektonicznych, montażu elementów, a także przepisach bezpieczeństwa
i higieny pracy zwiÄ…zanych z tymi robotami.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania,  pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy opanowałeś podane treści,
- ćwiczenia, które pozwolą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy. Pozytywny
wynik sprawdzianu potwierdzi Twoją wiedzę i umiejętności z tej jednostki modułowej.
Wynik negatywny będzie wskazaniem, że powinieneś powtórzyć wiadomości i poprawić
umiejętności z pomocą nauczyciela,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań testowych, który pozwoli Ci sprawdzić,
czy opanowałeś materiał w stopniu umożliwiającym zaliczenie całej jednostki modułowej,
- wykaz literatury uzupełniającej.
Materiał nauczania umieszczony w poradniku zawiera najważniejsze, ujęte w dużym
skrócie treści dotyczące omawianych zagadnień. Musisz korzystać także z innych z
ródeł
informacji, a przede wszystkim z podręczników wymienionych w spisie literatury na końcu
poradnika.
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu budownictwa,
- posługiwać się dokumentacją techniczną,
- posługiwać się sprzętem pomiarowym i wykonywać pomiary,
- rozróżniać elementy konstrukcyjne i niekonstrukcyjne budynku,
- rozróżniać rodzaje murów, zasady wiązania pospolitego,
- rozróżniać rodzaje spoin i określać ich grubość,
- rozróżniać podstawowe materiały budowlane i kamienne,
- magazynować, składować i transportować materiały budowlane i kamienne,
- dobierać narzędzia i sprzęt do robót murarskich,
- wykonywać obróbkę mechaniczną kamienia,
- wykonywać obróbkę ręczną kamienia,
- wykonywać podstawowe roboty ślusarsko-kowalskie,
- przygotować, eksploatować i demontować rusztowania do robót murarskich,
- przygotować podstawowe zaprawy budowlane,
- murować z zastosowaniem podstawowych wiązań murarskich,
- wiercić otwory w kamieniu,
- wykonywać szablony i przeciwszablony,
- wykonywać w kamieniu różne profile,
- stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony
środowiska obowiązujące w budownictwie,
- wykonać przedmiary i obmiary robót,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- współpracować w grupie,
- uczestniczyć w dyskusji i prezentacji,
- stosować różne metody i środki porozumiewania się na temat zagadnień technicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- posługiwać się dokumentacja techniczną w zakresie niezbędnym do wykonania
kamiennych detali architektonicznych,
- posługiwać się sprzętem pomiarowym w celu dokonania pomiarów,
- organizować i zlikwidować stanowisko pracy,
- określać szacunkowo ilość materiału niezbędnego do wykonania robót i sporządzić
zapotrzebowanie materiałowe,
- wykonywać szablony i przeciwszablony, *)
- nanosić zarys profilu na powierzchnię kamienia, *)
- sprawdzać dokładność wykonywania profilu, *)
- wykonywać profil w kamieniu stosując obróbkę ręczną i mechaniczną, *)
- wykonywać profil dobity do płaszczyzny, *)
- wykonywać dobicie profilu do profilu, *)
- wykonywać wewnętrzne i zewnętrzne załamanie profilu zgodnie z dokumentacją
technicznÄ…,*)
- wykonywać meander, wolutę i maswerk,
- wykonywać otwory montażowe w elementach z kamienia, *)
- wykonywać montaż detali kamiennych (gzymsu, cokołu, obramowania otworu w ścianie),
- oceniać jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,
- sporządzać rozliczenie materiałowe wykonanej pracy,
- obliczać wynagrodzenie za pracę,
- wykonywać pracę z zachowaniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej i ochrony środowiska.
*)
Cele kształcenia zrealizowane w jednostce modułowej  Obróbka ręczna kamienia
711[04].Z2.03.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Formy ozdobne z kamienia
4.1.1. Materiał nauczania
Pojęcia zasadnicze.
Zewnętrzne i wewnętrzne powierzchnie budowli często są zdobione profilami
o różnorodnej formie, w zależności od stylu architektonicznego budowli. Wszystkie elementy
ozdobne muszą być dopasowane do całości budynku i tworzyć z jego architekturą harmonijną
całość.
Ogólne zasady, które mają zastosowanie przy wykonywaniu elementów
architektonicznych i form ozdobnych na budynku:
Symetria  budowla lub element składa się z dwóch lustrzanych równych części po obu
stronach pewnej pomyślanej linii, tzw. osi symetrii.
Rys. 1. Symetryczny kapitel koryncki [10, s. 188]
Równomierność  części elementu na prawo i na lewo od osi środkowej nie są całkowicie
równe, lecz są równoważne pod względem optycznym.
Rys. 2. Rzez
by ilustrujące równomierność: części 1 i 2 nie są całkowicie równe [10, s. 188]
Asymetria  formy asymetryczne są inaczej ukształtowane po obu stronach osi środkowej,
takie jak spirale i woluty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
Rys. 3. Woluta jońska: a) oko woluty z 12 punktami podziałowymi do konstrukcji linii woluty, b) gotowa
woluta [10, s. 189]
Proporcja  oznacza stosunki, najczęściej wymiarów, poszczególnych części danej całości do
siebie.
Złoty podział  występuje w architekturze i w dziełach plastycznych, jako stosunek wymiarów,
taki że: cały odcinek c ma się tak do jego większej części a, jak ta część do reszty odcinka b.
c : a = a : b
Rys. 4. Złoty podział w proporcjach ciała ludzkiego na przykładzie greckiej kariatydy [10, s. 190]
Poniżej przedstawiono rysunkowy sposób podziału odcinka AB w celu uzyskania złotego
podziału:
- z punktu B należy wystawić prostÄ… prostopadÅ‚a BC= ½ AB,
- połączyć punkt C z punktem A,
- za pomocÄ… cyrkla przenieść punkt B na odcinek AC, otrzymujÄ…c CD = CB = ½ AB,
- cyrklem odmierzyć AE = AD.
Rys. 5. Złoty podział: a) konstrukcja, b) prostokąt zwymiarowany według reguły złotego podziału [10. s. 191]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Odcinek można podzielić według reguły złotego podziału wzorem przybliżonym:
a : b = 8 : 5
stÄ…d: a = 8/5 b = 1.6 b i b = 5/8 a = 0.625 a
gdzie: a  dłuższa część odcinka,
b  krótsza część odcinka.
Słowniczek nazw podstawowych części budowli i detali architektonicznych:
Abakus - kwadratowa płyta przykrywająca kapitel kolumny.
Akant - roślina ozdobna, której liść był często stosowany w antycznej ornamentyce.
Architraw - belka kamienna spoczywajÄ…ca poziomo na kolumnach i dz
wigajÄ…ca fryz
i gzyms.
Arkady - ciąg łuków spoczywających na kolumnach lub filarach.
Attyka - niski murek nad portalem, Å‚ukiem triumfalnym lub gzymsem, zakrywajÄ…cy
dach.
Balustrada - niski murek pełny lub ażurowy, na którym jest osadzona poręcz, a filarki
podtrzymujące poręcz nazywają się tralkami.
Baza - wystajÄ…ca podstawa kolumny lub filara.
Blenda - płytka wnęka o kształcie okna lub arkady stosowana w celu dekoracji lub
optycznego podziału ściany.
Czteroliść - figura maswerkowa składająca się z czterech trzechczwartych koła.
Fasada - strona budynku widoczna z zewnÄ…trz.
Fryz - pasmowe pole ozdabiające, dzielące lub wieńczące ścianę budowli;
w architekturze starożytnej jest to pozioma część belkowania między
architrawem, a gzymsem.
Gzyms - poziomy, liniowy, wąski, najczęściej profilowany pas ściany wystający poza
jej lico, służący do podziału lub zakończenia powierzchni fasady.
Kanelura - regularny pionowy układ rowków na kolumnach lub filarach.
Kapitel - głowica kolumny, filara lub pilastra.
Kariatyda - kobieca statua kamienna podtrzymujÄ…ca belkowanie, jedna z szeregu,
spełniająca funkcję kolumny.
Konsola - ozdobny wspornik ściany podtrzymujący figurę lub inny element.
Lizena - pionowy, płaski, nieznacznie wysunięty do przodu pas muru, bez bazy
i kapitela, stosowany na fasadach, często na wysokość kilku kondygnacji.
A
uk - konstrukcja nośna przekrywająca otwór w ścianie, poprowadzona w linii
krzywej, przenosząca siły podłużnej.
Maswerk - wykonany w kamieniu, geometryczny, ażurowy ornament gotycki,
składający się z laskowa, kół, odcinków kół, trójliści, czteroliści, wieloliści
itp.
Meander - grecki ornament składający się z prostopadłych odcinków.
Ornament - pojedyncze pasmo ozdobne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób można zdefiniować pojęcia: symetria, asymetria, równomierność
i proporcja?
2. Na czym polega złoty podział odcinka?
3. W jaki sposób można obliczyć proporcje odcinka według reguły złotego podziału?
4. Jakie detale architektoniczne stosuje siÄ™ w budownictwie?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odcinek o długości 1350 mm podziel według reguły złotego podziału. Podziału odcinka
dokonaj obliczeniowo i rysunkowo.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady reguły złotego podziału odcinka,
2) dokonać obliczeń,
3) sporządzić rysunek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca zasady reguły złotego podziału odcinka,
 przybory rysunkowe,
 kalkulator.
Ćwiczenie 2
Wyszukaj w podręcznikach, katalogach oraz w Internecie przykłady wybranych
elementów architektonicznych. Wykonaj opis i szkic każdego z tych elementów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wybrać pięć różnych elementów architektonicznych z pośród wymienionych w poradniku,
2) wyszukać w różnych z
ródłach opisy wybranych elementów,
3) sporządzić szkice i opisy wybranych elementów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura,
 komputer z dostępem do Internetu,
 przybory rysunkowe.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia: symetria, asymetria, równomierność i proporcja?
ðð ðð
2) obliczyć proporcje elementu według reguły złotego podziału?
ðð ðð
3) rozpoznać podstawowe detale architektoniczne?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4.2. Profile kamienne
4.2.1. Materiał nauczania
Profile dzielą na części i ozdabiają powierzchnię budynku, podkreślając jego konstrukcję
i ożywiając powierzchnie rzucanymi cieniami. Profil tworzy kilka zestawionych ze sobą
elementów krzywoliniowych i prostoliniowych.
Prawidłowo zaprojektowane i wykonane profile powinny:
- nadawać budowli jednolity, harmonijny wygląd,
- być zaprojektowane stosownie do materiału,
- być ukształtowane odpowiednio do wysokości, na której się znajdują,
- pokazywać prawdziwy obraz zastosowanej konstrukcji budowlanej,
a formy profili muszą być zgodne i pasować do siebie.
Na rysunku pokazano w jaki sposób oddziałują na patrzącego te same profile w zależności
od wysokości swojego położenia.
Rys. 6. Jednakowo ukształtowane profile znajdujące się na różnych wysokościach. A  wysokość oka
[10, s. 192]
Elementy profili:
a) elementy prostoliniowe
Rys. 7. Prostoliniowe elementy profilowe: a) listwa (płytka), b) fale (kostka), c) faza (ukos), d) rowek trójkątny,
e) rowek [10, s. 192]
b) elementy krzywoliniowe  majÄ… formÄ™ regularnÄ…, otrzymywanÄ… za pomocÄ… cyrkla lub tworzÄ…
je łuki podwyższone albo obniżone.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Rys. 8. łukowe elementy profilowe nadające się do ozdabiania stopowych części budowli: a) leżący
ćwierćżłobek (ćwierćkole), b) leżący ćwierćwałek, c) półżłobek (półkole), d) półwałek, e) wcięcie jońskie, f)
odwrotnie opadajÄ…cy karnes [10, s. 193]
c) elementy stopowe  stosuje się jako bazy kolumn, nadają bazie kolumny wrażenie
stateczności.
Rys. 9. Baza kolumny [10, s. 193]
Elementy wieńczące  leżą powyżej wysokości oczu patrzącego i stanowią zakończenie części
budowli lub danej powierzchni. Podkreślają one poszczególne części budowli.
Rys. 10. A
ukowe elementy profili wieńczących: a) wznoszący się ćwierćwałek, b) stojący ćwierćwałek,
d) stojÄ…cy karnes, e) opadajÄ…cy karnes [10, s. 193]
Podwyższone elementy profili poziomych podkreślają optycznie pionowy podział budowli
na części, natomiast obniżone akcentują poziomy układ części budowli.
Wysoko położone części budowli powinny być zaopatrzone w masywnie ukształtowane
elementy profilowe, ponieważ są lepiej widoczne.
Rodzaje profili
Profile biegną dookoła budynku lub kończą się na styk z elementem budowlanym. Zasady
wykonywania profili: dobitego do płaszczyzny, dobitego do profilu, załamanego oraz ich
elementów: rowka, felcu i karnesu zostały omówione szczegółowo w programie jednostki
modułowej  Obróbka ręczna kamienia .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Do wykonania profili potrzebne są szablony i przeciw szablony. Szablon służy do
wyznaczenia i odrysowania na płaszczyz
nie elementu kamiennego rysunku profilu. Przeciw
szablon, zwany także kontr szablonem służy do sprawdzania dokładności wykonywania
elementu.
Zasady wykonywania szablonów zostały omówione w jednostce modułowej  Obróbka
ręczna kamienia .
Przeniesienie linii profilu na element odbywa się poprzez przyłożenie szablonu
do powierzchni czołowej elementu i w przypadku kamieni miękkich obrysowanie zębem
zębaka, a w przypadku kamieni twardych, diamentem szklarskim lub ostrzem ze spieków
węglowych. Szczegółowe zasady przenoszenia linii profilu na element zostały omówione
w jednostce modułowej  Obróbka ręczna kamienia .
Elementy kamienne, takie jak: trzony kolumn, tralki, karnesy, ćwierćwałki wklęsłe
i ypukłe, kanele, kule, itd., które w swoim rysunku zawierają łuki, elipsy, okręgi, w pierwszej
fazie obróbki muszą przybrać postać zawierającą się w formach prostopadłościennych
o rzekrojach kolejno:
- kwadratowym,
- ośmiobocznym,
- szesnasto bocznym,
- kołowym lub owalnym.
Elementy o przekroju Å‚ukowym, wykonuje siÄ™ w oparciu o rysunek Å‚uku projektowanej formy
wpisany w trójkąt, kwadrat, wielokąt (np. koło wpisane w wyjściowy kwadrat podstawy
formy prostopadłościennej przy wykonywaniu walca trzonu kolumny). Ostatnią fazę
opracowania powierzchni wykonuje siÄ™ poprzez szlifowanie.
Wykonanie meandra.
Meander (cygańska droga)  element dekoracyjny stosowany w architekturze, rzez
bie,
malarstwie. Znany w starożytnej Grecji i Rzymie, powrócił w okresie renesansu i klasycyzmu.
Jest to ornament ciągły utworzony z jednej linii załamującej się wielokrotnie pod kątem
prostym. Nazwa pochodzi od rzeki płynącej w Azji Mniejszej.
Rys. 11. Meander pojedynczy [www.wikipedia.org.pl]
Rys. 12. Meander podwójny [www.wikipedia.org.pl]
Wykonanie meandra rozpoczyna siÄ™ od zarysowania konturu meandra na powierzchni
kamienia.
Figura zasadnicza i dopełnienie mają jednakową szerokość. Dopełnienie może być zagłębione
lub wystające. Jeżeli figura zasadnicza jest zagłębiona, wykonuje się ją jak rowek. Figurę
należy starannie zaciąć i wygrotować z boku. Następnie wzdłuż rys wykonuje się szlaki,
a przestrzeń między nimi wykuwa grotem lub zębakiem do wymaganej głębokości. Ostatnia
czynność to szlifowanie powierzchni wystających.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rys. 13. Ornament meandrowy: 1-figura zasadnicza, 2-dopełnienie [10, s. 95]
Wykonanie woluty.
Woluta  element dekoracyjny lub motyw ornamentalny w formie ślimacznicy, spirali,
zwoju. Występuje w głowicach kolumn w porządku jońskim, korynckim i kompozytowym.
W ornamencie pasowym na wspornikach itp. jako ozdoba występuje w sztuce asyryjskiej,
perskiej. W okresie renesansu i baroku stanowi najważniejszy element esownicy.
Woluta składa się z oka, bruzdy i ścieżki.
Oko  jest ukształtowane najczęściej jako część wypukła. Wykonuje się także woluty bez
ścieżki i z płaskim okiem. Woluty leżą w jednej płaszczyz
nie albo wznoszÄ… siÄ™ i oko wystaje
najbardziej.
Rys. 14. Kapitel z wolutami: 1-oko woluty, 2-bruzda, 3-ścieżka woluty [10, s. 96]
Rys. 15. Przekroje wolut: a, b, c - różne kształty, 1- oko woluty [10, s. 96]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Zasady wykonania woluty:
1) przygotować powierzchnię kamienia,
2) zarysować wolutę,
3) zaciąć rysunek woluty i wybrać materiał grotem lub zębakiem,
4) wykonać szlaki krawędziowe wzdłuż zacięcia,
5) zarysować linię wzniosu woluty za pomocą prostoliniowego szablonu,
6) wybrać narzędziem bruzdy woluty do odpowiedniej głębokości, kontrolując głębokość na
całej długości,
7) wyszlifować wolutę.
Konstrukcja woluty
Rys. 16. Woluta jońska: a)oko woluty z 12 punktami
Rys. 17. Konstrukcja woluty: Punkty podziału
podziałowymi do konstrukcji linii woluty, b)gotowa woluta
na poziomych i pionowych stycznych do linii
[10, s. 189]
woluty [10, s. 189]
Wykonanie maswerku.
Maswerk  (polska nazwa laskowanie używana jest rzadko, na ogół dotyczy pionowych
podziałów pod rozetą lub pionowych podziałów pól elewacji) geometryczny wzór
architektoniczny odkuty z kamienia, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna,
blendy, przez
rocza, wimpergi, rozety, itp.
Pierwsze maswerki pojawiły się w oknach katedry w Chartres (koniec XII wieku).
Z czasem stawały się coraz bardziej ażurowe, a elementy geometryczne w nich zastosowane
coraz bardziej skomplikowane. Początkowo była to kombinacja kół, sześcioliści, łuków
ostrych. W gotyku dojrzałym i póz
nym zaczęto stosować motyw rybiego pęcherza oraz
cztero- i trójliścia.
Maswerki składają się z różnorodnych motywów geometrycznych o formach prostych lub
złożonych. Można je wykonywać z jednego elementu kamiennego do rozpiętości 1 m.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 18. Szczegół maswerku [10, s. 97]
Zasady wykonania maswerku:
1) narysowanie maswerku w skali naturalnej i wykonanie szablonów (według tego rysunku
lub modelu),
2) obróbka obu stron płyty kamiennej tak, aby strona przednia (zewnętrzna) i tylna
(wewnętrzna) były do siebie równoległe.
3) zarysowanie maswerku na przedniej stronie płyty,
4) wykonanie przebić przez płytę za pomocą narzędzi pneumatycznych,
5) obrobienie powierzchni wewnętrznych.
Uwaga: wszystkie elementy maswerku musza być wykonane starannie z dokładnym
zachowaniem wymiarów i kątów.
Maswerki mogą być wykonane o różnych przekrojach.
Rys. 19. Przykładowe przekroje maswerków [10, s. 98]
Na poniższym rysunku pokazano kolejne etapy wykonania profilu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Rys. 20. Kolejne etapy pracy przy wyrobieniu profilu: 1-wyrobienie wyżłobień zewnętrznych, 2-wyrobienie
felców,3-wyrobienie wyżłobień wewnętrznych [10, s. 97]
Poniżej przedstawiono przykład zastosowania maswerku.
Rys. 21. Maswerk  Katedra w Poznaniu [www.wikipedia.org.pl]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie rodzaje profili stosuje siÄ™ przy wykonywaniu detali architektonicznych?
2. W jaki sposób wykonuje się meander?
3. W jaki sposób wykonuje się wolutę?
4. W jaki sposób wykonuje się maswerk?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj meander z piaskowca, zgodnie z dokumentacjÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady wykonywania meandra,
2) przeanalizować otrzymaną dokumentację elementu,
3) wykonać rysunek meandra w skali 1:1,
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5) dobrać środki ochrony indywidualnej,
6) dobrać narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
7) ustawić na stole kamieniarskim surowy blok kamienny,
8) zaznaczyć linię przebiegu i miejsca zacięć,
9) wykonać zadany profil,
10) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,
11) zlikwidować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
12) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotyczÄ…ca zasad wykonywania meandra,
 dokumentacja elementu,
 narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej,
 blok kamienny,
 kreda kolorowa.
Ćwiczenie 2
Wykonaj wolutÄ™ z piaskowca, zgodnie z dokumentacjÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady wykonywania woluty,
2) przeanalizować otrzymaną dokumentację elementu,
3) wykonać rysunek woluty w skali 1 : 1,
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5) dobrać środki ochrony indywidualnej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
6) dobrać narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
7) ustawić na stole kamieniarskim surowy blok kamienny,
8) zaznaczyć linię przebiegu i miejsca zacięć,
9) wykonać zadany profil,
10) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,
11) zlikwidować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
12) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotyczÄ…ca zasad wykonywania woluty,
 dokumentacja elementu,
 narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej,
 blok kamienny,
 kreda kolorowa.
Ćwiczenie 3
Wykonaj maswerk z piaskowca, zgodnie z dokumentacjÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady wykonywania maswerków,
2) przeanalizować otrzymaną dokumentację elementu,
3) wykonać rysunek maswerku w skali 1: 1,
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5) dobrać narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
6) dobrać środki ochrony indywidualnej,
7) ustawić na stole kamieniarskim surowy blok kamienny,
8) zaznaczyć linię przebiegu i miejsca zacięć,
9) wykonać zadany profil,
10) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,
11) zlikwidować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
12) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca zasad wykonywania maswerków,
 dokumentacja elementu,
 narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej,
 blok kamienny,
 kreda kolorowa.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować profile kamienne??
ðð ðð
2) wykonać meander?
ðð ðð
3) wykonać wolutę?
ðð ðð
4) wykonać maswerk?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.3. Kamienne obramowania okien i drzwi
4.3.1. Materiał nauczania
Obramowania okien i drzwi składają się z następujących elementów:
- od góry  nadproże proste lub lukowe,
- z boku  obramowanie boczne,
- od dołu okna  parapet (podokiennik),
- od dołu drzwi  próg.
Dla określenia wymiarów obramowań potrzeba znać podstawowe wymiary otworu okiennego
lub drzwiowego:
- szerokość w świetle  poziomy wymiar między wewnętrznymi powierzchniami położonych
naprzeciw siebie obramowań bocznych okna lub drzwi.
- wysokość w świetle  pionowy wymiar od górnej krawędzi podokiennika lub progu
do dolnej krawędzi nadproża.
Rys. 22. Elementy okna wraz z obramowaniem: 1  podokiennik zewnętrzny, 2  podstawa obramowania,
3  obramowanie boczne, 4  nadproże, 5  podokiennik wewnętrzny, 6  mur podokienny, 7  izolacja
termiczna, 8  wnęka podokienna, 9  ramiak, 10  skrzydło okna, 11  szczelina pod podokiennikiem,
12  szczelina nad nadprożem [10, s. 300]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 23. Obramowanie drzwi wejściowych: 1  stopień wejściowy, 2  obramowanie boczne, 3  element
węzłowy, 4  nadproże, 5  ościeżnica drzwi [10, s. 301]
Podokienniki (parapety).
Zadaniem parapetów (podokienników) jest ochrona ścian znajdujących się poniżej okien
przed zaciekami i zawilgoceniem muru. Parapety wewnętrzne są uzupełnieniem wykończenia
wnętrza i spełniają przede wszystkim rolę pomocniczą.
Te zewnętrzne muszą być zrobione z materiałów nienasiąkliwych i odpornych na warunki
atmosferyczne (opady, wysokie i niskie temperatury oraz nasłonecznienie). Wewnętrzne mogą
być mniej wytrzymałe, za to jako eksponowany element wnętrza (coraz rzadziej zakrywany
zasłonami) powinny być ładne.
Parapety wykonuje siÄ™ z:
- kamienia naturalnego: marmuru, granitu, trawertynu, zbitego wapienia;
- kamienia sztucznego: lastryko (mieszanka kruszywa marmurowego i cementu),
- konglomeratów marmurowych, mieszanki mączki marmurowej z żywicami syntetycznymi.
Parapety zewnętrzne.
Wykonuje się je z materiału odpornego na stały kontakt z wilgocią, wodą deszczową
i rozpuszczonymi w niej zanieczyszczeniami środowiska, promieniami słonecznymi, a także na
zmieniające się warunki atmosferyczne. Muszą być też odpowiednio zamontowane.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Przeciekające parapety mogą bowiem doprowadzić do trwałego zawilgocenia i zasolenia
ściany, a w rezultacie zniszczenia tynku lub innego materiału elewacyjnego.
Budowa podokienników zewnętrznych z kamienia:
Zróżnicowane rozwiązania materiałowe sprawiły, że parapety mają różną geometrię.
Zgodnie z wymaganiami normowymi wyroby kamienne mają kształt prostopadłościanów
o prostych lub zaokrąglonych narożnikach (jednym lub dwóch), a niekiedy ściętych narożach.
Podokiennik musi być na tyle szeroki, by wysuwał się przynajmniej 4-5 cm poza lico ściany,
a jego płaszczyzna powinna być nachylona pod kątem przynajmniej dziesięć stopni, tak by
woda z niego nie spływała na ścianę.
We właściwym odprowadzaniu wody pomaga wyprofilowanie krawędzi zewnętrznej,
zwanej kapinosem. Ważne bowiem jest, aby woda nie ściekała na spód parapetu i nie spływała
stamtąd na ścianę.
Kapinos  jest to rowek wycięty pod spodem umożliwiający prawidłowe spływanie wody
opadowej. Kapinosy wykonuje się o różnych kształtach i wielkościach. W przypadku dużej
powierzchni podokiennika, kapinos także powinien być duży i wyraz
nie uformowany
(minimalne wymiary: szerokość 2 cm, głębokość 1.5 cm).
Rys. 24. Przykładowe kształty kapinosów [10, s. 303]
Wszystkie połączenia parapetu z ościeżnicą okna i ścianami otworu okiennego muszą być
bardzo szczelne.
Uwaga! Końcówki parapetu nie mogą sztywno przylegać do ścianek otworu okiennego
ze względu na zjawisko rozszerzalności cieplnej. Różnice temperatur powodują bowiem
zmiany wymiarów parapetu, konsekwencją tego mogą być uszkodzenia tynku lub samego
podokiennika. Parapety z wszystkich materiałów osadza się w ścianach z zachowaniem luzu,
który potem wypełnia się na przykład silikonem.
Wymiary parapetów kamiennych:
- grubość  około 3 cm,
- długość parapetu zależy od rodzaju użytego kamienia i wynosi: do 2.5 m (w przypadku
kamieni twardych) i do 1.5 m (w przypadku kamieni kruchych),
- tolerancje wymiarów: do długości wynoszącej 60 cm tolerancja wynosi ą1mm, przy
dÅ‚ugoÅ›ci 60÷80 cm tolerancja wynosi Ä… 2 mm, a przy dÅ‚ugoÅ›ci przekraczajÄ…cej
80 cm - Ä… 5 mm.
- spadek górnej powierzchni powinien wynosić co najmniej 10o ,
- w przypadku podokienników szerokich, stosuje się wyżłobienie w kamieniu klinów lub
rowków służących do odprowadzenia wody,
- pod spodem podokiennika w jego przedniej części wykonuje się kapinos.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Montaż podokienników.
Podokienniki wykonuje się jako utwierdzone (zamocowane) w murze oraz jako wsunięte.
Montaż parapetów polega na stabilnym posadowieniu ich na podłożu, zakotwieniu w ścianie
oraz solidnym połączeniu z ościeżnicą okna.
Sposób mocowania parapetu określa obciążenie eksploatacyjne (ciężar własny parapetu
i ewentualne inne obciążenia) oraz grubość ściany. W zależności od grubości ściany może on
być posadowiony na stałym podłożu (murze) bez lub z użyciem wsporników albo
zamontowany tylko na wspornikach. Podokienniki posadowione na wspornikach mocowane sÄ…
do nich za pomocą wkrętów lub specjalnych gwoz
dzi.
Można również montować podokienniki przy użyciu kotwi przykręconych do ich spodniej
powierzchni, które należy zabetonować w warstwie niezwiązanej jeszcze zaprawy cementowej.
Parapety mogą być mocowane do podłoża za pomocą zaprawy cementowej lub klejów
zapewniających dobrą przyczepność (zalecanych przez producenta i dopuszczonych do
stosowania w budownictwie).
Do montażu parapetów kamiennych powinny być stosowane specjalne kleje do kamienia,
gdyż w przeciwnym razie mogą powstać odbarwienia na powierzchni płyty w wyniku reakcji
składników kleju z minerałami skalnymi.
Parapety wewnętrzne.
Przy parapetach wewnętrznych najważniejsze jest stabilne zamocowanie. Podokienniki
o dużej szerokości i masie powinny być oparte całą powierzchnią na murze. Płytę parapetu
należy wpuszczać w mur na głębokość co najmniej 20 30 mm, a luz wypełnić materiałem
elastycznym, kitem lub niskoprężną pianką poliuretanową (aby element mógł swobodnie
pracować). Parapet powinien być wsunięty pod ramiak ościeża okiennego na głębokość
10 20mm i szczelnie do niego przylegać.
Styki ościeży i parapetu należy uszczelnić silikonem, aby nie wnikała woda i nie
powodowała zmian materiałowych wyrobu.
Spadek podokiennika do wnętrza pomieszczenia powinien wynosić 1%, tak by mogły z niego
swobodnie spływać płynne substancje.
Jeśli parapet wystaje więcej niż jedna trzecia swojej szerokości poza ścianę, musi być
umocowany na dodatkowych wspornikach (metalowych lub drewnianych mocowanych
śrubami i wkrętami).
Ponieważ pod oknem znajdują się grzejniki, należy pamiętać, aby parapet nie był zamontowany
zbyt nisko; optymalny odstęp to 15cm.
W przypadku zastosowania grzejników konwektorowych, parapet może wystawać tylko
2 3cm poza ścianę, tak aby nie zasłaniał ich wylotów.
Mostek termiczny często powstaje przez zbyt głębokie wsunięcie parapetów
wewnętrznych (szczególnie z materiałów o dużej przewodności cieplnej, na przykład.
kamiennych albo z lastryko) pod ościeżnicę. Zimą taki parapet jest w dotyku lodowaty. Żeby
temu zapobiec, wystarczy wsunąć parapet tylko na głębokość 1 1,5 cm, a pozostałą część
szczeliny wypełnić materiałem o niskiej przewodności ciepła lub termoizolacyjnym. Najczęściej
używa się pianki poliuretanowej, ale to sposób zawodny, bo warstwa wtryśniętej pianki nie jest
równomierna. Lepiej więc stosować odpowiedniej grubości i szerokości gotowe taśmy
ze spienionego polietylenu lub innego materiału termoizolacyjnego.
Podokienniki utwierdzone - zamocowane są w murze. Po obu stronach mają płaskie
gniazda pod obramowania boczne o poziomych spoinach wspornych, na nich spoczywajÄ…
ościeża. Pod parapetem należy wykonać pustą szczelinę odciążającą na całej szerokości okna
w świetle. Jeżeli jeden długi podokiennik obciąża kilka obramowań, należy go podzielić na
kilka części, stosując spoiny stykowe pod każdym obramowaniem. Po zakończeniu osiadania
budynku szczeliny odciążające należy wyspoinować.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Wszystkie spoiny między podokiennikiem a innymi elementami okna lub ściany należy
wypełnić wodoszczelnym kitem elastycznym.
Rys. 25. Przekrój okna: 1  podokiennik zewnętrzny, 2  podstawa obramowania, 3  obramowanie boczne,
4  szczelina odciążająca [10, s. 303]
Podokienniki wsunięte układa się na pełnej warstwie zaprawy.
Rys. 26. Przekrój podokienników (wewnętrzny i zewnętrzny): 1 podokiennik zewnętrzny, 2  podokiennik
wewnętrzny, 3  izolacja termiczna, 4  ściana podokienna [10, s. 306]
Poniżej przedstawiono różne przykłady podokienników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rys. 27. Warianty podokienników [10, s. 306]
Obramowania boczne.
Otwory okienne i drzwiowe są ograniczone z boku przez zwykłe zakończenie muru,
długie elementy kamienne ustawione na małych spoinach wspornych, płyty okładzinowe na
murze nośnym.
Masywne obramowania boczne z elementów kamiennych są mocno połączone ze sobą
i z murem nośnym z tyłu za pomocą kołków i kotew. Okładziny obramowań bocznych wiszą
na kotwach ze stali płaskiej z trzpieniami zatopionymi w murze nośnym.
Rys. 28. Przykłady obramowań otworów drzwiowych [10, s. 197]
Masywne obramowania boczne można wykonać za pomocą dwu sposobów:
1. Elementy kamienne są osadzane i natychmiast zamurowywane od tyłu, w ten sposób
można je dobrze zakotwić w murze nośnym.
2. Wzniesienie odpowiedniego fragmentu muru, w którym osadza się obramowania boczne.
Wadą tego sposobu jest to, że elementy kamienne podczas postępu robót mogą ulegać
uszkodzeniu i trudno je zakotwić.
Na rysunkach poniżej przedstawiono rozwiązania obramowań bocznych drzwi
wewnętrznych i drzwi wejściowych do budynku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Rys. 29. Obramowanie drzwi wewnętrznych
Rys. 30. Drzwi wejściowe do budynku: 1  stopień wejściowy,
[10, s. 308]
2  obramowanie boczne, 3,4-nadproze, 5  kÄ…townik
w ościeżnicy drzwi, 6  ościeżnica drzwi, 7  płyta drzwi
[10, s. 309]
Nadproża.
Obramowania okien i drzwi kończą się u góry poziomymi nadprożami lub łukami. Końce
masywnych nadproży spoczywają na obramowaniach bocznych. Kamienne nadproże 
podobnie jak podokiennik  z powodu niewielkiej wytrzymałości na rozciąganie przy zginaniu
należy odciążyć przy pomocy szczeliny, która powinna być tak długa jak szerokość w świetle
otworu okiennego lub drzwiowego i około 1.5 cm wysoka.
Rys. 31. Nadproża płaskie z kamienia ze szczeliną odciążającą nad otworem okiennym  dwa warianty
(szczelinÄ™ zaznaczono grubÄ… kreskÄ…) [10, s. 224]
Nadproża płaskie stosuje się do przekrywania w ścianach otworów o niewielkiej rozpiętości,
w pozostałych przypadkach stosuje się nadproża łukowe (sklepione).
A
uki.
Elementy składowe łuku:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Przyczółek
- podpora, na której wspiera się łuk.
Wezgłowie
- powierzchnia, na której wspiera się łuk.
Punkty wezgłowiowe - narożne punkty wezgłowia.
Krawędz
wezgłowia - linia przecięcia płaszczyzny wezgłowia z powierzchnia ściany pod
Å‚ukiem.
Rozpiętość
- odległość w świetle wezgłowia.
Rozpiętość przekątna - odległość lewego przedniego punktu wezgłowiowego od prawego
tylnego punktu wezgłowiowego.
Åšrodek
- środek linii łączącej przednie punkty wezgłowiowe.
OÅ›
- oś prostopadła do licowej płaszczyzny łuku, poprowadzona przez
środek łuku.
Głębokość
- długość osi łuku.
Szczyt
- najwyższy punkt podniebienia łuku na jego płaszczyz
nie licowej.
Linia szczytowa
- linia przebiegająca od czoła do czoła łuku, łącząca najwyższe punkty
podniebienia sklepienia.
Strzałka
- pionowa odległość od środka łuku do szczytu.
Podniebienie
- spodnia powierzchnia luku.
Grzbiet
- wierzchnia powierzchnia luku.
Czoło
- przednia lub tylna płaszczyzna licowa łuku.
Grubość
- odstęp między podniebieniem, a grzbietem łuku.
Wspora
- najniższy kliniec łuku.
Zwornik
- najwyższy kliniec łuku.
Kliniec
- kamienny element służący do budowy łuku.
Spoiny wsporcze
- spoiny między skośnymi bokami klińców, przenoszące obciążenie.
Spoiny stykowe
- spoiny między równoległymi bokami klińców, nie przenoszące
obciążenia.
Rys. 33. Nazwy elementów budowlanych łuku
Rys. 32. Nazwy części łuku: 1  przyczółek, 2  jeden
(łuk z klińców): 1  wspora, 2  zwornik, 3 
z punktów wezgłowiowych, 2 2 i 4 4  lewa i prawa
kliniec pośredni, 4  spoina wsporna, 5 
krawędz
wezgłowia, 3 3 rozpiętość, 2 4 rozpiętość
spoina stykowa [10, s. 311]
przekÄ…tna,
5  środek, 5 5 os, 6  szczyt, 5 6 strzałka,
6 6 linia szczytowa, 7  podniebienie, 8  grzbiet, 9  czoło,
2 10 grubość
[10, s. 311]
A
uki z elementów kamiennych buduje się z klinowo obrobionych elementów tzw. klińców.
Spoiny wsporne miedzy klińcami powinny przebiegać prostopadle do kierunku działania sił.
Spoina wsporna wezgłowia łuku powinna znajdować się poniżej dolnego końca najbliższej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
spoiny wspornej, aby uniknąć powstania ostrego naroża elementu wezgłowiowego. Elementy
Å‚uku Å‚Ä…czy siÄ™ od strony grzbietu klamrami stalowymi.
Rys. 34. Konstrukcje łuków: a) łuk płaski (ukryty) z prostymi spoinami, b) łuk płaski z łamanymi spoinami
wspornymi  wspora ma kształt hakowy, c) łuk odcinkowy segmentowy z prostoliniowym grzbietem, d) łuk
odcinkowy ze wsporą hakową, e) łuk półkolisty z łukowym grzbietem, f) łuk półkolisty ze schodkowym
grzbietem podwyższonym [10, s. 223]
W przypadku, gdy siły boczne zapobiegające samym tarciem przesuwaniu się klińca po
klińcu są za małe, aby zapewnić stateczność konstrukcji, stosuje się, zwłaszcza w łukach
ukrytych (płaskich), dodatkowe zazębienia w spoinach.
Rys. 35. Nadproże płaskie z mechanicznym związaniem kamieni: 1 i 2  wspory, 3  pozostałe klińce
[10, s. 223]
A
uki z ciosów.
Podział łuku na poszczególne kamienie opiera się na przestrzeganiu zasad wznoszenia
murów z oddzielnych elementów to znaczy łuki są podzielone płaszczyznami wspornymi, które
są prostopadłe do podniebienia. Najczęściej stosowane są następujące wymiary kamieni: b = 20
÷ 50 cm, l = b ÷ 2.5 b, a = b ÷ 2.5 b. Zazwyczaj wymiary zwornika sÄ… wiÄ™ksze od wymiarów
innych kamieni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Rys. 36. Fragment sklepienia z ciosów: a) krążyny z krawędziakami, b) wymiary klińca, 1  płaszczyzna
wsporna, 2 podniebienie, 3  zwornik [12, s. 413]
Przy wykonywaniu sklepień i łuków powinno się stosować do murowania zaprawę
cementowÄ…, a do zalewania rzadkÄ… zaprawÄ™ cementowÄ… 1:2, a nawet 1:1.
Technologia układania kamieni na deskowaniu zależy od ich wielkości. Przy ciosach
niewielkich układa się je pod sznur, od obu wezgłowi ku szczytowi, na gęstej zaprawie
rozścielonej na płaszczyznach wsporczych.
W pobliżu zwornika płaszczyzny wsporcze są zbyt strome i nie można na nich układać
zaprawy. Ciosy układa się na sucho na klinach, a następnie zapełnia się spoiny zaprawą,
średnio gęstą, wpychaną łopatkami. Spoiny poprzeczne, jako mniej ważne, zalewa się zaprawą
rzadkÄ….
Kamienie znacznych wymiarów układa się na klinach, a następnie spoiny wypełnia zaprawą,
stosując zalecenia, jak przy wznoszeniu murów z ciosów.
Nadproża łukowe wykonuje się na deskowaniu zwanym krążyną.
Krążyna łuku jest to drewniane rusztowanie podpierające, umożliwiające budowę łuku.
Składa się desek zbitych w kształcie łuku, słupków podpierających i poprzecznych elementach
usztywniajÄ…cych.
Klińce układa się na deskowaniu dokładnie, wkładając między nie kliniki drewniane;
najpierw spory, potem klińce pośrednie, a na końcu zwornik. Gdy zaprawa w spoinach jest
wystarczająco wytrzymała i wszystkie klińce na grzbiecie sklepienia są starannie zespolone
klamrami ze stali płaskiej, wówczas opuszcza się krążynę, wybijając kliny spod słupków.
Od tej chwili łuk może przejmować obciążenia.
Rys. 37. Krążyna drewniana łuku kamiennego [10, s. 312]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Rys. 38. Rusztowanie krążyny [10, s. 313]
Poniżej przedstawiono układ kamieni w łuku okrągłym nad oknem.
Rys. 39. Okno kamienne [10, s. 313]
Przedstawione detale architektoniczne są jedynie przykładami. W każdym przypadku do ich
realizacji będzie potrzebna dokumentacja budowlana i rysunki wykonawcze szczegółów.
Elementy należy wykonywać zgodnie z tą dokumentacją.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie rodzaje obramowań wykonuje się wokół otworów okiennych i drzwiowych?
2. W jaki sposób wykonuje się podokienniki?
3. W jaki sposób wykonuje się obramowania boczne?
4. W jaki sposób wykonuje się nadproża płaskie?
5. W jaki sposób wykonuje się nadproża łukowe?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj montaż kamiennego podokiennika zewnętrznego, zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady wykonywania montażu podokienników,
2) przeanalizować otrzymaną dokumentację budowlaną,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) dobrać środki ochrony indywidualnej,
5) dobrać narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
6) przygotować element do montażu,
7) wykonać montaż elementu,
8) ocenić poprawność wykonania zadania,
9) zlikwidować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
10) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca zasad wykonywania podokienników,
 dokumentacja budowlana,
 narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej,
 materiały: kamienny podokiennik, zaprawa, elementy mocujące.
Ćwiczenie 2
Wykonaj montaż prostego obramowania otworu drzwiowego z kamienia, zgodnie
z dokumentacjÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady wykonywania montażu obramowań,
2) przeanalizować otrzymaną dokumentację budowlaną,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) dobrać środki ochrony indywidualnej,
5) dobrać narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
6) przygotować element do montażu,
7) wykonać montaż elementu,
8) ocenić poprawność wykonania zadania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
9) zlikwidować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
10) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca zasad wykonywania obramowań,
 dokumentacja budowlana,
 narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej,
 materiały: elementy obramowania, zaprawa, elementy mocujące.
Ćwiczenie 3
Wykonaj montaż łuku z ciosów kamiennych, nad otworem okiennym, zgodnie
z dokumentacją. Wykonując ćwiczenie, wykorzystaj przygotowaną wcześniej zaprawę oraz
krążynę łuku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady wykonywania montażu łuków z ciosów kamiennych,
2) przeanalizować otrzymaną dokumentację budowlaną,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) dobrać środki ochrony indywidualnej,
5) dobrać narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
6) sprawdzić przydatność wykonanej krążyny,
7) przygotować elementy łuku do montażu,
8) wykonać montaż łuku,
9) ocenić poprawność wykonania zadania,
10) zlikwidować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
11) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca zasad wykonywania łuków z kamienia,
 dokumentacja budowlana,
 narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej,
 krążyna łuku,
 materiały: kamienne elementy łuku, zaprawa, elementy łączące.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować rodzaje obramowań otworów okiennych i drzwiowych
ðð ðð
i zasady ich montażu??
2) wykonać montaż podokienników?
ðð ðð
3) wykonać montaż obramowań bocznych?
ðð ðð
4) wykonać montaż nadproża płaskiego?
ðð ðð
5) scharakteryzować zasady wykonywania łuków z kamienia?
ðð ðð
6) wykonać montaż nadproża łukowego?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.4. Balustrady kamienne
4.4.1. Materiał nauczania
Balustrada  jest to ażurowe lub pełne zabezpieczenie (ogrodzenie) schodów, tarasów,
balkonów, dachów, wiaduktów, mostów i innych, montowane zazwyczaj na krawędzi
zabezpieczanego elementu i pełniące jednocześnie funkcję ozdobną. Może być również
ażurową przegrodą pomiędzy pomieszczeniami.
Balustrady są ważnym elementem schodów z uwagi na bezpieczeństwo użytkowników
oraz ze względów estetycznych, dlatego powinny być dostosowana do rodzaju i konstrukcji
schodów oraz charakteru wnętrza budynku.
Przy schodach, balkonach i loggiach, balustrady stanowiÄ… zabezpieczenie od strony
przestrzeni otwartej. Ze względu na bezpieczeństwo użytkowników powinny mieć
odpowiednią wysokość, która powinna wynosić:
- w budynkach jednorodzinnych i wnętrzach mieszkań wielopoziomowych  0.9 m,
- w budynkach wielorodzinnych i zamieszkania zbiorowego, oświaty oraz opieki zdrowotnej
i innych  1.10 m.
Szczegółowe zasady konstruowania balustrad w różnych obiektach budowlanych zawarte
sÄ… w odpowiednich przepisach budowlanych.
Balustrady wykonuje się jako: drewniane, stalowe, żelbetowe lub kamienne. Mogą być pełne,
kurtynowe lub ażurowe.
Rys. 40. Rodzaje balustrad: a) pełna, b) kurtynowa, c) ażurowa [3, s. 592]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Rys. 41. Balustrada pełna z żelbetu obłożona płytami kamiennymi [6, s. 96]
Balustrada składa się z pionowych elementów wykonanych z drewna, kamienia, betonu
lub metalu, połączonych u góry poręczą i trwale zamocowanych do konstrukcji schodów.
W balustradach z kamienia słupki wykonuje się często także z kamienia i nazywane są one
tralkami.
W balustradach pełnych, pomiędzy słupkami, mocuje się płyty kamienne lub żelbetowe,
obłożone płytami kamiennymi.
Tralka  (zwana też: balasek, balaska)- w architekturze oznacza słupek. Tralki stanowią
element konstrukcyjny oraz dekoracyjny balustrad tarasów, balkonów, attyk, ogrodzeń.
Mogą mieć formę profilowanego słupka lub kolumienki z kamienia. Szeroki asortyment
różnego rodzaju elementów balustrad oferują liczne zakłady kamieniarskie.
Produkuje się je w różnych odmianach w zależności od wysokości, średnic i ornamentyki.
Poniżej przedstawiono przykłady tralek kamiennych.
Rys. 42. Przykłady tralek kamiennych [www.gawryszewski.pl]
Sposoby mocowania balustrad:
- osadzanie w gniazdach usytuowanych w stopniach (w podnóżku lub z boku stopnia),
- przykręcanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Przed osadzeniem balustrady należy dokładnie wyznaczyć miejsce mocowania słupków
balustrady na stopniach. Po wykuciu otworów osadza się w nich słupki, zaklinowuje
kawałkami cegły lub kamienia i zalewa zaprawą cementową o proporcji składników 1:1 lub 1:2
lub zaprawą klejową do montażu.
Rys. 43. Sposoby mocowania słupków stalowych balustrady w schodach żelbetowych lub kamiennych [3, s.
592]
Rodzaj zastosowanej balustrady zależy od indywidualnych wymagań użytkowników.
W każdym przypadku do jej realizacji będzie potrzebna dokumentacja budowlana i rysunki
wykonawcze szczegółów.
Poniżej przedstawiono przykłady balustrad kamiennych.
Rys. 44. Przykłady balustrad kamiennych [www.kominkiabc.com]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Rys. 45. Przykład zrealizowanej balustrady kamiennej z tralkami [www.kamieniarstwo.brenna.pl]
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… zasady wykonywania balustrad?
2. Jakie wykonuje siÄ™ rodzaje balustrad?
3. W jaki sposób mocuje się balustrady?
4. Z jakich elementów wykonuje się balustrady kamienne?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaprojektuj ozdobnÄ… balustradÄ™ kamiennÄ… dla budynku jednorodzinnego. Wykonaj szkic
projektowanej balustrady oraz zestawienie elementów do jej wykonania. W swojej pracy
wykorzystaj dostępne przykłady rozwiązań balustrad.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady wykonywania balustrad,
2) przeanalizować materiały pomocnicze: literaturę, katalogi, Internet,
3) zaplanować rodzaj balustrady, dobrać poszczególne elementy,
4) wykonać szkic projektowanej balustrady,
5) wykonać zestawienie potrzebnych elementów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotyczÄ…ca zasad wykonywania balustrad,
 komputer z dostępem do Internetu,
 przybory rysunkowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Ćwiczenie 2
Wykonaj montaż słupków (tralek) balustrady kamiennej, zgodnie z dokumentacją.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady wykonywania montażu balustrad kamiennych,
2) przeanalizować otrzymaną dokumentację budowlaną,
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) dobrać środki ochrony indywidualnej,
5) dobrać narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
6) przygotować elementy do montażu,
7) wykonać montaż elementów,
8) ocenić poprawność wykonania zadania,
9) zlikwidować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
10) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca zasad wykonywania montażu balustrad,
 dokumentacja budowlana,
 narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej,
 materiały: kamienne elementy balustrady, zaprawa, elementy mocujące.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić zasady wykonywania balustrad?
ðð ðð
2) scharakteryzować rodzaje balustrad?
ðð ðð
3) rozpoznać elementy balustrad kamiennych?
ðð ðð
4) wykonać montaż elementów balustrady?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.5. Cokoły i gzymsy
4.5.1. Materiał nauczania
Cokół to najniższa nadziemna część budowli lub jej elementów (kolumny lub filaru). Pełni
on dwie funkcje:
- konstrukcyjną (jest wzmocnioną częścią budowli, na której opiera się jej ciężar),
- ozdobną (najczęściej wysuwa się go wtedy nieco przed płaszczyznę murów, oddzielając
gzymsem cokołowym lub też buduje z innego materiału, na przykład z ciosów kamiennych).
Cokołem nazywa się też czasami postument (bazę), na którym umieszczane są rzez
by lub inne
dzieła sztuki.
Cokół ma głównie znaczenie estetyczno-architektoniczne polegające na stworzeniu podstawy
ograniczającej budynek od terenu i podkreślające jego posadowienie, co specjalnie uwydatnia
się w budynkach na terenie pochyłym. Cokoły mogą być wysunięte lub cofnięte w stosunku
do lica ściany.
Rys. 46. Cokoły budynków: a) cokół wysunięty, b) cokół cofnięty, 1  belka stropowa, 2  tynk, 3  izolacja,
4  okładzina cokołu, 5  opaska przy budynku [12, s. 439]
Wykonanie cokołu z materiału kamiennego powoduje uzyskanie jego większej trwałości
oraz estetyki obiektu. Wysokość cokołów w budynkach mieszkalnych wynosi zwykle
0.7 m ÷1.0 m.
Cokoły z kamienia wykonuje się jako jednolity mur kamienny lub jako okładzinę z płyt
kamiennych mocowana do muru z cegły.
Sposoby wykonania murów kamiennych omówiono w jednostce modułowej  Wykonywanie
kamiennych konstrukcji budowlanych , a wykonanie okładzin  w programie jednostki
modułowej  Mocowanie okładzin ściennych z kamienia .
Cokoły kamienne wykonuje się czasem z zastosowaniem lic ozdobnych.
Rys. 47. Cokół z elementów kamiennych o licu ozdobnym [10, s. 243]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Gzyms jest to pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni
elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W
tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi
ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami.
Gzymsy dzieli siÄ™ na:
- zewnętrzne, wśród których wyróżnia się gzymsy:
a) główne (koronujące, wieńczące)  wieńczą ścianę budowli,
b) powielające ich szerokość,
c) naddrzwiowe (nadportalowe)  znajdujące się nad otworami drzwiowymi, cokołowe 
oddzielają cokół od lica muru,
d) działowe (międzypiętrowe)  dzielą płaszczyznę ściany podkreślając poziomy
poszczególnych kondygnacji,
e) nadokienne  gzymsy przerywane, znajdujÄ…ce siÄ™ nad otworami okiennymi, zazwyczaj
powielające ich szerokość,
f) podokienne  gzymsy ciągłe, przebiegające pod wszystkimi oknami danej kondygnacji,
g) parapetowe  gzymsy przerywane, znajdujÄ…ce siÄ™ pod otworami okiennymi, zazwyczaj
oraz
- wewnętrzne, które zdobią ściany, kominki, piece i sprzęty.
Rys. 48. Przykład elewacji: 1  gzyms cokołowy, 2  gzyms międzykondygnacyjny, 3  gzyms podokienny,
4  gzyms główny [10, s. 326]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Gzyms może być wykonany z kamieni, cegieł i żelbetu. Najczęściej wykonuje się gzymsy
żelbetowe. W budynkach monumentalnych z licówką kamienną, gzymsy wykonywane są także
z kamienia. Używa się do tego celu trwałe gatunki kamieni o dużej wytrzymałości na zginanie
na przykład: ciężkich wapieni, granitu, bazaltu, niektórych odmian piaskowca. Kamień
warstwowy nadaje się na gzyms tylko wtedy, gdy warstwy biegną w sposób nie sprzyjający
odłupywaniu.
Gzyms może składać się z jednej, dwóch lub więcej warstw kamieni. Każda jego warstwa
i konstrukcja jako całość musi mieć odpowiednią wytrzymałość i stateczność.
Przy oparciu gzymsu na konstrukcji żelbetowej należy przewidzieć kotwy stalowe do
umocowania kamieni.
Rys. 49. Przykład oparcia i umocowania kamienia gzymsowego na belce żelbetowej: 1  kotew, 2  strop,
3  belka żelbetowa [12, s. 442]
Przed przystąpieniem do układania kamieni gzymsowych należy dokładnie oznaczyć ich
położenie na konstrukcji podtrzymującej. Układanie każdej warstwy rozpoczyna się od kamieni
narożnych. Kamienie układa się na dość gęstej zaprawie cementowej. Spoiny poprzeczne
i podłużne zalewa się rzadka zaprawa cementowa po uprzednim uszczelnieniu ich od zewnątrz.
Wykończenie spoin wykonuje się po ułożeniu wszystkich warstw.
Po ułożeniu gzymsu należy go od razu dociążyć od góry warstwami cegieł, aby zapobiec
wywróceniu (zapewnienie stateczności).
Gzymsy powinny być należycie zabezpieczone przed przenikaniem wody opadowej w głąb
ściany. Górną powierzchnię gzymsu pokrywa się blachą cynkową lub ocynkowaną.
Wyjątkowo w kamieniach bardzo szczelnych, o minimalnej nasiąkliwości można pozostawić
górną powierzchnię gzymsu bez zabezpieczenia. Należy jednak bardzo starannie uszczelnić
spoiny poprzeczne, wodoszczelnym materiałem uszczelniającym.
W celu zabezpieczenia od ściekania wody po gzymsie na ścianę należy zastosować kapinos.
Gzymsy wykonuje się także z gotowych prefabrykatów kamiennych produkowanych
w wielu odmianach.
Na fotografiach poniżej przedstawiono przykłady elementów gzymsów kamiennych.
Rys. 50. Przykłady elementów gzymsów z kamienia [www.gawryszewski.pl]
W budowlach zabytkowych i monumentalnych gzymsy mogą mieć bardzo ozdobne formy.
Poniżej przedstawiono przykład ozdobnego gzymsu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys. 51. Przykład ozdobnego gzymsu z okresu renesansu: 1  podpierajacy gzyms dolny, 2  główna część
wisząca, 3  część wieńcząca [10, s. 328]
Przedstawione detale architektoniczne są jedynie przykładami. W każdym przypadku do
ich realizacji będzie potrzebna dokumentacja techniczna i rysunki robocze szczegółów. Detale
należy wykonywać zgodnie z tą dokumentacją.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki jest cel wykonywania cokołów?
2. Jakie stosuje się rodzaje gzymsów?
3. W jaki sposób mocuje się gzymsy kamienne?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
W dostępnej literaturze oraz w Internecie odszukaj przykłady zastosowania gzymsów
kamiennych w obiektach historycznych i współczesnych. Wykonaj szkice i opisy wybranych
elementów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiały pomocnicze: literaturę, katalogi, Internet,
2) odszukać przykłady zastosowania różnego rodzaju gzymsów kamiennych,
3) wykonać szkice i opisy wybranych elementów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura,
 komputer z dostępem do Internetu,
 przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 2
Wykonaj montaż kamiennego elementu gzymsowego, zgodnie z dokumentacją.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować zasady wykonywania montażu elementów gzymsowych,
2) przeanalizować otrzymaną dokumentację budowlaną,
3) dobrać środki ochrony indywidualnej,
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5) dobrać narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
6) dobrać materiały: element kamienny, zaprawę, elementy mocujące,
7) przygotować element do montażu,
8) wykonać montaż elementu,
9) ocenić poprawność wykonania zadania,
10) zlikwidować stanowisko do wykonania ćwiczenia,
11) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca zasad wykonywania montażu gzymsów,
 dokumentacja budowlana,
 narzędzia i sprzęt oraz przyrządy pomiarowe niezbędne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej,
 materiały: element gzymsowy, zaprawa, elementy mocujące.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować rodzaje cokołów i wskazać zasady ich stosowania?
ðð ðð
2) scharakteryzować rodzaje gzymsów?
ðð ðð
3) wykonać montaż elementu gzymsowego?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.6. Zasady konserwacji i napraw kamiennych detali
architektonicznych
4.6.1. Materiał nauczania
Wady i uszkodzenia elementów z kamienia.
Szczegółowe zasady wykonywania napraw elementów kamiennych, stosowania
odpowiednich środków i zabiegów naprawczych oraz renowacyjnych omówione zostały
dokładnie w jednostce modułowej  Wykonywanie konserwacji, napraw i renowacji kamienia .
Wykonując naprawę lub renowację kamiennego detalu architektonicznego musisz wykorzystać
zdobyte wcześniej umiejętności i zastosować odpowiednie działania i środki.
Elementy kamienne małej architektury ulegają uszkodzeniu lub zniszczeniu na skutek działania
szkodliwych czynników zewnętrznych.
Czynnikami powodujÄ…cymi uszkodzenia kamienia sÄ…:
 zanieczyszczenie powierzchni - przez brud, pyły, tłuszcze itp.
 korozja biologiczna - niszczenie elementu przez organizmy żywe (grzyby, glony, owady)
 wykwity solne  czyli wykrystalizowane na powierzchni sole mineralne,
 uszkodzenia mechaniczne.
PowodujÄ… one:
 przebarwienia i plamy,
 rysy i pęknięcia powierzchni,
 Å‚uszczenie siÄ™ warstwy powierzchniowej,
 ubytki powstałe na skutek uszkodzeń mechanicznych.
Wady powierzchniowe można usuwać przez mechaniczne i chemiczne czyszczenie, pęknięcia
i ubytki należy uzupełnić odpowiednimi materiałami.
Wady wynikające z rodzaju skały i budowy kamienia to:
 zbyt duża nasiąkliwość,
 duża porowatość,
 duża ścieralność,
 niska wytrzymałość,
 trudność w obróbce,
 brak możliwości polerowania,
 niska odporność na czynniki atmosferyczne.
Kamienie charakteryzujące się dużą ścieralnością i nasiąkliwością nie powinny być
stosowane na stopnie schodowe, posadzki  mogą być natomiast używane jako materiał
okładzinowy.
Duża porowatość umożliwia łatwe wnikanie wody i zanieczyszczeń do kamienia.
Do kamieni bardzo porowatych należy trawertyn, jest on łatwy w obróbce. Do skał trudnych
w obróbce należy gabro - jest stosowane głównie jako tłuczeń drogowy, natomiast do skał,
których nie da się polerować należą między innymi: porfir, melafir, piaskowiec, łupek.
Kamieni charakteryzujących się niską odpornością na czynniki atmosferyczne nie należy
stosować na zewnątrz budynków.
Zabrudzone powierzchnie kamienne można czyścić mechanicznie lub chemicznie, zależnie
od stopnia zabrudzenia.
Przy oczyszczaniu mechanicznym można stosować:
 czyszczenie ręczne przy użyciu szczotek,
 czyszczenie przy użyciu narzędzi zmechanizowanych,
 natrysk zimnÄ… lub gorÄ…cÄ… wodÄ…,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
 czyszczenie strumieniem wody lub pary pod ciśnieniem,
 metodę strumieniowo-ścierną (piaskowanie).
Naprawa uszkodzeń elementów z kamienia.
Sposób naprawy elementów z kamienia zależy od rodzaju uszkodzeń. Można stosować:
 wypełnianie ubytków kitem lub specjalną zaprawą,
 uzupełnienie ubytków łatkami (flekowanie) z kamienia naturalnego,
 sklejanie i uzupełnianie brakujących części kamieniami sztucznymi,
 wymianę uszkodzonych elementów kamiennych na takie same, ale bardziej trwałe,
 szlifowanie uszkodzeń powierzchniowych,
 impregnację wodoodporną elementów z kamienia i wzmacniającą kamień.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie uszkodzenia mogą wystąpić w kamiennych detalach architektonicznych?
2. W jaki sposób wykonuje się naprawy elementów kamiennych?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odszukaj w swoim otoczeniu trzy zabytkowe obiekty architektoniczne. Obejrzyj elementy
kamienne w tych obiektach i opisz uszkodzenia detali architektonicznych. SporzÄ…dz
fotografie
detali, ich opis, inwentaryzację stwierdzonych wad i uszkodzeń oraz zaproponuj sposoby
wykonania naprawy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać przykładowe obiekty budowlane,
2) ocenić stan zachowania detali architektonicznych w tych obiektach,
3) sporządzić opis poszczególnych detali architektonicznych w występujących w wybranych
obiektach, wraz ze szczegółową inwentaryzacją wad i uszkodzeń,
4) ustalić zakres prac naprawczych,
5) zaproponować dla każdego detalu architektonicznego sposób naprawy stwierdzonych
uszkodzeń,
6) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca zasad wykonywania napraw elementów kamiennych,
 aparat fotograficzny,
 szkicownik.
Ćwiczenie 2
Wykonaj naprawę uszkodzonego fragmentu gzymsu cokołowego w zabytkowej
kamienicy. Opisz uszkodzenia i dobierz sposób naprawy.
Sposób wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokonać oględzin elementu,
2) opisać uszkodzenia elementu,
3) przeanalizować i przypomnieć sobie zasady naprawiania elementów kamiennych,
4) dobrać sposób naprawy elementu,
5) dobrać środki ochrony indywidualnej,
6) przygotować narzędzia do wykonania pracy,
7) przygotować stanowisko pracy,
8) przygotować powierzchnię elementu,
9) wykonać naprawę elementu,
10) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki,
11) uporządkować stanowisko pracy,
12) zaprezentować wykonaną pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 element kamienny przeznaczony do naprawy,
 materiały do naprawy kamienia,
 narzędzia potrzebne do wykonania zadania,
 środki ochrony indywidualnej.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać jakie uszkodzenia mogą wystąpić w kamiennych detalach
ðð ðð
architektonicznych?
2) dobrać sposoby naprawy elementów kamiennych?
ðð ðð
3) wykonać naprawę kamiennego detalu architektonicznego?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.7. Rozliczanie robót kamieniarskich
4.7.1. Materiał nauczania
W celu dokonania rozliczeń za wykonane roboty należy obliczyć ilość robót. Obliczenie
ilości robót przed ich wykonaniem nazywa się przedmiarem, a po ich wykonaniu  obmiarem.
Przedmiar robót jest to zestawienie rodzajów i ilości robót przewidzianych do wykonania
wraz z ich szczegółowym opisem i wyliczeniami. Przedmiar wykonuje się na podstawie
dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznych wykonania i odbioru danych robót oraz
specjalistycznych ekspertyz. Przedmiar robót wchodzi w skład dokumentacji projektowej.
Obmiar robót jest to tzw. obmiar z natury, czyli mierzenie ilości robót na podstawie
stanu rzeczywistego, po wykonaniu wszystkich prac. Ilości wykonanych robót zapisuje się
w księdze obmiarów. Zapisy powinny być dokonywane bezpośrednio po zakończeniu roboty i
powinny zawierać szkice, wymiary i wyliczenia wykonanych prac. Roboty ulegające zakryciu
podczas póz
niejszych prac, jak np. przygotowanie podłoża do konserwacji kamienia, powinny
być obmierzone, odebrane i wpisane do książki obmiarów przed ich zakryciem.
Przy wykonywaniu przedmiaru i obmiaru można korzystać z  Katalogów Nakładów
Rzeczowych (KNR), w których zawarte są opisy robót, zasady przedmiarowania, warunki
techniczne wykonania i odbioru robót oraz normy nakładów rzeczowych na jednostkę danej
pracy. Można korzystać również z Katalogów Scalonych Nakładów Rzeczowych (KSNR)
i Kosztorysowych Norm Nakładów Rzeczowych (KNNR).
Przy wykonywaniu przedmiaru robót dotyczących wykonania elementów z kamienia można
korzystać, Katalogu Nakładów Rzeczowych nr 2-02: Konstrukcje budowlane tom II tabele:
- Tablica 2102  Obramienia otworów (nakłady oblicza się na 1 m obramienia),
- Tablica 2103  Podokienniki, półki, lady i nakrywy (nakłady oblicza się na 1m
obramienia),
- Tablica 2104  Okładziny gzymsów i pasów z płyt prostokątnych (nakłady oblicza się na 1
m obramienia),
- Tablica 2109  Okładziny balustrad z płyt prostokątnych (nakłady na 1m2 okładziny),
- Tablica 2110  Balustrady z bloków kamiennych (nakłady na 1szt słupka i tralki, 1m
nakrywy i cokołu, 1m2 wypełnienia balustrady)
oraz z katalogów Konserwatorskich PKZ: Roboty kamieniarskie KNBK nr 16.
Nakłady rzeczowe na robociznę, materiały i sprzęt przy wykonywaniu montażu
elementów kamiennych zawierają następujące roboty:
- przygotowanie podłoża,
- dopasowanie i przycięcie elementów,
- wykucie gniazd i panewek montażowych,
- wykonanie klinów, haków i klamer montażowych,
- obsadzenie elementów z zamocowaniem,
- wyspoinowanie, oczyszczenie i przepolerowanie lub przeszlifowanie powierzchni,
- wykonanie czasowych podpór i ich rozebranie.
W przypadku niektórych robót wykonuje się także kalkulację indywidualną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega przedmiar robót?
2. W jaki sposób wykonuje się obmiar robót detali architektonicznych?
3. Z jakich katalogów należy korzystać przy rozliczaniu robót kamieniarskich i murarskich
zwiÄ…zanych z wykonywaniem detali architektonicznych?
4. W jakich jednostkach oblicza siÄ™ roboty kamieniarskie i murarskie zwiÄ…zane
z wykonywaniem detali architektonicznych?
5. W jaki sposób oblicza się wynagrodzenie za wykonaną pracę?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj obmiar robót związanych z montażem wewnętrznych podokienników
kamiennych w domu jednorodzinnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić zasady wykonywania obmiaru,
2) dokonać pomiarów z natury,
3) wpisać wyniki pomiarów do książki obmiarów,
4) wykonać obliczenie ilości robót,
5) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- katalog nakładów rzeczowych,
- literatura,
- przyrzÄ…dy pomiarowe,
- książka obmiarów,
- kalkulator.
Ćwiczenie 2
Określ szacunkowo ilość materiału potrzebnego do wykonania balustrady kamiennej
o wymiarach: długość  3.5 m, wysokość  1.1 m oraz sporządz
zapotrzebowanie
materiałowe. Aby wykonać zadanie wykonaj szkic balustrady.
Balustrada składa się z następujących elementów:
- nakrywa i cokół o przekroju 0.10 m2 każde,
- tralki co 0.50 m,
- wypełnienie balustrady  płyty kamienne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wykonać szkic balustrady,
2) obliczyć liczbę poszczególnych elementów, ich powierzchnie oraz objętość,
3) policzyć potrzebną ilość materiałów na wykonanie całej balustrady,
4) sporządzić zapotrzebowanie materiałowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Katalog Nakładów Rzeczowych,
- kalkulator,
- przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 3
Oblicz wynagrodzenie za wykonanie montażu balustrady z ćwiczenia 2. Nakłady
robocizny (według KNR) wynoszą 17.42 r-g na 1mb balustrady. Do obliczeń przyjmij stawkę
za 1 roboczogodzinę - 50 zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obliczyć ilość roboczogodzin potrzebnych do wykonania balustrady,
2) obliczyć wynagrodzenie za pracę.
3) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- katalog nakładów rzeczowych nr 4-01,
- kalkulator.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wykonać obmiar robót?
ðð ðð
2) posłużyć się sprzętem pomiarowym w celu dokonania pomiarów?
ðð ðð
3) określić szacunkowo ilość materiału niezbędnego do wykonania robót
zwiÄ…zanych z wykonywaniem detali architektonicznych?
ðð ðð
4) sporządzić zapotrzebowanie materiałowe do wykonywanej pracy?
ðð ðð
5) obliczyć wynagrodzenie za wykonaną pracę?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna
z nich jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki błędną odpowiedz
należy zakreślić kółkiem
a następnie ponownie zaznaczyć odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Gdy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż jego rozwiązanie na
póz
niej i wróć do tego zadania, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Zestaw zadań testowych
1. Co nazywamy symetriÄ… w budynku lub elemencie:
a) wszystkie elementy dekoracyjne sÄ… takie same,
b) formy symetryczne są inaczej ukształtowane,
c) budowla składa się z dwóch lustrzanych równych części,
d) części elementu na prawo i na lewo nie są całkowicie równe.
2. Na rysunku przedstawiono przykładowe profile kamienne. Są to profile:
a) stopowe,
b) wieńczące,
c) prostoliniowe,
d) krzywoliniowe.
3. Jaki element architektoniczny przedstawiono na rysunku:
a) gzyms,
b) wolutÄ™,
c) meander,
d) maswerk.
4. Woluta jest to element dekoracyjny w formie:
a) ślimacznicy,
b) linii załamującej się,
c) linii wzajemnie prostopadłych,
d) różnych kształtów geometrycznych.
5. Wykonanie maswerku rozpoczyna siÄ™ od:
a) obróbki obu stron płyty kamiennej,
b) obrobienia powierzchni wewnętrznych,
c) zarysowania maswerku na przedniej stronie płyty,
d) narysowania w skali naturalnej i wykonania szablonu.
6. Który z wymienionych elementów nie należy do obramowania okna:
a) próg,
b) naproże,
c) podokiennik,
d) pionowy element boczny.
7. Parapety zewnętrzne muszą być wykonane z materiału:
a) nienasiÄ…kliwego,
b) łatwo ścieralnego,
c) trudno ścieralnego,
d) Å‚atwo obrabialnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
8. Kapinos jest to:
a) szczelina w murze pod parapetem,
b) rowek wycięty pod spodem parapetu,
c) rowek wycięty na wierzchu wzdłuż krawędzi bocznych parapetu,
d) rowek wycięty na wierzchu wzdłuż krawędzi przedniej parapetu.
9. Spadek powierzchni parapetu powinien wynosić:
a) 2%,
b) 10%,
c) 12%,
d) !5%.
10. Na rysunku przedstawiono:
a) przekroje nadproży,
b) detale nadproży,
c) przykłady podokienników,
d) przykłady obramowań bocznych.
11.Nadproża kamienne nad otworami o dużej rozpiętości wykonuje się jako:
a) płaskie,
b) Å‚ukowe,
c) Å‚amane,
d) dowolne.
12. Wezgłowie jest to:
a) spodnia powierzchnia Å‚uku,
b) wierzchnia powierzchnia Å‚uku,
c) podpora, na której wspiera się łuk,
d) powierzchnia, na której wspiera się łuk.
13. Krążyna jest to:
a) kamienny element służący do budowy łuku,
b) drewniane rusztowanie do budowy Å‚uku,
c) przednia lub tylna płaszczyzna łuku,
d) najwyższy kliniec łuku.
14. Wysokość balustrady balkonów w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych powinna
wynosić minimum:
a) 0.80 m,
b) 1.00 m,
c) 1.10 m,
d) 1.20 m.
15. Który z wymienionych poniżej elementów balustrady nazywa się tralką:
a) cokół,
b) słupek,
c) poręcz,
d) płyta osłonowa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
16. Na rysunku przedstawiono fragment elewacji budynku. Jaki gzyms oznaczono numerem 4:
a) główny,
b) cokołowy,
c) podokienny,
d) międzykondygnacyjny.
17. Jakie elementy prefabrykowane przedstawiono na fotografii:
a) cokoły,
b) gzymsy,
c) poręcze,
d) balustrady.
18. Jakie uszkodzenia mechaniczne występują na cokołach kamiennych:
a) plamy,
b) przebarwienia,
c) ubytki kamienia,
d) Å‚uszczenie siÄ™ powierzchni.
19. Która z poniższych metod nie jest stosowana przy naprawie uszkodzeń mechanicznych
elementów kamiennych detali architektonicznych:
a) wypełnianie ubytków kitem,
b) impregnacja wodoodporna,
c) uzupełnienie ubytków łatkami,
d) wymiana uszkodzonych elementów.
20. Która z podanych czynności nie jest wliczana do nakładów rzeczowych na wykonanie
montażu elementów kamiennych zawartych w KNR:
a) wykucie gniazd,
b) wyspoinowanie,
c) wykonanie elementu,
d) przygotowanie podłoża.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ................................................................................................
Wykonywanie kamiennych detali architektonicznych
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1
a b c d
2
a b c d
3
a b c d
4
a b c d
5
a b c d
6
a b c d
7
a b c d
8
a b c d
9
a b c d
10
a b c d
11
a b c d
12
a b c d
13
a b c d
14
a b c d
15
a b c d
16
a b c d
17
a b c d
18
a b c d
19
a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
6. LITERATURA
1. Francuz W.M., Sokołowski R.: Bezpieczeństwo i higiena pracy na budowie. KWP Bud-
Ergon OW PZiTB, Warszawa 1998
2. Kettler K.: Murarstwo. Cz.1. REA, Warszawa 2002
3. Praca zbiorowa. Nowy poradnik majstra budowlanego. Arkady, Warszawa 2003
4. Praca zbiorowa.: Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlanych. Poradnik
projektanta, kierownika budowy i inspektora nadzoru, Verlag Dashofer, Warszawa 2005
5. Słowiński Z.: Technologia budownictwa cz. 2. WSiP, Warszawa 1997
6. Słowiński Z.: Technologia budownictwa cz. 3. WSiP, Warszawa 1997
7. Szymański E.: Materiały budowlane. WSiP, Warszawa 2005
8. Urban L. - Murarstwo i tynkarstwo. WSiP, Warszawa 1968
9. Wasilewski Z.: BHP na placu budowy. Arkady, Warszawa 1989
10. Wilcke H.., Thuning W, - Kamieniarstwo. WSiP, Warszawa 1997
11. Wolski Z. - Sztukatorstwo. WSiP, Warszawa 1988
12. Żenczykowski W.: Budownictwo ogólne. T.I. Arkady, Warszawa 1965
Katalogi:
13. Katalogi Nakładów Rzeczowych KNR, WACETOB  PZITB, Warszawa 2000
- KNR NR 2-01  Budowle i roboty ziemne
- KNR NR 2-02  Konstrukcje budowlane, tom I i II
- KNR NR 4-01  Roboty remontowe budowlane
14. Kwartalnik  SEKOCENBUD- informacja o stawkach robocizny kosztorysowej oraz
najmu sprzętu budowlanego oraz cenach materiałów budowlanych
Normy:
15. PN-B-11200:1996  Materiały kamienne. Bloki, formaki, płyty kamienne.
RozporzÄ…dzenia:
16. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. W sprawie warunków
technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. Nr 75, poz.
690, z 2002 r.
17. RozporzÄ…dzenie Ministra Infrastruktury z 6.02.2003 r. w sprawie bhp podczas
wykonywania robót budowlanych (Dz.U.Nr 47).
Czasopisma:
Atlas Budowlany, Murator, Materiały Budowlane, Świat Kamienia.
Strony internetowe producentów i wykonawców elementów kamiennych.
Wykaz literatury należy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53