Spis treĘci
1. szansa przerwana wojnÄ…
2. nowy poczÄ…tek
3. auto dla kaŻdego
4. otwarcie na Ęwiat
1. szansa przerwana wojnÄ…
Panorama Turynu
tąd Rzymianie wyruszali na podbój Galii. Nie był mieście włoski pisarz Guido Piovene zbierając w latach
Swtedy jeszcze Turynem, ale obozem warownym - 50-tych materiały o poszczególnych regionach Italii.
 Augusta Taurinorum . Taurus oznacza w języku łaciń- Turyn to stolica Piemontu, a Piemont zjednoczył
skim byka. Stąd wziął się herb miasta - rwący się do Włochy. Na początku odgrywał rolę nauczyciela całego
skoku byczek wsparty na zadnich nogach. Ten motyw narodu włoskiego, któremu dostarczał wzorów biurokra-
znajdziemy jeszcze gdzie indziej. Tylko byczka zastąpi cji państwowej. W Piemoncie odnalez
ć można było cnoty
na samochodowej karoserii Ferrari - konik. Upłynie dobrego urzędnika, wojskowego, cywila, seniora, nauczy-
jednak sporo czasu. ciela. Fachowość, uczciwość, poczucie obowiązku - rozu-
Idąc główną aleją Turynu, noszącą imię króla Vitto- miane jako służba publiczna niezależna od osobistych za-
rio Emanuele II, odnosi się wrażenie, że góry wyrastają patrywań, upodobań czy chęci zysku. W żadnym kraju
nad miastem. Alpy otaczają miasto wspaniałym łukiem, wyrażenie  przełożony nie brzmiało tak uroczyście, jak
ale ich bliskość sprawia, że zimą klimat jest tutaj surowy, w ówczesnej Italii. Wojsko piemonckie było zdyscyplino-
miasto tonie we mgle, a położone po prawej stronie Padu wane bardziej od niemieckiego. W żadnej armii nie kła-
malownicze wzgórza pokrywa śnieg. Zaprojektowane dło się takiego nacisku na święty, nie podlegający dysku-
z rozmachem szerokie aleje, o sześciu, nawet ośmiu pa- sji charakter rozkazów i na przeświadczenie, że służba
smach ruchu, przecinają Turyn wzdłuż i wszerz jak wojskowa jest podstawowym środkiem wychowania naro-
w amerykańskich metropoliach. Czy urbaniści dziewięt- du. Te cechy znalazły swój wyraz w nowej, uprzemysło-
nastego wieku przewidywali, że będzie tutaj jeden z naj- wionej epoce. Konformizm i jego przeciwstawienie zna-
bardziej zatłoczonych zakamarków Europy? lazły odbicie również w przemyśle, który powstał w Tury-
Miasto słynęło kiedyś wyłącznie jako miejsce prze- nie dopiero w drugiej połowie ubiegłego stulecia. Gdyby
chowywania Całunu - najbardziej świętej ze świętych re- o rozwoju myśli technicznej decydowały przyzwyczaje-
likwii chrześcijaństwa. Nikt nie przypuszczał, że w przy- nia, do tej pory jez
dzilibyśmy konną dorożką.
szłości okaże się również europejską Mekką dla wszyst-
Kawaleryjska fantazja
kich, którzy w XX stali się wyznawcami kultu samocho-
du.  Turyn jest miastem trochę staroświeckim, trochę na Corso Dante
prowincjonalnym, ale wydaje z siebie nowatorskie idee Kiedy w ostatnim roku ubiegłego stulecia wyprodu-
oraz ludzi, którzy zawsze potrafili przeciwstawić się kowano w Turynie pierwszy samochód, nikt nie przy-
przyjętemu porządkowi rzeczy. I te nowoczesne idee puszczał, że mały zakład rzemieślniczy przy Corso Dan-
mieszają się zawsze z dawno ugruntowanymi poglądami te, stanie się zalążkiem wielkiej potęgi przemysłowej.
i konserwatywnymi przyzwyczajeniami, gdyż tylko na Raz jeszcze dawna stolica Piemontu miała jednoczyć
ich tle postrzega się nonkonformizm. Tak pisał o tym Włochy, wskazując jednocześnie kierunek przemysłowej
3
Pierwszy znak firmy Fiat
całkiem odpowiada prawdzie, faktem jest, że Fiat pozo-
stał niezamierzonym monopolistą w tej jedynej na świe-
cie formie public relations, Å‚Ä…czÄ…cej ducha z materiÄ….
Agnelli był wizjonerem, który zdawał sobie sprawę,
czym stanie się samochód w przyszłości. Jego życie
i działalność splotły się z historią Fiata. Nawet wtedy,
gdy w 1923 roku zostanie senatorem, nigdy nie będzie
człowiekiem polityki - na zawsze pozostanie przedsię-
biorcą. Już jako prezes doprowadzi Fiata do najwięk-
szych potęg przemysłowych świata. Wierzył, że dostęp-
ny poczÄ…tkowo tylko nielicznym produkt jego fabryki,
zdobędzie masowego klienta. Zarówno na rynku wło-
skim, jak i w innych krajach, gdzie turyńska fabryka za-
Całun turyński częła sprzedawać swoje auta, konkurując z innymi po-
tentatami przemysłu samochodowego.
ekspansji. Tym razem chodziło o samochód.
11 lipca 1899 roku dziewięciu udziałowców podpisa-
Giovanni Agnelli
ło akt założycielski firmy. Sekretarzem zarządu nowo
powstałej spółki został 33-letni Giovanni Agnelli, oficer
włoskiej kawalerii, który zdecydował się porzucić służbę
wojskową, aby poświęcić się swej wielkiej pasji - silni-
kom. Postanowił uczynić z samochodu środek lokomocji
dostępny dla wszystkich. Swą silną osobowością i kawa-
leryjską fantazją od samego początku naznaczył Fabbri-
ca Italiana Automobili Torino - takÄ… bowiem nazwÄ™
przyjęła firma przy Corso Dante. Siedem lat wcześniej
Henry Ford, skonstruował swój pierwszy samochód,
a w 1903 roku, współtworząc w Detroit Ford Motor
Company, zbudował podwaliny amerykańskiego impe-
rium samochodowego. Zalążki podobnego imperium
tworzyły się również w Turynie. Podobno Ford dowie-
dziawszy się, że nazwa FIAT znalazła się w łacińskim
tekście pacierza, próbował w Watykanie uzyskać zgodę
na wprowadzenie swojego nazwiska do którejś z popu-
larnych modlitw. Miliony wiernych recytowało przecież
w skupieniu:  Fiat voluntas Tua - bÄ…dz
wola Twoja. Sta-
rania Forda nie powiodły się. Jeśli nawet ta anegdota nie
4
Podpisanie aktu założycielskiego F.I.A.T. Fiat na Corso Dante
Gdyby nie pracowitość i wytrwałość Agnelliego, Centralne Warsztaty Samochodowe - CWS. W tym sa-
charakteryzująca zresztą Turyńczyków, nie wiadomo jak mym roku rozpoczęto produkcję rodzimego samochodu
dalej potoczyłyby się losy firmy, której był współtwórcą. osobowego. CWS 1 i CWS 2, opracowane przez pierw-
Pionierska działalność natrafiała na przeszkody, gdyż by- szego polskiego konstruktora samochodów, Tadeusza
ły to pierwsze kroki na obszarze  nieznanego . Mimo Tańskiego, wyposażono w czterocylindrowy, górnoza-
piętrzących się problemów, w pierwszym roku przez bra- worowy silnik z korpusem ze stopów lekkich. Produko-
mę fabryki przy Corso Dante wyjechało osiem samocho- wane były przez cztery lata.
dów - legendarnych już 4 HP. W 1906 roku liczba ta uro- W archiwach fiatowskich w Turynie znajduje się
sła do ponad tysiąca aut z silnikami o mocy od 8 do 110 niesłychanie interesujący rękopis. Nosi datę 10 stycznia
KM. Dwie trzecie produkcji szło na eksport. Liczba pra- 1921 roku. Sporządzono go z okazji położenia kamie-
cowników wzrosła do 2500. W kraju, w którym nie bra- nia węgielnego  pod budowę pierwszej w kraju fabryki
kowało bezrobotnych, FIAT dawał ludziom to, co jest naj- samochodów na chwałę i pożytek przemysłu polskie-
niezbędniejsze w życiu - pracę. W tym czasie powstały go . Warto przytoczyć niektóre fragmenty tego doku-
również pierwsze autobusy, ciężarówki i tramwaje z silni- mentu, niezwykle ważnego dla historii polskiego prze-
kiem benzynowym. Taksówki Fiata pojawiły się na uli- mysłu motoryzacyjnego.
cach Nowego Jorku, Londynu i Paryża.  Właściciele przystępują do wielkiego i kosztownego
dzieła, nie bacząc na nader ciężkie warunki ekonomiczne,
Pierwsze polskie kroki
a zwłaszcza niepewną sytuację polityczną w jakiej odro-
Samochody Fiata trafiły również na ziemie polskie. dzona Polska się znajduje, z głęboką wiarą, że siły twór-
Zasługa w tym przedstawiciela turyńskiej firmy, Herma-
na Meyera, będącego również przedstawicielem Fiata na
Polski Fiat w Warszawie
Rosję. W 1912 roku mieliśmy już pierwszy model produ-
kowany seryjnie - Zero. Rynek stawał się coraz bardziej
chłonny. W lutym 1920 roku kontrakt z firmą Herman
Meyer dał początek spółce  Polski Fiat . Kapitał zakłado-
wy wynosił milion polskich marek, turyńska firma posia-
dała w nim 51% udziałów, pozostałe - udziałowiec polski,
któremu powierzono prowadzenie spółki. Polska  terra
incognita została odkryta dla samochodu.
W Polsce przemysł automobilowy zaczął się two-
rzyć dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku.
Rok póz
niej zorganizowano wojskowe warsztaty remon-
towe samochodów, z których w 1921 roku, powstały
5
wackiej fabryki Praga. Pod koniec 1929 roku władze pol-
skie rozpoczęły negocjacje w sprawie montażu, a następ-
nie produkcji samochodów osobowych i ciężarowych.
Jednym z zakładów, który brano pod uwagę jako miejsce
montażu ciężarówek, był Ursus. Uprzywilejowanym part-
nerem w tych rozmowach - nie bez znaczenia były tu
względy polityczne - stał się przemysł francuski. Konkret-
nie firmy Renault i Citroën. Do produkcji samochodów
wytypowano Państwowe Zakłady Inżynieryjne (PZInż),
w których 90% udziałów posiadał skarb państwa (należa-
ły do nich m. in. Państwowa Wytwórnia Samochodów
i Zakłady Mechaniczne w Ursusie). Rząd polski, zaintere-
sowany inwestycjami, skłonny był nawet do udzielenia
Targi w Poznaniu - 1926 znacznych przywilejów firmie, która zostanie wybrana.
Chodziło o zwolnienie od cła części importowanych do
cze narodu, najgroz
niejsze nawet przeciwieństwa zwy- montażu samochodów, zachęty finansowe dla prywatnych
cięsko zwalczą . Mowa jest również o  groz
bie nawałni- klientów oraz obowiązek zakupywania przez administra-
cy ze Wschodu . Konkretnie o bolszewickiej Rosji, cję państwową licencyjnych samochodów. W zamian żą-
z którą parę miesięcy wcześniej zawarto porozumienie dano kredytów na zakup maszyn i modernizację PZInż.
o przerwaniu działań wojennych, ale wciąż trwały prze-
Lingotto zdumiewa Ęwiat
ciÄ…gajÄ…ce siÄ™ rokowania w sprawie traktatu pokojowego.
Mimo to do puszki zawierającej akt erekcyjny włożono Prezes Fiata, którym w 1920 roku został Giovanni
 dokumenty chwili, jak numery pism codziennych, zna- Agnelli, rozważał możliwość budowy fabryki samocho-
ki monety obiegowej, ceny robocizny itp . Fabryka mia- dów z prawdziwego zdarzenia. Zamiar stworzenia  wiel-
ła stanąć w Warszawie przy ul. Zakroczyńskiej 1, ale kiego przedsiębiorstwa w stylu amerykańskim pojawił
trudności ekonomiczne Polski, które przerodziły się na- się w dokumentacji firmy już w 1915 roku, ale sytuacja
stępnie w poważny kryzys, sprawiły, że realizacja zamia- ogólna nie sprzyjała realizacji projektu, o jakim marzył
ru opóz
niła się o ponad dziesięć lat. młody senator Agnelli. Dopiero co zaczęła się wojna, per-
Jak wynika z zapisów historyka Fiata, Duccio Bi- spektywy rynkowe były wielką niewiadomą. W następ-
gazziego, na miejscu, gdzie projektowano budowę fabry- nym roku to zadanie powierzono inżynierowi Giacomo
ki samochodów, powstał dobrze wyposażony warsztat Matte Trucco - projektantowi odpowiedzialnemu za
naprawczy, który sprowadzonym z Włoch samochodom urządzenia produkcyjne Fiata.
fiatowskim gwarantował niezawodny serwis. W grudniu W 1917 roku na via Nizza zaczęto budowę nowej fa-
1921 roku Fiat wykupił od firmy Meyer akcje przejmując bryki - inwestycji niezwykłej jak na owe czasy. Została od-
98% kapitału zakładowego spółki Polski Fiat. dana do użytku w 1922 roku. Jeszcze niedawno nazwa
Tymczasem kryzys ekonomiczny sprawił, że sprze- Lingotto oznaczała stare, pozbawione historii osiedle. Te-
daż samochodów Fiata, która w 1927 roku osiągnęła 675 raz Fiat czynił z niego synonim nowoczesności, awangar-
sztuk, spadła do kilkudziesięciu. Produkcja Centralnych dowej technologii, racjonalności i postępu. Wszystko to na
Warsztatów Samochodowych w Warszawie również od- 153 tys. m2, podwojonych niebawem, w pięciokondygna-
czuła skutki kryzysu. W 1928 roku wyprodukowano nie- cyjnych budynkach rozciągających się na długości dwóch
wielką serię samochodów Ralf Stetysz konstrukcji Stefa- kilometrów. Na uroczystą inaugurację przybył król Vitto-
na Tyszkiewicza, póz
niej - taksówki As Aleksandra Li- rio Emanuele III. Niebawem przewodniki turystyczne
bermana i cyklecary Iradam Adama Głuchowskiego. uznały Lingotto za obiekt, którego, będąc we Włoszech,
Dalszych prób zaniechano wobec ograniczonego popytu nie sposób pominąć. Współczesna fabryka stała się nie
na samochody osobowe. CWS zajęły się produkcją cię- mniej sławna od najsławniejszych zabytków architektury
żarówek, a po krótkim okresie importu, postanowiono włoskiej. Pisarze i poeci poświęcali jej najbardziej ekstra-
montować samochody w oparciu o podwozia sprowadza- waganckie opisy. Wybitny architekt, Le Corbusier, po
ne z koncernu General Motors, Citroëna oraz czechosÅ‚o- obejrzeniu nowej siedziby Fiata, napisaÅ‚:  Wszystko w ko-
6
lorze świecącej bieli. Zapewne jedno z najbardziej suge- ramą, zostały wyparte przez mniejsze wozy ze spawany-
stywnych widowisk przemysłowych. Florenckie dzieło, mi metalowymi ramami. Eksport wzrastał. W 1926 roku
precyzyjne, wyraziste, jasne, wzór dla urbanistyki . za granicę wysyłano 70% całej produkcji samochodów.
Budynek był również wzorem funkcjonalności. Nowy Dobrą koniunkturę lat dwudziestych przerwał wielki kry-
rodzaj fabryki był  racjonalny i  ludzki . Ze starych, zys 1929 roku. Nie minęły dwa lata, a produkcja spadła
ciemnych, zadymionych wydziałów, przechodziło się do o połowę. Fiat odzyskał utraconą pozycję dopiero w 1932
przestronnych, jasnych, uporządkowanych pomieszczeń. roku dzięki wprowadzeniu do produkcji dwóch modeli:
Lingotto zwiedził Mussolini posiadający od 1922 roku 508 Balilla i 518 Ardita.
władzę niemal dyktatorską. Niektóre spośród przeprowa- Balilla była pierwszym ekonomicznym, a przez to
dzanych przez niego reform dotyczyły gospodarki. Myśląc przeznaczonym dla szerokiego kręgu odbiorców, samo-
o rozwoju gospodarczym Włoch nie można było zapo- chodem Fiata. Czterocylindrowy, 20-konny silnik o poj.
mnieć o Turynie, skąd wyjechało w 1925 roku 40 tys. sa- 995 cm3 pozwalał osiągnąć prędkość 85 km/godz. W cią-
mochodów. Lingotto zapewniało Fiatowi rozwój. gu pięciu lat sprzedano 113 tys. samochodów.
Ogrom tej fabryki rzuca się w oczy szczególnie wte- Balilla stała się przebojem lat 30. Ona właśnie zwró-
dy, gdy panoramę Turynu ogląda się z malowniczych ciła uwagę władz polskich rozpatrujących możliwość
wzgórz położonych po prawej stronie Padu. Kolorowe sa- podjęcia w Polsce produkcji ekonomicznego samochodu.
mochodziki mknące po dachu największego budynku Właśnie finalizowały się zawody o to, kto otrzyma licen-
przy via Nizza były czymś niespotykanym. Szczytem po- cję na wejście z produkcją samochodów na polski rynek.
mysÅ‚owoÅ›ci architekta byÅ‚o bowiem umieszczenie na da- Citroën czy Fiat? Firma wÅ‚oska proponowaÅ‚a warunki ko-
chu budynku toru próbnego długości 1100 metrów. Pod rzystniejsze. Nie żądała opłat w okresie montażu samo-
nim, na pięciu poziomach, przebiegał proces produkcyjny. chodów, zaś na etapie produkcji - 5% od włoskiej ceny
dla samochodów osobowych i 8% dla pojazdów wojsko-
Polska patrzy na Balill´
wych. Citroën -w okresie montażu - 4-7%, a od wozów
Kolejne modele to już następstwo postępu w techno- produkowanych - 15%. Za Fiatem przemawiały również
logii i projektowaniu. W drugiej połowie lat 20. wielkie, warunki kredytowe: firma z Turynu była gotowa udzielić
szeÅ›ciocylindrowe auta z rÄ™cznie wykonanÄ… drewnianÄ… kredytu w wysokoÅ›ci 1 200 tys. dolarów, Citroën - tylko
Le Corbusier pisał:  Lingotto to wzór dla urbanistyki
7
Była to pierwsza w historii turyńskiej firmy umowa,
w której przekazywano zagranicznemu partnerowi licen-
cję na produkcję samochodów. Nie można było bowiem
w ten sposób traktować budowy przez Fiata fabryki sa-
mochodów w Nanterre, we Francji, gdyż było to przed-
sięwzięcie z własnym kapitałem. Utworzona w 1934 ro-
ku spółka o nazwie SIMCA, odegrała, choć ze zmienny-
mi losami, niemałą rolę w dziejach francuskiego prze-
mysłu motoryzacyjnego obok  wielkiej trójki : Re-
naulta, Peugeota i Citroëna.
Próby inwestowania za granicą z udziałem własnego
kapitału lub w formie joint venture, podejmował Fiat rów-
nież w Austrii, Stanach Zjednoczonych i Rosji (samocho-
Fiat 508 Balilla dy ciężarowe). Skończyły się jednak fiaskiem.
Debiut Polskiego Fiata
200 tys. Mimo nacisków kanałami dyplomatycznymi na
francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Citroën Sama zasada sprzedawania licencji staÅ‚a siÄ™ wÅ‚aÅ›ci-
nie był skory do ustępstw. W tej sytuacji wybór padł na wym kierunkiem ekspansji. Wizja nieuchronnej moto-
Fiata. 21 września 1931 roku dyrekcja Państwowych Za- ryzacji świata i dążenie wielu krajów do uruchamiania
kładów Inżynieryjnych i dyrektor Inspektoratu Fiata na własnego przemysłu samochodowego dość wcześnie
Europę Środowo-Wschodnią, Carlo Edoardo Schmidt, utrwaliły w kierownictwie turyńskiego koncernu prze-
złożyli podpisy pod umową. Przewidywała ona, że przez konanie, że przyszłość to nie tylko produkcja i sprzedaż
dziesięć lat bramy fabryki opuszczać będzie dziesięć sa- gotowych samochodów. Zrozumiano, że podobnie jak
mochodów dziennie. Z kolei zadaniem powołanej spółki auta, sprzedawać można własne doświadczenia: tech-
 Polski Fiat Spółka Akcyjna była działalność w zakresie nologie i konstrukcje, patenty i pomoc przy uruchamianiu
zaplecza technicznego oraz obsługi i napraw samocho- fabryk w krajach, których ambicją stało się posiadanie
dów montowanych i produkowanych na licencji. Akcjona- własnego przemysłu motoryzacyjnego. Jednym z takich
riuszami spółki stali się PZInż oraz Fiat. krajów była właśnie Polska.
Fiat 518 Ardita
8
Umowa z Polską przewidywała produkcję popular-
nego, czteroosobowego samochodu 508 z czterocylin-
drowym silnikiem benzynowym o pojemności 995 cm3
i mocy 17,5 kW (24 KM) przy 3600 obr/min, oraz więk-
szego, pięcioosobowego modelu 518 z 2-litrowym silni-
kiem o mocy 33 kW (45 KM) przy 3400 obr/min. Mo-
wa była również o produkcji samochodów ciężarowych
typu 618 oraz 621 L i R. Zgodnie z umowÄ…, licencjodaw-
ca zobowiązywał się do opracowania projektu fabryki
o zdolności produkcyjnej 2500-3000 sztuk samochodów
osobowych i ciężarowych rocznie, przekazania doku-
mentacji konstrukcyjnej i technologicznej oraz dostar-
czenia wyposażenia niezbędnego do uruchomienia pro-
dukcji. Licencjodawca gwarantował pełną pomoc tech- Fiat w Warszawie - lata 30.
niczną, włączając w to szkolenie, zarówno w Polsce,
pod nadzorem techników włoskich, jak i w Turynie. Do-
wodem dużego zaufania do polskich możliwości tech-
nicznych było przyznanie samochodom produkowanym
nad Wisłą marki Polski Fiat.
Na miejsce produkcji wybrano Państwową Wytwór-
nię Samochodów (dawne Centralne Warsztaty Samocho-
dowe) w Warszawie przy ulicy Terespolskiej 34 na Pra-
dze, wchodzącą w skład Państwowych Zakładów Inżynie-
ryjnych, których ówczesnym dyrektorem był Kazimierz
Meyer. W ramach tej organizacji, nastawionej przede
wszystkim na produkcję dla potrzeb armii, wchodziły
również od 1930 roku Zakłady Mechaniczne w Ursusie. Montaż Fiata 500 Topolino w Warszawie
Niedługo potem, zakłady produkujące Polskie Fiaty
przeorganizowano. Tak powstała Fabryka Samochodów nowisku doradcy jeszcze trzy lata zanim został mianowa-
Osobowych i Półciężarowych. Jak wynika z relacji ny dyrektorem zakładów SIMCA we Francji.
wspomnianego już włoskiego kronikarza Fiata, D. Bi- W 1935 roku rusza montaż ciężarówek. Polski Fiat
gazzi, początki realizacji umowy licencyjnej z PZInż. dominuje na rynku: 50% udział w sprzedaży samochodów
przebiegały z dużymi trudnościami. Ich przyczyną były osobowych, 70% - w sprzedaży ciężarówek. W następ-
kontrowersje między stroną polską i włoską, która nega- nych latach wprowadzony zostaje do produkcji Fiat 500
tywnie oceniała posunięcia dyrekcji fabryki, uważając, Topolino, model 1500 oraz półciężarówki 621R i 621 L.
że nie gwarantuje ona ani dobrej jakości samochodów, To właśnie Fiat 500, nazwany Topolino - myszka, zapo-
ani ekonomiki produkcji. czÄ…tkuje we WÅ‚oszech masowÄ… motoryzacjÄ™, a sam model,
Wiosną 1932 roku przybył do Warszawy, w roli kon- z małymi zmianami, produkowany będzie do 1955 roku.
sultanta ze strony Fiata, inż. Armando Fiorelli - posiada-
Czterodrzwiowa kareta
jący duże doświadczenie w zakresie uruchamiania pro-
dukcji samochodów. Jego udział w realizacji inwestycji li- W 1937 roku sprzedaż wszystkich samochodów
cencyjnej miał szczególne znaczenie. Pod jego nadzorem z marką Polski Fiat, wliczając w to również wozy impor-
w rekordowym czasie zainstalowano linie montażowe. towane, osiąga 10 tys. sztuk - liczbę, jak na owe czasy,
6 sierpnia 1932 roku, dacie dla Polski znaczącej, gdyż imponującą. Spory jest w tym udział samochodów cięża-
tego dnia obchodzono kolejną, 18. rocznicę wymarszu rowych, w które m. in. zaopatruje się armia. Spółka Pol-
Pierwszej Kadrowej Józefa Piłsudskiego, z Państwowych ski Fiat dokłada starań, aby zapewnić dobry serwis sa-
Zakładów Inżynieryjnych zjechał pierwszy samochód mochodowy i zorganizować zaplecze techniczne w ca-
zmontowany w Polsce. Inż. Fiorelli pozostał na swym sta- łym kraju. Trzydzieści stacji obsługi - od Stanisławowa
9
i sztukÄ™. Nieprzypadkowo do realizacji projektu zostanie
wybrany Renzo Piano, twórca paryskiego Centrum Pom-
pidou. Pierwszą trudnością, którą będzie musiał pokonać
artysta z Genui, to sposób zachowania historycznej formy
nadając jej najbardziej współczesny i nowoczesny cha-
rakter. On będzie wiedział, że musi mieć na względzie to,
z czym kojarzyło się do tej pory Lingotto. Zaprojektuje
centrum kongresowe i handlowe, audytorium, ośrodki
badawczo-naukowe i wielkÄ… powierzchniÄ™ wystawowÄ…,
którą w 1984 roku zainauguruje Międzynarodowy Salon
Samochodowy. W 1999 roku, nim dojdzie do uroczystości
zwiÄ…zanych ze 100-leciem firmy, biura Grupy Fiat prze-
Fiat 500 Topolino niesione zostaną z Corso Marconi właśnie do Lingotto.
po GdyniÄ™, od Wilna po Zakopane - stoi do dyspozycji
właścicieli aut z marką Polski Fiat. Największym powo-
dzeniem cieszy siÄ™ model 508.  Czterodrzwiowa kare-
ta dla czterech osób jest pierwszym popularnym samo-
chodem produkowanym seryjnie w Polsce. Można wy-
bierać spośród pięciu wersji kolorystycznych. Afisz re-
klamujący to auto głosi:  Wytwórnia samochodów Pol-
ski Fiat jest wyposażona we wszelkie najbardziej nowo-
czesne maszyny i narzędzia dla seryjnej produkcji sa-
mochodów. Surowce i półfabrykaty do budowy samo-
chodów Polski Fiat dostarczają polskie huty i odlewnie,
osprzęt i akcesoria - wytwórnie krajowe, które dzięki fa-
brykacji samochodów w Polsce, rozwinęły i udoskona-
liły nowe działy produkcji dając tym samym pracę licz-
nym zastępom pracowników . Produkcja samochodów
nie tylko rozwija przemysł krajowy. Pomaga również
rozwiązywać trudny problem bezrobocia. Na razie jesteśmy w 1939 roku na uroczystej inaugu-
racji fabryki w Mirafiorii, która na dziesiątki lat stanie się
Ostatnie lata przed burzÄ…
symbolem Fiata. Dzięki niej wkroczy on do czołówki
W 1937 roku nikt jeszcze nie przewiduje, co się wy- światowych producentów samochodów osobowych. Po-
darzy już za dwa lata. Fiat pracuje na najwyższych obro- wierzchnia nowego kompleksu fabrycznego zajmuje mi-
tach. Pada nowy rekord produkcji - 65 tys. samochodów lion metrów kwadratowych, których prawie jedną trzecią
osobowych. W dużym stopniu przyczynia się do tego no- stanowią hale fabryczne.
wy model - 1100. Ponieważ Lingotto pęka w szwach, W Polsce w tym samym czasie, fabrykę PZInż przy
podjęta zostaje decyzja budowy nowego kompleksu fa- ul. Terespolskiej opuszczają kolejne samochody, których
brycznego - Mirafiori. Stare Lingotto będzie jednak pro- jakość ocenia się wysoko, dzięki czemu pewna ich część
dukować samochody do początku lat 80. kiedy zmieni może być przeznaczona na eksport. Pierwszy, bogaty
swe przeznaczenie. O wyburzeniu nie będzie mowy, w doświadczenia rozdział współpracy Polski z Fiatem,
gdyż zbyt wiele znaczy zarówno dla historii Fiata jak kończy się we wrześniu 1939 roku. Niemieckie bomby
również samego Turynu. Fiat, świadom wyjątkowych spadają na zakłady Polskiego Fiata. Zniszczenia są
walorów architektonicznych budynku, zaprosi najzna- znaczne. Samochody produkuje się jeszcze na małą ska-
mienitszych architektów, aby zaprojektowali Lingotto lę do 1944 roku, kiedy dochodzi do całkowitego znisz-
przyszłości. Zwycięży koncepcja, aby stworzyć tu wielo- czenia fabryki. Upłynie dwadzieścia lat zanim Polski Fiat
funkcyjne centrum, łączące w sobie technikę, naukę powróci nad Wisłę.
10
Lingotto dzisiaj Audytorium w Lingotto
11