Zachowania zdrowotne młodzieży w okresie dojrzewania









Prozdrowotny styl życia uważany jest obecnie za główny czynnik zdrowia. Zaniedbania zachowań z nim związanych sprzyja powstawaniu i rozwijaniu się wielu chorób, stanowią przyczynę niesprawności a nawet przedwczesnej śmierci.

Według Lalonde, w zespole czynników wpływających na zdrowie, styl życia zajmuje 50 % (za Woynarowską 1996).3

Na styl życia składają się zachowania zdrowotne. „Są to wszelkie zachowania (nawyki, zwyczaje, postawy, uznawane wartości przez jednostkę i grupę społeczną) w dziedzinie zdrowia lub wszelkie formy aktywności celowej ukierunkowanej na ochronę lub osiągnięcie poprawy własnego zdrowia (za Drabikiem 1995).1

„Styl życia kształtuje się głównie w dzieciństwie i młodości. Wcześnie ukształtowanych negatywnych zachowań niełatwo zmienić w wieku starszym, co w konsekwencji stwarza trudności w poprawie stanu zdrowia populacji” (Drabik 1995).5

Zdaniem Woynarowskiej (1996) „szczególnie istotna jest druga dekada życia, a zwłaszcza okres dorastania, w którym pojawia się u młodych ludzi silna potrzeba uniezależnienia się od otoczenia. Poznanie i zrozumienie zachowań zdrowotnych młodych ludzi i ich uwarunkowań oraz postrzegania przez młodzież swego zdrowia, stanowi podstawę do programowania edukacji zdrowotnej i podejmowania projektów promocji zdrowia, których celem jest kształtowanie stylów życia sprzyjających zdrowiu”.3



METODY I MATERIAŁ



Celem badań jest poznanie zachowań zdrowotnych dziewcząt i chłopców w okresie dojrzewania. Badania ankietowe przeprowadzono w 1996 r. w 24 szkołach podstawowych na terenie województw: bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego. Objęto nimi 2 323 osobników, w tym 919 dziewcząt w wieku 11, 13, 15 lat.

Mając na uwadze dokonanie porównania uzyskanych wyników badań z wynikami ogólnopolskimi przyjęto konwencję tych ostatnich i uwzględnione w nich:

- aktywność ruchową i inne zajęcia w czasie wolnym,

- sposób żywienia,

- higiena jamy ustnej,

- palenie tytoniu,

- występowanie niektórych dolegliwości i objawów,

- wybrane elementy samopoczucia psychicznego.3



WYNIKI BADAŃ



Pozytywny wpływ aktywności fizycznej na prawidłowy rozwój zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego jest powszechnie znany i nie wymaga w tym miejscu szerszego komentarza.

Dane liczbowe zawarte w tabeli 1 wskazują, że chłopcy ćwiczą częściej (4 razy w tygodniu i częściej od 44 % u 13-letnich do 37 % u 15-letnich) niż dziewczęta (od 28 % u 13-letnich do 31 % u 11-letnich. Bardzo rzadko (1 godzina w tygodniu, rzadziej, nigdy) uprawia ćwiczenia fizyczne przeciętnie 28 % chłopców i 43 % dziewcząt. We wszystkich kategoriach wieku badani w regionie bydgoskim prezentują gorsze wskaźniki od swoich rówieśników z terenu Polski. Różnice w tym względzie są znaczące.

Chłopcy poświęcają więcej czasu (tab. 2) na ćwiczenia związane z dużym wysiłkiem fizycznym (od 25 % u 15-letnich do 32 % u 13-letnich) aniżeli dziewczęta (od 15 % u 13-letnich do 16 % u 15-letnich). Charakterystyczny jest fakt, że 40 % chłopców i blisko 60 % dziewcząt przeznacza na ten cel tylko 1 godzinę w tygodniu, mniej lub wcale nie ćwiczy.

Dane liczbowe zawarte w tabeli 3 wskazują, że znaczną część czasu wolnego młodzież przeznacza na oglądanie telewizji. Niemal połowa badanych chłopców przeznacza na ten cel 4 godziny i więcej dziennie (od 40 % wśród 15-latków do 53 % u 13-latków); przeciętnie 36 % ogląda telewizję od 2 do 3 godzin i średnio 16 % 1 godzinę dziennie i mniej.

Dziewczęta poświęcają nieco mniej czasu temu biernemu zajęciu - średnio 34 % respondentek ogląda telewizję 4 godziny i więcej dziennie, 42 % od 2 do 3 godzin dziennie i 24 % 1 godzinę i mniej dziennie. W większości przypadkach te wskaźniki przewyższają dane ogólnopolskie.

Ważnym elementem zdrowego stylu życia jest racjonalne żywienie. Szczególne znaczenie przypisuje się takim produktom jak: warzywa, owoce, ciemne pieczywo i mleko. Z tabeli 4 wynika, że znaczny odsetek badanych chłopców nie spożywa codziennie surowych warzyw (55,7 %), ciemnego pieczywa (51,7 %), mleka chudego (44 %), i owoców (12 %). Wskaźniki te uznać należy za niekorzystne. Gorzej pod tym względem prezentują się dziewczęta, wśród których 59 % nie spożywa codziennie surowych warzyw, 60 % ciemnego pieczywa, 44 % chudego mleka i 12,3 % owoców.

Częste czyszczenie zębów... jest jedną z podstawowych metod zapobiegania próchnicy zębów i chorób przyzębia. Obserwacje z niektórych badań wykazują, że młodzież w okresie dojrzewania jest w większym stopniu, niż dzieci młodsze, zainteresowana zdrowiem swoich zębów. Motywacją jest do tego nie tyle zapobieganie próchnicy, co chęć podobania się, posiadania przyjemnego zapachu z ust” (Woynarowska 1996).

Częstość czyszczenia zębów przez młodzież w regionie bydgoskim obrazują dane liczbowe zawarte w tabeli 5.

Wynika z niej, że czyści zęby częściej niż 1 raz dziennie przeciętnie 47 % badanych chłopców i znacznie więcej bo 67 % dziewcząt, 1 raz dziennie 39 % chłopców i 23 % dziewcząt, rzadziej niż 1 raz dziennie blisko 14 % chłopców i 11 % dziewcząt.

Chłopcy regionu bydgoskiego nie różnią się w sposób istotny dbałością o higienę jamy ustnej od rówieśników z całej Polski.

Natomiast dziewczęta ustępują nieco, w tych ważnych czynnościach swoim rówieśnicom.

Chociaż prawo zabrania sprzedaży papierosów dzieciom i młodzieży, to palenie tytoniu przez młodych ludzi jest dość powszechnym zjawiskiem w wielu krajach a także w Polsce. W regionie bydgoskim (tabela 6) codziennie pali tytoń średnio 6 % chłopców (aż 3 % 11-latków) i 2 % dziewcząt. Conajmniej 1 raz w tygodniu ale nie codziennie pali przeciętnie 7 % chłopców i 3 % dziewcząt a rzadziej niż 1 raz w tygodniu 8 % chłopców i blisko 6 % dziewcząt. Nie pali tytoniu 79 % chłopców i 89 % dziewcząt. Analiza porównawcza danych liczbowych zawartych w tabeli 6 wskazuje, że palenie tytoniu jest bardziej rozpowszechnione wśród młodzieży w regionie bydgoskim aniżeli wśród jej rówieśników z całej Polski.

Występowanie niektórych dolegliwości i objawów (codziennie i częściej niż raz w tygodniu) może stanowić przyczynę zaburzeń funkcji niektórych układów organizmu.

Tabela 7 zawiera dane dotyczące występowania niektórych spośród nich u badanych, w okresie 6 miesięcy poprzedazajacych badanie. Wynika z niej, że bóle głowy zgłasza 12 % chłopców i 18 % dziewcząt, bóle brzucha 7,6 % chłopców i 15 % dziewcząt (prawie dwa razy więcej), bóle pleców 6,3 % chłopców i 4,6 % dziewcząt. Stany przygnębienia występują u 13,3 % chłopców i 20 % dziewcząt. Rozdrażnienie lub zły humor charakteryzuje 25,7 % chłopców i 36,3 % dziewcząt. Trudności w zasypianiu ma 19,3 % chłopców i 22 % dziewcząt a zawroty głowy 4,6 % chłopców i 9,3 % dziewcząt.

„Główne problemy zdrowotne młodzieży w okresie dojrzewania wiążą się ze zdrowiem psychospołecznym. Samopoczucie młodych ludzi zależy jednak w największym stopniu od ich relacji z członkami rodziny i rówieśnikami (Woynarowska 1996).

W tabeli 8 przedstawiono niektóre wskaźniki zdrowia psychicznego respondentów. Wynika z niej, że większość chłopców (85,3 %) i dziewcząt (81,3 %) jest bardzo zadowolonych ze swego życia ale 14,7 chłopców i 18,7 dziewcząt jest przeciwnego zdania. Z wiekiem obniża się odsetek młodzieży, zadowolonej ze swego życia, a zwiększa tej, która jest z życia niezadowolona.

Wiarą we własne siły i możliwości - zawsze i często - podkreśla 74,3 % chłopców i 59,7 % dziewcząt; czasami ma ją 12 % chłopców i 21,3 % dziewcząt a rzadko i nigdy 13,7 chłopców i 19,3 % dziewcząt.

Poczucie samotności (świadczące o pewnej izolacji) dość często i bardzo często odczuwa 14,7 % chłopców i znacznie więcej dziewcząt bo 24,7 %. Nie ma takiego poczucia 43 % chłopców i 26 % dziewcząt. Pozostali (41,7 % chłopców i 46,7 % dziewcząt) czasami ma poczucie samotności.

Poczucie bezradności często i zawsze ma 16 % badanych chłopców i 7,7 % dziewcząt. Czasami ma to poczucie 35 % chłopców i 33 % dziewcząt. Natomiast 52,3 % chłopców i 59,3 % dziewcząt nie doświadcza poczucia bezradności.

Poczucie bezradności nie sprzyja dokonywaniu zmian w swoim życiu, w tym także tych, które dotyczą zachowań zdrowotnych.

Poczucie pozostawania na uboczu niektórych spraw ma często 7 % chłopców i 8,7 % dziewcząt a 43,7 % chłopcom i 38,7 % dziewcząt nie zdarza się to prawie nigdy.



WNIOSKI

1. Młodzież w wieku 11-15 lat prezentuje wiele zachowań, które zagrażają zdrowiu fizycznemu i sugerują słabą „kondycję” psychiczną.

2. Dziewczęta, w porównaniu z chłopcami, charakteryzują się mniejszym zakresem zachowań, które zagrażają zdrowiu ale cechuje je niższa aktywność ruchowa i gorsze samopoczucie psychiczne i społeczne.

3. Młodzież regionu bydgoskiego, w porównaniu z rówieśnikami z całej Polski, prezentuje się gorzej pod względem negatywnych zachowań zdrowotnych.





PIŚMIENNICTWO

1. Drabik J., Aktywność fizyczna w edukacji zdrowotnej społeczeństwa. Część I. AWF, Gdańsk 1995.

2. Pańczyk W., Ku zdrowej szkole. Ruch w kontakcie z przyrodą. WOM. Zamość 1992.

3. Woynarowska B. (red.), Zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach. IMD, Warszawa 1996.