Rozdział III. Sposoby zmiany konstytucji w wybranych
krajach
3.1. Zmiana Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki
3.1.1. Rys historyczny
W XVI. wieku Ameryka Północna stanowiła teren silnej ekspansji
kolonialnej państw europejskich, zwłaszcza Hiszpanii, penetrujących jej
południowe wybrzeża, Francji kolonizującej obszar wokół Zatoki
Meksykańskiej, oraz jej północne wybrzeża oraz Anglii zajmującej wybrzeża
Atlantyku w środkowej części kontynentu wraz z Holendrami, którzy jednak w
póz
niejszym czasie zostali przez nich wyparci z zajmowanych terenów, jak na
przykład z Nowego Amsterdamu, dziś Nowy Jork. Emigracja angielska,
kierowana początkowo przez kampanie handlowe doprowadziła do powstania
kilkunastu koloni na tych terenach. Liczba tych koloni w XVIII wieku wynosiła
13. Formalnie nie istniała między nimi żadna łączność. Każda z nich zależna
była bezpośrednio od metropolii oraz rządzona oddzielnie, przez gubernatora
królewskiego. Z reguły przy gubernatorze, w każdej kolonii rady i
zgromadzenia ogólne, reprezentujące kolonistów.
Rosnące uprzemysłowienie Anglii sprawiło, że kapitaliści angielscy
usiłowali uprawiać w stosunku do swych kolonii amerykańskich, powstałych w
drugiej połowie XVI, wyzysk kolonialny, traktując je jako dogodny rynek zbytu
dla towarów angielskich i z
ródło surowców potrzebnych dla Anglii. W
metropolii wydawano przepisy, które regulowały w sposób jak najdogodniejszy
dla kraju macierzystego, wbrew protestom kolonistów nie mających prawie
żadnego wpływu
na decyzje Parlamentu. Także nie liczono się zupełnie z możliwością siłą oporu,
jaka istniała wśród świadomych politycznie kolonistów.
Powszechnie wiadomo, że bezpośrednią przyczyną wojny był "spór
herbaciany". Gdy jako wyraz bojkotu towarów brytyjskich wrzucono w
Bostonie jesienią 1773 r. ładunek herbaty indyjskiej do morza, parlament
angielski chcąc upokorzyć kolonie wydał wiosną 1774 r. ustawy represyjne,
które wywołały wzburzenie i skłoniły do wspólnego wystąpienia kolonistów.
Tak oto doszło do zebrania się w 1774 r. w Filadelfii I Kongresu
Kontynentalnego, gdzie wzięli udział przedstawiciele 12 kolonii, domagającego
się od odwołania ustaw brytyjskich naruszających interesy kolonii. Jednakże
Parlament angielski odrzucił żądania Kongresu.
Taki stan rzeczy do zbrojnego powstania kolonii amerykańskich. W wyniku
konfliktu zbrojnego, w którym Anglia poniosła klęskę, kolonie amerykańskie
oderwały się od kraju macierzystego, ogłaszając przez II Kongres
Kontynentalny niepodległość dnia 4 lipca 1776 r., chociaż działania wojenne
zakończyły się dopiero w 1781 r. Należy jeszcze zaznaczyć, że niemały wpływ
na przebieg walki o niepodległość Stanów Zjednoczonych miała pomoc im
udzielona ze strony Francji.
Deklaracja Niepodległości z 1776 r. proklamowała równość wszystkich ludzi
oraz ich niezbywalne prawo do życia, wolności i szukania szczęścia. Obywatele
mieli przeciw rządowi, który by powyższe przywileje naruszał prawo rewolty.
Byłe kolonie angielskie, uznały się początkowo za niepodległe kraje, jednakże
w póz
niejszym czasie zrezygnowały one z części swej suwerenności i połączyły
się w jedno państwo, kiedy to na mocy "Artykułów Konfederacji" uchwalonych
przez II Kongres dn. 25 listopada 1777 r. powołano związek państw, będącym
luz
ną konfederacją, co nie zaspokajało aspiracji większości stanów, dążących
do większej federalizacji państwa. Jednak dopiero po zakończeniu wojny
delegaci wszystkich stanów zebrani na konwencji w Filadelfii, której celem
początkowo miało być rozstrzygnięcie sporu pomiędzy dwoma stanami
dotyczącego żeglugi i rybołówstwa na rzece Potomac, uchwalili Konstytucję
Stanów Zjednoczonych Ameryki dn. 17 września 1787 r.
Była to pierwsza, w pełni słowa tego znaczeniu, konstytucja pisana na
świecie, będąca aktem ustawodawczym o charakterze nadrzędnym,
zawierającym całość podstawowych norm prawnych dotyczących ustroju
państwa i w tym sensie była ona pierwszą konstytucją w znaczeniu formalnym
oraz co należy podkreślić, w zasadzie obowiązuje po dziś dzień. Jest to
wprawdzie najkrótsza konstytucja ze współcześnie obowiązujących, jako że
składa się z siedmiu artykułów.
Konstytucja wprowadzała definitywnie ustrój federacyjny nowo powstałego
państwa, republikańską formę rządów i zwierzchnictwo narodu. Pierwsza z nich
pomyślana była jako wykluczenie monarchii i absolutyzmu. Druga zaś
wykazywała, że nie już poszczególne stany są z
ródłem przekazania uprawnień
władzom związkowym, a cały naród, od którego pochodzi wszelka władza,
zarówno stanowa, jak i federalna. Sprawiło to, że Stany Zjednoczone stały się
państwem bardziej jednolitym, aniżeli były pod rządami "Artykułów
Konfederacji"
Konstytucja Stanów Zjednoczonych bywa bardzo często interpretowana jako
"karta praw". Wynika to z tego, że zostały w niej zawarte nienaruszalne
swobody obywateli, których rząd nie może naruszać, a także prawo do
swobodnego angażowania się w działalność według własnego wyboru.
Poszczególne stany zachowały niezależność we wszystkich sprawach, które
nie są w konstytucji wyraz
nie uznane za sprawy wspólne. Posiadały one, obok
konstytucji federalnej, odrębne ustawy zasadnicze, uchwalane przez stanowe
konwencje, do czego wzywał II Kongres Kontynentalny. Konstytucje te były
bardzo do siebie podobne, w szczegółach wykazując tylko różnice.
3.1.2 Zmiana konstytucji
 Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki należy do tych wyjątkowych
ustaw zasadniczych, do których w procesie wprowadzania poprawek nie
uczestniczy tylko parlament Poprawianie tej konstytucji jest czynnością bardzo
trudną.
Skomplikowany tryb zmiany konstytucji określa artykuł V amerykańskiej
ustawy zasadniczej. Ustala on dwie procedury dla przeprowadzenia nowelizacji,
w zależności kto jest inicjatorem przeprowadzenia zmian w ustawie najwyższej.
Może ona być zmieniona albo na wniosek Kongresu, albo też poszczególnych
stanów.
W pierwszym przypadku proponowana poprawka musi najpierw być
zatwierdzona większością 2/3 głosów każdej z Izb Kongresu, następnie musi
być przedłożona stanom i ratyfikowana przez co najmniej 3/4 stanów głosami
stanowej legislatywy, albo specjalnego zgromadzenia konstytucyjnego.
Jednakże Ustawa Zasadnicza Stanów Zjednoczonych nie określa specjalnego
trybu wnoszenia wniosków zmiany konstytucji pod obrady Izb. Przyjąć należy
zatem, że następuje to według ogólnie przyjętej procedury inicjatywy
ustawodawczej Kongresu. I tak jak to wynika z postanowień konstytucji
inicjatywę ustawodawczą mają wyłącznie członkowie Kongresu, a przy
wnoszeniu ustaw skarbowych, tylko członkowie Izby Reprezentantów. Wynika
z tego, że jeśli zmiana konstytucji pociągała by wydatki skarbowe, to wyłączna
inicjatywa do wnoszenia takiego wniosku przysługiwała by tylko deputowanym
do niższej izby parlamentu amerykańskiego. W pozostałych zaś przypadkach
wszyscy członkowie mogą wnosić pod obrady projekty poprawek
konstytucyjnych. Przepisy konstytucyjne nie wyposażają Prezydenta Stanów
Zjednoczonych w inicjatywę ustawodawczą, dlatego też każdy rządowy projekt
zmiany konstytucji musi być wniesiony pod obrady i tak wyłącznie przez
członków legislatywy federalnej.
W całej tej procedurze Kongres tylko proponuje poprawkę, a wchodzi ona
dopiero w życie po ratyfikowaniu, czyli zatwierdzeniu przez poszczególne
stany, w okresie nie dłuższym, aniżeli okres ustalony przez Kongres. Czasem
wynosi on nawet siedem lat od uchwalenia jej przez parlament.
Pozostaje jeszcze pytanie, jak następuje ogłoszenie ratyfikowanej przez stany
poprawki, jako że i w tej kwestii konstytucja się nie wypowiada. Zwykłe
projekty ustaw w wyniku podpisu prezydenta stają się ustawą "the bill is
enacted into law".
Drugim sposobem zmiany Konstytucji Stanów Zjednoczonych jest zwrócenie
się przez większość 2/3 stanów do Kongresu o powołanie specjalnego
zgromadzenia konstytucyjnego, które rozpatrzy proponowaną
poprawkę.Jakkolwiek również poprawka przyjęta przez Zgromadzenie, musi
być zatwierdzona przez 2/3 wszystkich stanów
Jak wynika z przedstawionej powyżej procedury zmiany amerykańskiej
ustawy zasadniczej, jest ona jedną z najsztywniejszych konstytucji na świecie.
Czasami bywa tak, że od momentu wniesienia wniosku o jej zmianę, aż do jego
ratyfikacji mija kilka lat. Poza tym specjalny, utrudniony tryb zmiany
konstytucji wpływa na stabilność ustrojowo prawną Stanów Zjednoczonych.
Przez cały okres jej obowiązywania, w ciągu ostatnich 211 lat była ona
nowelizowana zaledwie 26 razy, przy czym ostatni raz w 1971 r., czyli już
minęło 17 lat od ostatniej poprawki do niej wprowadzonej. Trzeba zauważyć, że
większość konstytucji państw europejskich jest nowelizowana co najmniej
kilkadziesiąt razy, i to przez okres o wiele krótszy obowiązuje konstytucja
amerykańska.
Zaznaczyć trzeba, że artykuł V ustawy najwyższej, oprócz dwóch sposobów
wprowadzenia zmian nie przedstawia różnicy po miedzy zwykłym
wprowadzeniem poprawek konstytucyjnych a rewizją konstytucji. W każdym
wypadku stosuje się jeden, ten sam tryb wprowadzania zmian, wskazując
jedynie na różną procedurę ich rozpatrywania, jako że i tak muszą one
ostatecznie być zatwierdzone przez poszczególne stany. Znamienne jest, że
konstytucja nie określa tutaj specjalnych terminów, w trakcie procesu
legislacyjnego zatwierdzającego poprawki. Terminy takie ustala sam Kongres i
dotyczą one okresu w ciągu którego odpowiednia ilość stanów powinna
ratyfikować projekt poprawek, aby wszedł on w życie Po upływie tego okresu
projekt traci ważność i upada.
Podkreślić trzeba, że zmiany do Konstytucji Stanów Zjednoczonych nie
ingerują bezpośrednio w brzmienie jej tekstu, nie są inkorporowane do niej
bezpośrednio. Poprawki te mieszczą się w odrębnych aktach ustawodawczych,
których tekst nie zostaje włączony do konstytucji. Zachowują one przy tym swą
zewnętrzną odrębność, z zaznaczeniem, że są aktem zmieniającym konstytucję.
Konsekwencją tego stanu rzeczy jest, że do zmiany tychże ustaw zawierających
poprawki konstytucyjne również musi być zachowana procedura przewidziana
przez artykuł V ustawy zasadniczej. Występowanie poprawek konstytucyjnych
jest również charakterystyczne dla konstytucjonalizmu amerykańskiego,
chociaż jest również nieobce rozwiązaniom ustojowoprawnych innych państw,
zwłaszcza Ameryki A
acińskiej, które przyjęły do swego porządku prawnego
szereg rozwiązań zaczerpniętych bezpośrednio z konstytucji amerykańskiej.
3.2. Zmiana Ustawy Zasadniczej w Republice Federalnej Niemiec
3.2.1. Rys historyczny
Wobec przegranej Niemiec hitlerowskich podczas drugiej wojny światowej i
podpisaniu przez nie dn. 8 maja 1945 r. bezwarunkowej kapitulacji, całe ich
terytorium znalazło się pod wojskową okupacją aliantów i przestały istnieć
wszelkie państwowe władze niemieckie. 5 czerwca 1945 r. na
podstawie
"Deklaracji berlińskiej" kraj został podzielony na cztery strefy
okupacyjne: a) radziecką, b) amerykańską, c) francuską, d) brytyjską.
Także Berlin został podzielony pomiędzy aliantów, a państwo pruskie zostało
formalnie zniesione w 1947 r. Wszelką władzę w tych strefach objęli dowódcy
wojsk sprzymierzonych tworzących łącznie dla spraw ogólnoniemieckich
Sojuszniczą Radę Kontroli z siedzibą w Berlinie. Okupacja Niemiec była
traktowana jako środek przejściowy, a w czasie jej trwania miało nastąpić
stopniowe odbudowywanie niemieckich władz państwowych opartych, na
nowych demokratycznych zasadach.
W wyniku konfliktu pomiędzy mocarstwami, paraliżującymi działalność
Sojuszniczej Rady Kontroli, działała ona faktycznie przez krótki czas, jednakże
zdołała podczas swego urzędowania, wydać kilka ważnych ustaw, jak na
przykład ustawę uchylającą przepisy prawne nacjonalistyczne., czy też ustawę o
likwidacji Prus.
Już od roku 1946 rozwój prawno - polityczny Niemiec toczy się także
odrębnymi torami w poszczególnych strefach okupacyjnych. Z jednej strony w
strefach państw zachodnich, a z drugiej w radzieckiej strefie okupacyjnej.
Natomiast wiosną 1948 r. różnice między strefą radziecką a strefami
zachodnimi nabrały dosyć dużego charakteru, obejmując strukturę gospodarczą,
politykę wewnętrzną, system partyjny oraz system niemieckich organów
państwowych. Wtedy także nastąpiło ostateczne zerwanie między mocarstwami
zwycięskimi. Fiasko konferencji londyńskiej wiosną 1948 r. spowodowało
ostateczne zawieszenie działalności Sojuszniczej Rady Kontroli.
W strefach zachodnich odbudowa Niemiec przebiegała w dwóch
podstawowych płaszczyznach, prawnoadministracyjnej i politycznej. W
pierwszej z nich władze okupacyjne przystąpiły do odbudowy niemieckiego
aparatu państwowego, która następował od dołu, czyli od szczebli lokalnych.
Zachowano tradycyjny, pochodzący jeszcze z czasów przedhitlerowskich
podział na kraje, zmieniając jednak ich liczbę, granice i nazwy. W ten sposób
nastąpiła zasadnicza reorganizacja podziału federalnego Niemiec, utrzymana z
małymi zmianami aż do roku 1990. Następnie w latach 1946/ 1947
przeprowadzono wybory do parlamentów krajowych, które uchwaliły
konstytucje krajowe. Przebiegało to jednak pod ścisłą kontrolą i na zasadach
ustalonych przez aliantów. Pomimo przekazania władzy na szczeblu krajowym
w ręce niemieckie to jednak na szczeblu ponadkrajowym władza państwowa
nadal była wykonywana przez organy zarządu okupacyjnego, jednak przy
współudziale doradczych, a póz
niej także wykonawczo - administracyjnych ciał
niemieckich.
1 stycznia 1947 r. połączono brytyjską i amerykańską strefę okupacyjną,
tworząc w ten sposób Zjednoczony Obszar Gospodarczy, czyli tak zwaną
Bizonię, będącą korporacją o charakterze gospodarczym. Nastąpiło to na
podstawie umowy z 2 grudnia 1946 r. W połowie 1947 r. powołano Radę
Gospodarczą będącą naczelną ustawodawczą władzą tej korporacji. Wybierana
była ona przez poszczególne parlamenty krajowe i stanowiła namiastkę
parlamentu dla całego obszaru Bizomii. Natomiast funkcje wykonawcze
należały do Rady Administracyjnej, która pełniła rolę pierwszego niemieckiego
rządu ponadstrefowego.
W dniu 1 sierpnia 1948 r. gubernatorzy zachodnich stref okupacyjnych
przekazali premierom krajów zachodnioniemieckich tak zwane dokumenty
frankfurckie, uznające celowość stworzenia odrębnego państwa na zachodzie
Niemiec i formułujące wytyczne do podjęcia prac nad opracowaniem
konstytucji. Było to wynikiem obrad trzech mocarstw okupacyjnych oraz
Belgii, Holandii i Luksemburga na konferencji w Londynie w czerwcu 1948 r.
Także w sierpniu 1948 r. francuska strefa okupacyjna została włączona do
Zjednoczonego Obszaru Gospodarczego i powstała Trizonia. Oznaczało to, że
pod względem gospodarczym trzy zachodnie strefy okupacyjne stanowiły już
jedną strukturę.
Na podstawie dokumentów frankfurckich parlamenty krajowe powołały organ
mający przygotować nową konstytucję, Radę Parlamentarną. Prace
konstytucyjne toczyły się do maja 1949 r. i nie były wole od sporów pomiędzy
poszczególnymi ugrupowaniami jaki i krajami. Aktywnie także oddziaływały
władze okupacyjne, zwłaszcza w sferze ukształtowania zasady federalizmu.
8 maja 1949 r. została uchwalona przez Radę Parlamentarną Ustawa
Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec. Po jej zaakceptowaniu przez władze
okupacyjne oraz parlamenty krajowe weszła ona w życie 23 maja 1949 r.
Pół roku póz
niej w paz
dzierniku 1949 r. w radzieckiej strefie okupacyjnej
powstała Niemiecka Republika Demokratyczna.
Także Berlin Zachodni otrzymał w 1950 r. własną konstytucję uchwalona przez
Radę Miejską i zatwierdzoną przez komendanturę wojskową trzech mocarstw
zachodnich. Należy zaznaczyć, że aż do roku 1990, czyli do zjednoczenia
Niemiec stanowił odrębną od RFN jednostkę polityczną.
21 września wszedł w życie ogłoszony przez trzech gubernatorów statut
okupacyjny, który w nowy sposób regulował stosunek mocarstw okupacyjnych
do Niemiec. Na jego podstawie władze konstytucyjne RFN miały sprawować
tylko
samorząd, a najwyższa władza państwowa i szereg konkretnych uprawnień z
tym związanych miały należeć do mocarstw okupacyjnych. W miejsce
gubernatorów powołano trzech wysokich komisarzy i utworzona Wysoką
Komisję Aliancką. Wszystkie sprawy wojskowe i zagraniczne należały do jej
wyłącznej kompetencji, nie wolno było Niemcom tworzyć własnej armii, jak i
produkować jakiegokolwiek uzbrojenia.
Po szeregu umowach regulujących status prawny RFN oraz jej stosunek do
mocarstw okupujących, wszedł w życie 5 maja 1955 r. Układ Ogólny, który
normował w nowy sposób stosunki z Niemcami. Na jego podstawie uchylono
stan okupacji RFN i rozwiązano Wysoką Komisję Atlantycką i podległe jej
organy okupacyjne. Republika Federalna Niemiec zyskała status państwa
suwerennego.
Konstytucja RFN z 1949 r. stworzyła porządek ustrojowy wysoce
zracjonalizowany, obliczony na sprostanie całemu szeregowi teoretycznie
założonych sytuacji konfliktowych. Konstytucja ta miała się stać
instytucjonalnym.
zabezpieczeniem dla nowo powstającej demokracji zachodnioniemieckiej.
3.2.2 Zmiana konstytucji
Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec przewiduje w artykule 79
sposoby jej zmiany. Na jego podstawie możemy wyróżnić przepisy
konstytucyjne, które podlegają zmianie na szczególnych zasadach, różniących
się od zwykłego uchwalania ustaw parlamentarnych oraz przepisy niezmienne,
które pod żadnym pozorem i to przez żaden organ federalny nie mogą ulec
zmianie.
Z braku odpowiednich postanowień konstytucyjnych dotyczących trybu zmiany
konstytucji a odnoszących się do przedstawiania wniosków o wniesienie
poprawek konstytucyjnych, należy przyjąć, że właściwe do wniesienia projektu
zmian w tej materii są podmioty wyposażone w inicjatywę ustawodawczą co do
projektów zwykłych ustaw. Ustawa Zasadnicza jedynie stwierdza, że wniosek o
zmianę konstytucji musi być wyraz
ny. Wynikało by z tego, że z wnioskiem o
przyjęcie poprawek do konstytucji mogą wystąpić, na podstawie artykułu 76
Ustawy Zasadniczej, rząd federalny, posłowie Parlamentu Związkowego oraz
Rada Związkowa. Uprawnienia tego nie posiada Prezydent Federacji, tak jak to
ma miejsce w Polsce. Wynika to z tego, iż pozycja prawnoustrojowa prezydenta
w Republice Federalnej Niemiec jest względnie słaba, i ma on w miarę mały
wpływ na sferę politykę ustrojodawczą Związku.
Zgłoszony projekt zmiany konstytucji wnosi się w formie pisemnej do
Parlamentu Związkowego na ręce jego przewodniczącego, jednakże rządowe
projekty wnoszone są najpierw do Rady Związkowej, a po jej ustosunkowaniu
się co do projektu, przekazywane są Parlamentowi Związkowemu.
Tak wniesiony projekt trafia pod obrady Parlamentu Związkowego oraz
następnie Rady Związkowej. Ustawa Zasadnicza może zostać zmieniona tylko
większością 2/3 głosów ustawowej liczby członków izby niższej parlamentu
związkowego i większością 2/3 głosów izby wyższej. Jako że jedna partia lub
też koalicja rządowa bardzo rzadko dysponują taką większością zarówno w
Bundestagu jak i Bundesracie, zmiana Ustawy Zasadniczej wymaga bardzo
szerokiego konsensusu. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy opowie się za nim
również część opozycji.
Przepisy artykułu 79 nie przewidują również specjalnej formy publikacji
poprawek konstytucyjnych, dlatego i tu należy przyjąć, że następuje to w
sposób identyczny co ogłaszanie ustaw zwykłych, czyli przez zamieszczenie
uchwalonego tekstu ustawy w Federalnym Dzienniku Ustaw, po uprzednim
złożeniu na nim kontrasygnaty w Związkowym Urzędzie Kanclerskim oraz
wygotowaniu przez Prezydenta Związku.
 Według przepisów konstytucyjnych tylko Parlament Związkowy i Rada
Związkowa zostały wyposażone w kompetencje do zmiany przepisów. Żaden
inny organ związkowy, nawet jeśliby akty przez niego wydawane miały na
podstawie konstytucji moc równą ustawie. Jedynie ustawa uchwalona przez te
organy i to w szczególnym trybie może wnieść poprawki do Ustawy
Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec.
Artykuł 79 ż3 wskazuje jakie postanowienia konstytucji są niezmienialne,
nawet przy zachowaniu szczególnego trybu zmiany przepisów konstytucji.
Wprowadzenie tego artykułu nie było nawiązaniem do tradycji konstytualizmu
niemieckiego, jako że wcześniejsze akty konstytucyjne nie zawierały
postanowień niezmienialnych. Jednakże mieściło to się w ogólniejszym nurcie
regulacji nawiązujących do tragicznego końca Konstytucji Weimarskiej i
mających uniemożliwić legalne ustanowienie rządów totalitarnych.
Według tego przepisu nie może podlegać zmianie federacyjna forma państwa,
podział władz, zasada demokracji oraz zasada państwa prawa i państwa
socjalnego. Nienaruszalna jest także zasada priorytetu godności człowieka oraz
istota podstawowych praw i wolności
Zatem zakazane jest naruszenie podziału Związku na kraje, czyli
niedopuszczalne byłoby nadanie Niemcom formy państwa unitarnego, i
pozbawienia landów samodzielnych ośrodków podejmowania demokratycznie
legitymowanych rozstrzygnięć politycznych oraz ich udziału ustawodawstwie
związkowym poprzez likwidację Rady Związku, lub wprowadzenia do niego
wyborów bezpośrednich. Natomiast nie oznacza to utrzymania istniejących
landów, jako że artykuł 29 UZ zakładał od początku zmianę podziału
terytorialnego na kraje.
Również zakazane są wszelkie zmiany w przepisach konstytucyjnych
określających nienaruszalność godności człowieka, nienaruszalność i nie
zbywalność praw człowieka oraz związanie władzy państwowej tymi prawami
określające materialną treść funkcjonowania państwa.
Ustawa Zasadnicza przewiduje pośrednią zmianą konstytucji . Polega ona na
tym, że przy stwierdzeniu, że postanowienia Ustawy Zasadniczej nie
sprzeciwiają się zawarciu i wejściu w życie umów międzynarodowych, których
przedmiotem jest układ pokojowy, przygotowania układu pokojowego lub
redukcja ustroju prawno - okupacyjnego, albo które mają służyć obronie
Republiki. W powyższym przypadku wystarczy takie uzupełnienie tekstu
Ustawy Zasadniczej, które się ogranicza do takiego stwierdzenia.
Przez zastosowanie powyższych przepisów jest możliwa pośrednia, nie
zawsze widoczna zmiana konstytucji, która może nastąpić poprzez
zalegalizowanie umowy, której postanowienia odbiegają od zasad czy też
przepisów konstytucji, a przez to wprowadzenie ich do samej Ustawy
Zasadniczej.
Należy jeszcze nadmienić, że do roku 1955, na podstawie statutu
okupacyjnego z maja 1949 r. każda zmiana Ustawy Zasadniczej wymagały
zgody Wysokiej Komisji ustanowionej przez zachodnie mocarstwa okupacyjne,
co było ograniczeniem suwerenności Republiki Federalnej Niemiec.
3.3. Zmiana Konstytucji w Republice Francuskiej
3.3.1. Rys historyczny
Francja posiada jedne z najdłuższych tradycji konstytucyjnych na świecie.
Pierwsza konstytucja została tam uchwalona w wyniku przeobrażeń
zachodzących podczas Rewolucji Francuskiej, przez Zgromadzenie Narodowe 3
września 1791 r. i była drugą konstytucją na kontynencie europejskim, po
polskiej Konstytucji 3 Maja, a trzecią na świecie, po amerykańskiej z 1787 r.
Należy wspomnieć, że została ona poprzedzona Deklaracją Praw Człowieka i
Obywatela, zakładająca, że z
ródłem władzy suwerennej może być tylko naród
oraz głosiła wolność osobistą wszystkich obywateli. Nie mały wpływ na
konstytucję francuską wywarły tendencje prawnoustrojowe zachodzące na
kontynencie amerykańskim.
Jednakże tendencje republikańskie jakie zaczęły przeważać w polityce władz
francuskich doprowadziły do zniesienia monarchii u uchwalenia nowej ustawy
zasadniczej 24 czerwca 1794 r., zwanej konstytucją jakobińską. Wprowadzała
ona we Francji po raz pierwszy ustrój republikański, formułowała zasadę
jedności władzy i nadrzędności najwyższego organu przedstawicielskiego ,
przyznała ona także obywatelom bezpośrednie prawo wyborcze. Konstytucja ta
jednak nie weszła w życie, ze względu na upadek rządów jakobinów. Następną
ustawę zasadniczą uchwalono 22 sierpnia 1795 r. Nawiązywała one w swej
treści do dwóch poprzednich konstytucji, jednakże ograniczając prawa
wyborcze. Jako pierwsza wprowadziła dwuizbowy parlament Obowiązywała
ona jedynie niespełna pięć lat, jako że pod wpływem Napoleona Bonaparte 13
grudnia 1799 r. uchwalono nową konstytucję, wprowadzającą we Francji
dyktaturę jednostki, przy zachowaniu pozorów demokracji parlamentarnej.
W okresie zaledwie ośmiu lat uchwalono we Francji cztery ustawy
zasadnicze, które pomimo zachowania jednego ducha zrodzonego w wyniku
przemian rewolucyjnych roku 1789, jednak różniły się od siebie. Konstytucje
francuskie tego okresu, inaczej aniżeli Konstytucja Stanów Zjednoczonych nie
przyczyniały się do stabilności ustroju, a czasem nawet były powodem jego
zmiany.
Po upadku Napoleona przez cały wiek XIX rządy oraz sposoby sprawowania
władzy we Francji bardzo często się zmieniały, a co za tym idzie i konstytucje
regulujące powyższy tan rzeczy. W tym czasie do roku 1875 r kilka ustaw
konstytucyjnych, które wprowadzały bardzo różny system sprawowania władzy,
od republiki do cesarstwa. Dopiero po upadku Napoleona III w roku 1871,
system sprawowania rządów się ustabilizował, a Konstytucja III Republiki
Francuskiej z 1875 r. utrzymała się, przez siedemdziesiąt lat, mimo jej
pozorności, powodując utrwalenie się republikańskiej formy rządów we Francji.
Po drugiej wojnie światowej uchwalono następna konstytucję 13
paz
dziernika 1946 r. tworząc w ten sposób IV Republikę. Jednakże w wyniku
rozdrobnienia partii politycznych , do sprawowania władzy musiały się tworzyć
rządy koalicyjne, opierające się na zmiennej większości w parlamencie i
rozpadających się w wyniku kryzysów rządowych.
System parlamentarny opierający się na konstytucji z 1946 r. , wraz z jego
zmiennymi większościami, nie był zdolny do udz
wignięcia ciężaru
odpowiedzialności za doniosłe dla narodu i państwa rozstrzygnięcia.
Największym problemem, jaki miał decydujące znaczenie dla losów IV
Republiki, była sytuacja polityczna w Algierii, traktowanej przez Francuzów a
zwłaszcza przez kolonów tam zamieszkałych, inaczej niż inne kolonie, jako
integralną część ich państwa, która starała się odzyskać niepodległość.
Zawiązany tam spisek wojskowy, mający na celu utrzymanie Algierii w
posiadaniu Francji doprowadził do upadku IV Republiki. W wyniku zaostrzonej
sytuacji politycznej w kraju Charles de Gaulle dał do zrozumienia, że jest gotów
wziąć odpowiedzialność za Francję. Francuzi porównując miernotę większości
polityków upadającej republiki z wielką indywidualnością Generała, jego
zasługami z okresu wojny i pierwszych lat powojennych, obdarzyli go wielką
sympatią i wierzyli, że tylko on może doprowadzić do uzdrowienia sytuacji
politycznej w kraju.
Z dojściem Generała de Gaulle`a do władzy wiązała się reforma jej
sprawowania, której zażądał, i zasadnicza reforma konstytucyjna Francji, która
dała początek V Republice. Nowa władza musiała się uporać z wojną algierską i
krachem finansów państwa, jednakże te problemy nie przesłaniały mu planów
wielkiej modernizacji państwa, społeczeństwa, ekonomii i zmiany pozycji
Francji na arenie międzynarodowej. Restrukturację pastwa przynosiła
Konstytucja Republiki Francuskiej z 4 paz
dziernika 1958 r.
Konstytucja ta dała prezydentowi pozycję dominującą w państwie, które może
nawet się odwoływać do narodu ponad parlamentem i partiami, przez
referendum. Ma on także silną pozycję w kontaktach z rządem oraz z
parlamentem. Zachowano zasadę odpowiedzialności rządu przed parlamentem,
jednakże mocno ja ograniczając przez ścisłe ograniczenie zakresu kontroli i
przez zmiany w procedurze parlamentarnej. Na jej podstawie to nie parlament,
lecz władza wykonawcza miała określać i prowadzić politykę Narodu
Francuskiego.
Według założeń konstytucyjnych, stabilizację miało przynieść zdecydowane
umocnienie władzy prezydenta i rządu, a wolnościowy, indywidualistyczny
charakter Francuzów miał znalez
ć ujście w szerokim zakresie praw i swobód
obywatelskich oraz w demokracji, tak bezpośredniej, jak i parlamentarnej.
Konstytucyjny system sprawowania władzy w V Republice kształtował się
przez około 15 lat. Najpierw pod przemożnym wpływem osobowości
prezydenta de Gaulle`a, a po jego rezygnacji wiosną 1969 r. ze stanowiska
prezydenta, pod wpływem partii gaullistowskiej, Unii Demokratów na rzecz
Republiki (UDR) oraz następnego prezydenta Francji, kilkuletniego premier w
rządzie de Gaulle`a, Giscarda d`Estaing, za którego kadencji w pełni
ukształtował się system ustrojowoprawny V Republiki.
3.3.2 Zmiana konstytucji
Konstytucja Republiki Francuskiej należy do tego typu sztywnych konstytuji,
które rozróżniają w przepisach konstytucyjnych normy niezmienne i
pozostałych norm konstytucyjnych. Jednakże te drugie są również podzielone
na normy podlegające zmianie na podstawie zróżnicowanego trybu i zasad
wprowadzania poprawek.
Kwestię dotyczącą zmiany konstytucji reguluje artykuł 89 zamieszczony w
rozdziale XIV francuskiej. Według ż1 powyższego artykułu z inicjatywą
ustawodawczą w tym względzie może wystąpić Prezydent Republiki na
wniosek premiera rządu jak i członkowie obu izb parlamentu, czyli
Zgromadzenia Narodowego i Senatu. Konstytuja nie określa ilu deputowanych
do legislatywy musi złożyć wniosek o zmianę konstytucji, aby mógł on być
poddany rozpatrzeniu. Należy zatem przyjąć, że następuje to tak jak przy
wnoszeniu ustaw zwykłych. Znamienne jest, że inicjatywą ustawodawczą co do
wniesienia poprawek do konstytucji mogą występować również członkowie
Senatu, czego nie przewidują konstytucje większości państw europejskich.
Zazwyczaj z projekt taki wnosi Senat jako całość, a nie jego członkowie.
Zapewne ustrojodawca francuski zaczerpnął powyższe postanowienia z
Konstytucji Stanów Zjednoczonych, która przewiduje taką możliwość.
Następnie rządowy lub parlamentarny projekt ustawy zmieniającej
konstytucję winien być uchwalony przez obie izby parlamentu w takim samym
trybie oraz w identycznym brzmieniu. Na koniec tak uchwalony projekt
poprawek konstytucyjnych przez parlament powinien zostać poddany pod
rozstrzygnięcie narodowi w drodze referendum. Wynika z tego, że
Zgromadzenie Narodowe, tak jak Kongres Stanów Zjednoczonych tylko
proponuje poprawki konstytucyjne, a zatwierdzane są one przez całe
społeczeństwo, i dopiero po przyjęciu ich w drodze referendum stają się
obowiązującym prawem. Zatem należy tu przyjąć, że w tym trybie zmiany
konstytucji ustrojodawcą staje się cały naród.
Wyżej przedstawiona procedura wnoszenia poprawek konstytucyjnych
pozwala Senatowi nie dopuścić do zmiany konstytucji, której jest on przeciwny,
albowiem Senat ma te same uprawnienia przy jej zmianie co Zgromadzenie
Narodowe.
Procedura zmiany konstytucji zawarta w artykule 89 ż3 pozwala na różne
potraktowanie roli parlamentu w trybie wnoszenia poprawek konstytucyjnych,
zależnie od woli Prezydenta Republiki. Może on zatem nie przedstawiać
projektu zmian ustawy zasadniczej społeczeństwu do akceptacji w drodze
referendum, lecz skierować do Kongresu, czyli połączonych izb Zgromadzenia
Narodowego i Senatu. W takim wypadku projekty zmian dla ich przyjęcia
powinny zastać uchwalone przez Kongres większością co najmniej 3/5 ważnie
oddanych głosów. W tym wypadku ustrojodawcą zostaje parlament, a właściwie
obie jego izby połączone w jedną, czyli Kongres.
Przedstawione wyżej dwa tryby zmiany Konstytucji Republiki Francuskiej
różnią się w zasadzie nie tym jaka materia konstytucyjna jest poddawana
oprawkom. Są one zależne głównie od głowy państwa, która może wybrać
sposób jej zmiany, albo w drodze referendum konstytucyjnego, albo w drodze
uchwały Kongresu Republiki. Także w tym uwidacznia się silna rola prezydenta
w państwie, który dla zaakceptowania poprawek przez niego wniesionych może
wybrać drogę ich zatwierdzania w zależności od struktury politycznej
parlamentu i nastrojów społeczeństwa.
Nad prawidłowym przestrzeganiem referendum, w tym także
konstytucyjnego, jako, że nie są zamieszczone w konstytucji przepisy odmienne
czuwa Rada Konstytucyjna. Ona także ogłasza jego wyniki. Natomiast według
konstytucji ustawy promulguje Prezydent Republiki. Także on dokonuje
promulgacji ustaw, które zostały poddane pod referendum. Przyjąć należy
zatem, że i uchwalone lube też przyjęte w referendum poprawki konstytucyjne
promulguje prezydent.
Artykuł 85 konstytucji przewiduje odmienną procedurę zmiany przepisów
konstytucyjnych od zawartej w artykule 89. Według niego zmiana rozdziału XII
w zakresie dotyczącym działalności instytucji wspólnoty : Republiki oraz
Wspólnoty może nastąpić jedynie w drodze ustawy uchwalonej w takim samym
trybie przez parlament Republiki i Senat Wspólnoty. Przez parlament Republiki
należy rozumieć Zgromadzenie Narodowe i Senat Republiki. Postanowienia
tego rozdziału mogą być również zmieniane w wyniku umów zawartych
pomiędzy wszystkimi państwami Wspólnoty, a nowe postanowienia nabierają
moc obowiązującą w warunkach przewidzianych konstytucją każdego z państw.
Według artykułu 89 ż4, żadne postępowanie dotyczące zmiany konstytucji
nie może zostać wszczęte ani być kontynuowane w wypadku zamachu na
integralność terytorium państwowego. Przepis ten ma być gwarancją i
zabezpieczeniem przed zmianami konstytucji wymuszonymi przez działania
wojenne, prowadzone w obronie państwowości francuskiej, jako że wiadomo, iż
pod naciskiem żądań różnych czynników zewnętrznych w momencie
kryzysowym w jakim w wyniku wojny znalazło się państwo łatwo wymusić
ustępstwa konstytucyjne.
Natomiast paragraf 5 powyższego artykułu wskazuje, że republikańska
forma rządów nie może stanowić przedmiotu zmiany konstytucji. Wynika z
niego, że przepis artykułu 2 zawarty w rozdziale pierwszym jest normą
niezmienialną, bez jakichkolwiek wyjątków i sposobu tego dokonywania.
Przyjąć należy, iż wynika to z długoletniej tradycji republikańskiej formy
rządów we Francji i z niefortunnymi doświadczeniami ostatnich monarchii
konstytucyjnych tego kraju.
Oprócz wyżej opisanego sposobu zmiany Konstytucji Republiki Francuskiej
istnieje wprowadzony w roku 1962 tryb nieprawidłowy. Opiera się on na
artykule 11 konstytucji, który zezwala prezydentowi poddać wprost pod
referendum między innymi każdy projekt ustawy odnoszący się do organizacji
władz państwowych. Według tego przepisu można przyjąć lub zmienić w
głosowaniu ludowym ustawy o wskazanej treści, jednak tylko zwykłej, jako że
zmiana konstytucji jest zawarta w artykule 89. Pomimo tego przepis ten był
wykorzystywany przez prezydenta do wnoszenia poprawek konstytucyjnych.
3.4. Zmiana Aktu o Formie Rządu w Królestwie Szwecji
3.4.1. Rys historyczny
Szwecja będąca w średniowieczu krajem leżącym na peryferiach ówczesnej
Europy, stała się w XVI wieku jednym z najpotężniejszych krajów naszego
kontynentu. Poprzez liczne ekspansje militarne posiadała pod koniec XVIII w.
nie tylko dzisiejsze terytorium Szwecji, ale także Finlandię, Pomorze
Zaodrzańskie, Rugię, wykraczając tym samym, daleko poza granice etniczne
Szwedów.
Pomimo tego wiek XVIII kończył się niepomyślnie dla Szwecji. Europa
ówczesna przechodziła gwałtowne zmiany wywołane głównie przez Rewolucję
Francuską. Natomiast armia Napoleona przenosiła zasady rewolucyjne do
różnych zakątków kontynentu, pomimo zawiązywania kilkakrotnie
odnawianych koalicji antyfrancuskich. W tych antynapoleońskich koncepcjach
wyznaczano Szwecji rolę bastionu wypadowego od północy. Po koronowaniu
się Napoleona Bonaparte na Cesarza Francuzów, król szwedzki Gustaw IV
Adolf nie uznał tytułu, uznając Napoleona I za uzurpatora i przyłączył się po
namowach Anglii i Rosji do III koalicji antyfrancuskiej 31 paz
dziernika 1805
roku. Dla Szwecji wojna była niekorzystna, i już wiosną 1807 roku dokonano
zawieszenia broni. Po układzie tylżyckim w lipcu tego roku z wojny z Francją
wycofała się Rosja, jednakże król szwedzki nie zrozumiał powagi sytuacji i
demonstracyjnie wypowiedział zawieszenie broni zawarte z Napoleonem kilka
miesięcy wcześniej, co pociągnęło za sobą silną ofensywę francuską. Już we
wrześniu wojska szwedzkie musiały opuścić Pomorze wraz z Rugią.
Tymczasem Rosjanie zajęli Finlandię, a następnie do nich przyłączyli się
Duńczycy wspomagani przez oddziały francuskie pod dowództwem marszałka
Jean`a Babtisty Bernadotte`a.
Utrata powyższych terytoriów wzmogła narastające niezadowolenie z
polityki króla Gustawa Adolfa., oskarżanego o błędną, nieelastyczną politykę
zagraniczną oraz o nieudolne prowadzenie wojny. W wyniku wystąpienia armii
przeciw królowi w marcu 1809 roku, został on aresztowany i pozbawiony przez
Stany tronu.
Po dłuższych naradach i sporach oddano koronę stryjowi obalonego króla
Karolowi XIII. Jednakże był on bezdzietny, a adoptowany przez niego Krystian
August zmarł w 1810 roku. W takiej sytuacji wybór padł na osobę nie związana
wcale z dynastią szwedzką, na marszałka wojsk napoleońskich, wspomnianego
już Jean`a Baptistę Bernadotte, księcia Ponte - Corvo. Sejm stanowy wybrał gp
21 sierpnia 1810 na następcę tronu i równocześnie uchwalił ustawę o
następstwie tronu zabezpieczająca go dla dynastii Bernadotte. Objął on tron w
roku 1818 po smierci Karola XIII jako Karol XIV, tworząc w ten sposób nową
dynastię szwedzką.
Przy okazji dyskusji nad wyborem nowego króla ustalono w 1809 roku
zasady ustrojowe Szwecji uchwalając 5 czerwca Akt o Formie Rządzenia,
będący pierwszą konstytucją Szwecji. Obowiązywał on ze zmianami do roku
1974, kiedy to Riksdag zastąpić go nowym Aktem o formie Rządów. Akt ten
wraz z Aktem o Sukcesji z 1810 roku, Aktem o Riksdagu z 1974 roku i Aktem
o Wolności Druku tworzą prawa fundamentalne, czyli Konstytucję Królestwa
Szwecji.
Według niej cała władza publiczna pochodzi od Narodu, który ją sprawuje
przez swych przedstawicieli zasiadających w Riksdagu oraz w radach
samorządu gminnego. Natomiast wykonywana jest przez rząd królewski. Król
zaś jest Głową Państwa i reprezentuje je na zewnątrz, jednakże jego wpływ na
politykę społeczno - gospodarczą oraz ustrojową jest raczej nikły.
3.4.2. Zmiana konstytucji
Konstytucja Królestwa Szwecji należy do typu konstytucji sztywnych, które
mogą być zmieniane tylko po zachowaniu specjalnej procedury przez parlament
innej aniżeli uchwalanie ustaw zwykłych. Inicjatywa ustawodawcza na
podstawie paragrafu 16, z rozdziału 8 Aktu o Formie Rządu należy do
Riksdagu, do rządu oraz do deputowanych do parlamentu. Według tego
artykułu wyróżnia się zmianę praw fundamentalnych zawartych w rozdziale
drugim oraz pozostałych przepisów tego aktu. Jednakże procedura jest bardzo
zbliżona, gdyż każda procedura zmiany Aktu o Formie Rządu przebiega w
początkowej fazie sposób identyczny jak zmiana praw fundamentalnych, a
następnie zaś z uwzględnieniem szczególnej procedury.
Przepisy dotyczące wprowadzania praw fundamentalnych są zamieszczone w
rozdziale ósmym w paragrafie 15. Aktu o Formie Rządów. Nie mówią one
wprost o zmianie konstytucji, a jedynie o stanowieniu praw fundamentalnych.
Wyróżnia się tu oczekującą inicjatywę ustawodawczą dotyczącą zmiany praw
fundamentalnych, która po jej zaakceptowaniu przez parlament albo referendum
staje się dopiero projektem zmiany konstytucji.
Według tych postanowień akt ten może być zmieniony jedynie przez
parlament i tylko ten organ ma prawo do wnoszenia poprawek konstytucyjnych.
Żaden inny organ państwowy, nawet jeśliby był uposażony przez konstytucję do
wydawania aktów równych ustawą nie ma kompetencji do zmiany konstytucji.
Na podstawie paragrafu 15 zmiany w konstytucji może zostać dokonana
jedynie poprzez po dwóch jednobrzmiących uchwałach parlamentu, jednakże
druga może nastąpić dopiero przez nowo wybrany Riksdag. Ponadto powinno
upłynąć co
najmniej dziewięć miesięcy od wniesienia inicjatywy do dnia wyborów
parlamentarnych. Jednak Komisja Konstytucyjna może większością 5/6 głosów
odstąpić od tej zasady.
Według tego przepisu nie można rozpatrywać oczekującej inicjatywy zmiany
konstytucji, która pozostaje w sprzeczności z wcześniej wniesioną oczekującą
inicjatywą, bez odrzucenia projektu zmiany prawa fundamentalnego, która
wpłynęła jako pierwsza.
Artykuł ten przewiduje także przeprowadzenie referendum konstytucyjnego
dotyczącego inicjatywy oczekującej na rozpatrzenie przez parlament. Następuje
to na żądanie deputowanych, jeśli z wnioskiem takim wystąpi ich co najmniej
1/10, a w głosowaniu wypowie się za nim co najmniej 1/3 deputowanych.
Jednakże żądanie to należy zgłosić w terminie 15 od zatwierdzenia przez
parlament projektu jako oczekującego. Referendum to przeprowadza się
równocześnie z wyborami do Riksdagu. Jeśli co najmniej połowa głosujących
wypowie się za oczekującym projektem zmiany prawa fundamentalnego zostaje
on zatwierdzony jako projekt zmiany konstytucji.
Wynika z tego, iż referendum nad oczekującym projektem zmiany konstytucji
ma jedynie na celu zatwierdzenie go do dalszej procedury dotyczącej zmiany
konstytucji.
Zmiana Aktu o Riksdagu następuje przez jedną tylko uchwałę parlamentu. Za
projektem zmiany konstytucji musi się wypowiedzieć 3/4 głosujących, jednakże
nie mniej aniżeli połowa wszystkich deputowanych. Z tego przypisu wynika, że
przyjęto bardzo wysoką liczbę głosów opowiadających się za projektem, aby
dokonać zmiany konstytucji, jednakże nie przyjęto tutaj żadnego specjalnego
quorum, a zatem uchwala ją się tak jak to następuje przy wprowadzaniu ustaw
zwykłych.
Ustawa zmieniająca Akt o Formie Rządu, tak jak wszystkie ustawy jest
niezwłocznie ogłaszana przez rząd.