OPINIE
Rozdział 5/1.
5/1. Zasady oceny ryzyka zawodowego  karta
oceny ryzyka
LeszekZasady oceny ryzyka zawodowego  karta oceny ryzyka
Rozdział zawodowe
5/1. Pietrzak
5. Ryzyko2005
kwiecień 5/1.
Spis treS
ci
1. Kto, kiedy i dlaczego dokonuje oceny ryzyka
zawodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1. Przepisy, podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . 1
1.2. Cel dokonywania oceny ryzyka . . . . . . . . . . . . 2
1.3. Sytuacje, w których należy dokonać oceny
ryzyka zawodowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.4. Osoby oceniające ryzyko zawodowe . . . . . . . . 3
2. Podstawa oceny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
3. Elementy ryzyka zawodowego. . . . . . . . . . . . . . . . . 4
3.1. Prawdopodobieństwa urazu lub utraty zdrowia 4
3.2. CzęstotliwoS
ć i czas trwania ekspozycji . . . . . . 4
3.3. MożliwoS
ć uniknięcia lub ograniczenia skutków 4
4. Proces oceny ryzyka zawodowego . . . . . . . . . . . . . 4
5. Zbieranie informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
6. Identyfikacja zagrożeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
7. Metody szacowania ryzyka zawodowego . . . . . . . . 6
7.1. Lista kontrolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
7.2. Analiza bezpieczeństwa pracy . . . . . . . . . . . . . 9
7.3. Analiza  Co gdy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
7.4. Technika FMEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
8. Metody szacowania elementów ryzyka . . . . . . . . . . 10
8.1. Szacowanie elementów ryzyka w zgodzie
z Polską Normą PN-N-18002 . . . . . . . . . . . . . 10
8.1.1. Szacowanie ciężkoS
ci następstw. . . . . . . 11
8.1.2. Szacowanie prawdopodobieństwa . . . . . 12
8.2. Szacowanie na podstawie pomiarów . . . . . . . . 12
9. Ocena ryzyka dokonana na podstawie szacowania . 12
10. Plan działań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
11. Dokumentacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Wzór karty dokumentowania oceny ryzyka
zawodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1. Kto, kiedy i dlaczego dokonuje oceny ryzyka
zawodowego
1.1. Przepisy, podstawowe pojęcia
Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy (tj. Dz.U z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.), praco-
dawca ma obowiązek:

oceniania i dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną
pracą,

stosowania niezbędnych S
rodków profilaktycznych zmniejszających to ryzyko,
kwiecień 2005 1
OPINIE 5. Ryzyko zawodowe
Rozdział 5/1.

informowania pracowników o ryzyku zawodowym związanym z wykony-
waną przez nich pracą oraz

informowania pracowników o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
Obowiązek oceniania i dokumentowania ryzyka zawodowego przez pracodawcę
został zapisany ponadto w ż 39 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki So-
cjalnej z 26.9.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
(tj. Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650).
Definicje W ż 2 pkt 7 ww. rozporządzenia zdefiniowano ponadto pojęcie ryzyka zawodowe-
podstawowych
go, za które uważa się prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zda-
pojęć
rzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególnoS
ci
wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku
zagrożeń zawodowych występujących w S
rodowisku pracy lub sposobie wyko-
nywania pracy.
W tym samym rozporządzeniu (ż 2 pkt 13) okreS
lono także pojęcie zagrożenia,
pod którym rozumie się stan S
rodowiska pracy mogący spowodować wypadek lub
chorobę.
Pojęcie ryzyka zawodowego zdefiniowane zostało również w europejskiej normie
PN-EN 1050:1999, wg której jest kombinacją prawdopodobieństwa wystąpienia
i stopnia ciężkoS
ci możliwego urazu lub pogorszenia stanu zdrowia w sytuacji za-
grażającej, tj. każdej takiej sytuacji, w której człowiek eksponowany jest na jeden
lub więcej czynników niebezpiecznych, szkodliwych lub uciążliwych.
W Polskiej Normie PN-N-18001:2004 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i hi-
gieną pracy, zdefiniowano inne ważne dla oceny ryzyka zawodowego pojęcia. I tak:

narażenie to podleganie oddziaływaniu czynników niebezpiecznych, szkodli-
wych lub uciążliwych związanych z wykonywaniem pracy,

S
rodki ochronne to S
rodki ochrony zbiorowej i indywidualnej, a także inne
S
rodki natury technicznej bądx
organizacyjnej stosowane, aby zminimalizować
ryzyko zawodowe.
1.2. Cel dokonywania oceny ryzyka
Podstawowym celem oceny ryzyka zawodowego jest zapewnienie możliwie naj-
lepszej ochrony zdrowia pracowników i zapewnienia ciągłej poprawy bezpie-
czeństwa pracy, które to bezpieczeństwo osiąga się poprzez:

sprawdzenie, czy zidentyfikowano występujące na stanowiskach pracy za-
grożenia,

okreS
lenie, czy ww. zagrożenia niosą za sobą ryzyko zawodowe,

odpowiednie wyposażenie stanowisku pracy,

właS
ciwy dobór stosowanych materiałów,

odpowiednią organizację procesu pracy.
Istotnym celem oceny ryzyka jest też wykazanie pracownikom (ich przedstawi-
cielom) i organom nadzoru nad warunkami pracy, że warunki panujące na poszcze-
gólnych stanowiskach pracy zostały gruntownie przeanalizowane, a zastosowane
S
rodki ochronne są właS
ciwe.
Efektem oceny powinno być rozstrzygnięcie czy ryzyko jest odpowiednio kon-
trolowane i czy można je uznać za akceptowalne, a jeS
li nie, to jakie S
rodki można
zastosować w celu jego redukcji.
2 kwiecień 2005
5/1. Zasady oceny ryzyka zawodowego  karta oceny ryzyka OPINIE
Rozdział 5/1.
Ocena ryzyka zawodowego musi dostarczyć niezbędnych informacji do podej-
mowania działań naprawczych i ustalania kolejnoS
ci ich wprowadzania.
1.3. Sytuacje, w których należy dokonać oceny ryzyka
zawodowego
Ryzyko zawodowe należy ocenić zawsze w przypadku:

tworzenia nowych stanowisk pracy,

wprowadzania zmian (technologicznych, organizacyjnych) na stanowisku pracy,

zmian w stosowanych S
rodkach ochronnych.
Obowiązkowo oceniamy ryzyko zawodowe, jeS
li nastąpiły zmiany wymagań do-
tyczących ocenianych stanowisk pracy, a także za każdym razem po zaistnieniu
wypadku przy pracy.
Dobrą praktyką jest ocenianie ryzyka zawodowego okresowo.
1.4. Osoby oceniające ryzyko zawodowe
Ocena ryzyka zawodowego nie powinna być dziełem jednej osoby. Dobrze jest Zespół ds.
oceny ryzyka
w tym celu tworzyć zespoły złożone z pracodawcy i pracowników przez niego wy-
zawodowego
znaczonych. Zaleca się także, aby w skład zespołu oceniającego włączyć ekspertów
zewnętrznych.
Członków zespołu należy powoływać spoS
ród osób:

znających i rozumiejących zasady oceny ryzyka zawodowego,

mających odpowiedni zasób wiedzy niezbędnej do identyfikacji zagrożeń,

umiejących prawidłowo ocenić skutki zagrożeń, które występują na danym sta-
nowisku pracy,

potrafiących okreS
lić sposób działania prowadzący do wykluczania bądx
mini-
malizowania występujących zagrożeń.
2. Podstawa oceny
Podstawą oceny ryzyka zawodowego związanego z konkretną sytuacją lub proce-
sem technologicznym jest kombinacja:

prawdopodobieństwa wystąpienia urazu lub utraty zdrowia,

najwyższej dającej się przewidzieć ciężkoS
ci urazu lub pogorszenia stanu
zdrowia.
Ponieważ ciężkoS
ć urazu ciała lub pogorszenia stanu zdrowia zależą od wielu czyn-
ników występujących w danej sytuacji zagrożenia, a ponadto tylko niektóre z tych
czynników można (czasem tylko częS
ciowo) przewidzieć, oceniając ryzyko zawo-
dowe powinno się zakładać najcięższy uraz lub największe pogorszenie stanu
zdrowia, które może być spowodowane każdym ze zidentyfikowanych zagrożeń.
Taki najgorszy z możliwych wariant należy przyjmować zawsze, nawet wówczas,
gdy prawdopodobieństwo zaistnienia takiego urazu lub pogorszenia się stanu
zdrowia nie jest wysokie.
kwiecień 2005 3
OPINIE 5. Ryzyko zawodowe
Rozdział 5/1.
3. Elementy ryzyka zawodowego
Precyzyjne okreS
lenie elementów ryzyka zawodowego, zwłaszcza w małych lub
S
rednich zakładach pracy jest z reguły trudne i może być oszacowane jedynie
z przybliżeniem.
MożliwoS
ć wystąpienia urazu ciała lub utraty zdrowia składa się z takich elemen-
tów, jak:

prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego,

częstotliwoS
ć występowania zjawiska i czas ekspozycji,

możliwoS
ć uniknięcia (lub ograniczenia) szkody.
3.1. Prawdopodobieństwa urazu lub utraty zdrowia
Prawdopodobieństwo wystąpienia niebezpiecznego zdarzenia zależy od nieza-
wodnoS
ci elementów struktury: człowiek  maszyna  S
rodowisko. Prawdopodo-
bieństwo to można oszacować na podstawie danych zawartych w:

opisach wypadków i zdarzeń potencjalnie wypadkowych,

analizach ryzyka na podobnych stanowiskach pracy,

danych statystycznych dotyczących podobnych wydarzeń.
3.2. CzęstotliwoS
ć i czas trwania ekspozycji
CzęstotliwoS
ć i czas trwania ekspozycji zależą od:

częstoS
ci dostępu do stref niebezpiecznych,

koniecznoS
ci dostępu i charakteru dostępu do ww. stref,

czasu przebywania,

liczby osób, które muszą przebywać w strefach niebezpiecznych.
3.3. MożliwoS
ć uniknięcia lub ograniczenia skutków
Ten element ryzyka zawodowego związany jest z:

prędkoS
cią pojawiania się zagrożenia,

możliwoS
cią uniknięcia wypadku (refleks, zwinnoS
ć, unik, ucieczka),

S
wiadomoS
cią ryzyka (wiedza ogólna, wyszkolenie i doS
wiadczenie pracowni-
ka, obserwacja urządzeń sygnalizujących).
4. Proces oceny ryzyka zawodowego
Zasada syste- Ocena ryzyka zawodowego jest procesem wieloetapowym i może być przeprowa-
matycznego
dzana  krok po kroku . Ważne jest, aby działać metodycznie, bo tylko tak można
działania
uzyskać pełne i wiarygodne dane, konieczne do właS
ciwego zarządzania ryzykiem.
Proces ten przebiega w kilku podanych poniżej etapach:

zbieranie informacji niezbędnych do oceny ryzyka zawodowego,

analiza zebranych informacji i identyfikowanie zagrożeń występujących na sta-
nowisku pracy,

szacowanie i ocena ryzyka związanego ze zidentyfikowanymi zagrożeniami,
4 kwiecień 2005
5/1. Zasady oceny ryzyka zawodowego  karta oceny ryzyka OPINIE
Rozdział 5/1.

wyznaczanie dopuszczalnoS
ci ryzyka,

formułowanie zaleceń dotyczących działań eliminujących lub ograniczających
ryzyko.
5. Zbieranie informacji
Przygotowując się do oceny ryzyka zawodowego należy dokonać przeglądu sta- Przegląd stano-
wisk pracy
nowiska pracy i zastanowić się co może powodować zagrożenie. Dobrze jest w tym
celu przyjrzeć się:

lokalizacji stanowiska pracy,

zadaniom, jakie na tym stanowisku są wykonywane,

osobom zatrudnionym na tym stanowisku (uwaga  należy uwzględnić osoby,
które obowiązują szczególne uregulowania w prawie pracy np. młodocianych,
kobiety w ciąży, czy osoby niepełnosprawne),

stosowanym S
rodkom pracy, materiałom i operacjom technologicznym,

sposobom wykonywania pracy,

stosowanym S
rodkom ochronnym.
Potrzebne do oceny ryzyka zawodowego informacje znajdą Państwo także anali- y
ródła
informacji
zując:

dane techniczne maszyn lub narzędzi (można je otrzymać od producenta lub
dostawcy);

procedury technologiczne i instrukcje obsługi;

wyniki pomiarów czynników szkodliwych i niebezpiecznych, występujących
na stanowisku pracy;

czynniki psychologiczne, społeczne i fizyczne;

organizację przedsięwzięć zmierzających do zapewnienia właS
ciwych warun-
ków pracy,

dokumentację:

wypadków przy pracy i zdarzeń potencjalnie wypadkowych,

chorób zawodowych,

awarii;

przepisy prawne, normy i literaturę naukowo-techniczną;

karty charakterystyk substancji niebezpiecznych (jeS
li są wykorzystywane
w produkcji).
Nie wolno też zaniedbać obserwacji:

czynników zewnętrznych, mogących wpłynąć na stanowisko pracy (np. czyn-
ników atmosferycznych, czy sytuacji, kiedy praca na stanowisku jest wykony-
wana okazjonalnie przez innych pracowników),

S
rodowiska pracy,

zadań wykonywanych na stanowisku pracy i poza nim.
Warto sprawdzić też, czy praca jest wykonywana zgodnie z ustalonymi procedu-
rami.
Bardzo ważnym elementem w całej procedurze dokonywania oceny ryzyka zawo- Wywiad z pra-
cownikami
dowego jest wywiad z zatrudnionymi na danym stanowisku pracownikami. Ele-
mentu tego nie wolno lekceważyć i pomijać, gdyż to właS
nie pracownicy mogą za-
uważać rzeczy, które nie są oczywiste na pierwszy rzut oka.
kwiecień 2005 5
OPINIE 5. Ryzyko zawodowe
Rozdział 5/1.
6. Identyfikacja zagrożeń
Identyfikacja zagrożeń powinna obejmować:

okreS
lenie wszelkich czynników niebezpiecznych i szkodliwych występujących
na stanowisku pracy,

wybór tych właS
ciwoS
ci czynników szkodliwych i niebezpiecznych, których
oddziaływanie ma decydujący wpływ na człowieka i okreS
lenie ich wartoS
ci,

ustalenie w jaki sposób czynniki te mogą oddziaływać na człowieka,

okreS
lenie czasu lub częstotliwoS
ci ekspozycji człowieka na istniejące zagro-
żenia,

ustalenie liczby osób narażonych.
Koncentracja Zagrożenia związane z czynnikami niebezpiecznymi, których oddziaływanie
na najważniej-
prowadzi najczęS
ciej do urazów o różnej ciężkoS
ci, powinny być okreS
lane według
szych zagroże-
ich rodzaju i nasilenia występowania. Przy prowadzeniu oceny ryzyka należy
niach
skoncentrować się na najistotniejszych zagrożeniach mogących być przyczyną po-
ważnych urazów lub chorób zawodowych.
Lista czynników Prowadząc identyfikację zagrożeń związanych z czynnikami szkodliwymi do-
szkodliwych
brze jest ustalić listę tych czynników i zebrać dane o ich właS
ciwoS
ciach. Dane
o właS
ciwoS
ciach czynników szkodliwych można uzyskać z odpowiednich kart
charakterystyk i norm, które często okreS
lają metody pomiaru okreS
lonych właS
-
ciwoS
ci.
Ustalając liczbę osób narażonych należy uwzględnić także osoby, które mogą
przebywać na stanowisku pracy okazjonalnie np. dostawców i podwykonaw-
ców, personel techniczny, konserwatorów, osoby sprzątające, czy goS
ci. Oni także
są narażeni na czynniki niebezpieczne i szkodliwe.
Dobra ocena potencjalnych skutków powodowanych przez zagrożenia umożliwia
podjęcie odpowiednich działań prewencyjnych we właS
ciwej kolejnoS
ci.
7. Metody szacowania ryzyka zawodowego
Oszacowanie ryzyka obejmuje przyporządkowanie miar poszczególnym elemen-
tom ryzyka:

prawdopodobieństwu urazu lub utraty zdrowia i

ciężkoS
ci możliwego urazu lub utraty zdrowia.
Wybór prostych Identyfikacja zagrożeń może być prowadzona przy zastosowaniu różnych proce-
metod
dur, nie ma tu jednego uniwersalnego sposobu, który można zastosować do każde-
go stanowiska. Polska Norma PN-N-18002:2000 zaleca do identyfikacji zagrożeń
metody o małym stopniu skomplikowania i sformalizowania, których stosowanie
nie wymaga wiedzy specjalistycznej. Takimi właS
nie są m.in.:

listy kontrolne oraz

metoda analizy bezpieczeństwa pracy.
W przywołanej powyżej Polskiej Normie, podano ogólne wytyczne na temat metod
zbierania informacji, identyfikacji zagrożeń i szacowania elementów ryzyka. Infor-
macje te w zakresie dotyczącym identyfikacji zagrożeń wywołują jednak obawy
o możliwoS
ci dokonania oceny ryzyka we własnym zakresie. Ocena ryzyka nie
musi być trudna i nie powinna stanowić problemu nawet dla pracodawcy z małego
6 kwiecień 2005
5/1. Zasady oceny ryzyka zawodowego  karta oceny ryzyka OPINIE
Rozdział 5/1.
przedsiębiorstwa. Oszacowując ryzyko zawodowe nie należy zbytnio kompliko-
wać działań. W małych firmach występuje na ogół kilka zagrożeń, zwykle dobrze
znanych, a niektóre z nich są już zapewne ocenione. JeS
li w produkcji wykorzystuje
się materiały toksyczne lub substancje niebezpieczne, można od razu wykonać sza-
cowanie ryzyka i dobrać, zgodnie z normami, S
rodki ochronne. WłaS
ciciele małych
przedsiębiorstw najczęS
ciej doskonale znają specyfikę wykonywanych prac i mogą
bez większych problemów ocenić ryzyko samodzielnie. W większych przedsię-
biorstwach do wykonania tego zadania należy powołać specjalne zespoły, w któ-
rych skład mogą wchodzić pracownicy służb bhp. Jeżeli występują problemy, mo-
żna zawsze skorzystać z norm, przepisów lub uzyskać poradę w odpowiednich
instytucjach, np. w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy  Państwowym Instytu-
cie Badawczym.
Ocena ryzyka jest dokładnym sprawdzeniem tego, co może być przyczyną za-
grożenia na stanowisku pracy i jakie skutki mogą powodować występujące za-
grożenia, a jej wynik jest decydujący dla podejmowania działań prewencyjnych
i stosowania właS
ciwych S
rodków ochronnych. Bez względu na to, kto oszacowuje Odpowiedzial-
ność
ryzyko zawodowe, to zawsze pracodawca jest bezpoS
rednio odpowiedzialny za
pracodawcy
to, czy ocena została wykonana dobrze.
Przystępując do oceny ryzyka musimy pamiętać, że zagrożeniem jest wszystko to,
co może spowodować szkodę (uraz lub pogorszenie stanu zdrowia), a ryzyko
związane z występowaniem zagrożeń okreS
la prawdopodobieństwo (duże lub
małe), że ktoS
może ulec wypadkowi lub chorobie o okreS
lonym stopniu ciężkoS
ci.
Do zadań pracodawcy należy podjęcie decyzji czy dane zagrożenie jest znaczące.
Ten sam czynnik w różnych warunkach i na różnych stanowiskach pracy może
zostać oceniony odmiennie.
Z prądem elektrycznym mogącym spowodować porażenie, a nawet utratę życia spotykamy się co- PRZYKA
AD
dziennie. Prawdopodobieństwo wypadku, więc i ryzyko z nim związane jest z reguły raczej niewielkie,
pod warunkiem, że został zastosowany odpowiedni rodzaj izolacji i właS
ciwe uziemienie. Jednak ist-
nieją sytuacje i stanowiska pracy, na których zagrożenie porażeniem prądem elektrycznym należy
ocenić jako znaczne.
7.1. Lista kontrolna
W metodzie listy kontrolnej stosuje się odpowiednie zestawy pytań umożliwiające
sprawdzenie stanu bezpieczeństwa maszyn i urządzeń oraz procesów pracy. Listy
kontrolne służą do identyfikacji zgodnoS
ci praktyki z istniejącymi normami, stano-
wią podstawę do zidentyfikowania i podstawowego oszacowania zagrożeń i ich
skutków. Ze względu na to, że niektóre zagadnienia mogą być przez listę kontrolną
pominięte, listy łączone są z innymi technikami identyfikacji zagrożeń np. z metodą
 Co  gdy .
Listę pytań tworzy się najczęS
ciej w oparciu o istniejące normy na zasadzie ustala- Tworzenie listy
nia różnic lub braków. Na liS
cie umieszczamy pytania typu:

 Czy stosuje się? ,

 Czy wykonuje się w okreS
lony sposób? ,

 Czy jest wystarczająca liczba informacji? itp.
kwiecień 2005 7
OPINIE 5. Ryzyko zawodowe
Rozdział 5/1.
Odpowiedzi udzielane na pytania muszą być jednoznaczne  TAK lub  NIE .
Dopiero po ustosunkowaniu się do wszystkich pytań dokonujemy szczegółowego
przeglądu wyników.
PRZYKA
AD Przedstawiona lista kontrolna nie obejmuje wszystkich możliwych sytuacji, ale pozwala zidentyfiko-
wać podstawowe zagrożenia mogące wystąpić na stanowisku pracy. Można ją wykorzystać bezpo-
S
rednio. Niemniej jednak warto zastanowić się czy nie wymaga ona uzupełnienia o pytania oddające
charakter produkcji i specyfikę pracy we własnym zakładzie. Może też okazać się, że częS
ć z podanych
poniżej pytań jest w przypadku naszego zakładu niepotrzebna.
Lista kontrolna
Lp. Czy pracownik na stanowisku pracy może: Tak Nie Uwagi
1. Potknąć się, poS
lizgnąć lub upaS
ć na płaszczyx
nie?
2. UpaS
ć z wysokoS
ci lub do zagłębień?
3. Zostać uderzony, przygnieciony, lub pochwycony przez: ma-
szyny, narzędzia, przemieszczane lub spadające przedmioty?
4. Uderzyć się o nieruchome przedmioty?
5. WejS
ć w kontakt z przedmiotami ostrymi lub będącymi w ruchu?
6. WejS
ć w kontakt z powierzchniami gorącymi lub zimnymi?
7. Doznać urazu w wąskich dojS
ciach i ograniczonych przestrze-
niach?
8. Doznać urazu podczas wytrysku cieczy pod ciS
nieniem?
9. Doznać urazu podczas pożaru lub wybuchu?
10. Doznać urazu podczas pęknięcia częS
ci maszyn lub urządzeń
oraz narzędzi?
11. Doznać urazu podczas zawalenia się wykopów, wyrobisk, za-
lania, zasypania itp.?
12. Być porażony prądem elektrycznym?
13. Być narażony na działanie elektrycznoS
ci statycznej?
14. Być narażony na hałas?
15. Być narażony na drgania mechaniczne?
16. Być narażony na promieniowanie podczerwone, nadfioletowe?
17. Być narażony na promieniowanie laserowe?
18. Być narażony na promieniowanie jonizujące?
19. Być narażony na działanie pola magnetycznego lub elektrycznego?
20. Być narażony na oddziaływanie substancji chemicznych?
21. Być narażony na pyły powodujące pylicę?
22. Być narażony na substancje rakotwórcze?
23. Być narażony na wdychanie gazów toksycznych, aerozoli prze-
mysłowych, dymów?
24. Być obciążony dużym wysiłkiem fizycznym?
25. Być poddany dużemu obciążeniu psychicznemu?
8 kwiecień 2005
5/1. Zasady oceny ryzyka zawodowego  karta oceny ryzyka OPINIE
Rozdział 5/1.
W oparciu o wnioski płynące z analizy listy kontrolnej podejmowane są decyzje
o dalszych działaniach nakierowanych na redukcję ryzyka.
7.2. Analiza bezpieczeństwa pracy
Identyfikacja zagrożeń metodą analizy bezpieczeństwa pracy to systematyczne ba- Zasada postę-
powania
danie następujących po sobie czynnoS
ci, wykonywanych na stanowisku pracy.
Analizując zagrożenia związane z wykonywaniem poszczególnych czynnoS
ci na-
leży rozważyć:

jakiego rodzaju wypadki mogą wystąpić?

czy mogą wystąpić problemy lub odchylenia od normalnego przebiegu pracy?

czy wykonywanie zadań wymaga dużego wysiłku fizycznego lub obciążenia
psychicznego?

czy czynnoS
ci mogą być wykonywane w inny sposób niż ten ustalony w proce-
durach lub instrukcjach stanowiskowych?

czy podczas wykonywania czynnoS
ci pracownik jest eksponowany na szkodli-
we czynniki fizyczne (hałas, drgania, promieniowanie itp.), chemiczne lub bio-
logiczne?
7.3. Analiza  Co  gdy?
Analiza  Co  gdy? (ang.  What if? ) wspomaga listy kontrolne i jest techniką zbliż- Burza mózgów
oną do tzw.  burzy mózgów . Zasada jest prosta  zespół prowadzący identyfikację
zagrożeń dyskutuje na temat możliwych niepożądanych zdarzeń. Stawiane w trak-
cie dyskusji pytania mogą dotyczyć różnych obszarów związanych z procesem pra-
cy i są formułowane w oparciu o doS
wiadczenie, istniejące na stanowisku pracy ry-
sunki, schematy oraz procedury. W trakcie dyskusji, jaką w istocie jest ta metoda,
okreS
lane są możliwe sytuacje wypadkowe, ich konsekwencje oraz istniejące S
rodki
ochronne. W efekcie powstaje tabela, gdzie obok wyszczególnienia sytuacji wy-
padkowych znajdzie się opis urazów, jakie mogą wystąpić oraz wykaz istniejących
i proponowanych S
rodków zabezpieczających.
7.4. Technika FMEA
Do identyfikacji zagrożeń występujących na stanowiskach pracy związanych ze
złożonymi obiektami technicznymi może być wykorzystana metoda FMEA (ang.
Failure Modes and Effects Analysis), która okreS
la awarie elementów technicznych
i ich skutki dla instalacji, maszyny i pracownika. Rodzaje awarii opisywane są
przez uszkodzenia, jakich mogą doznać poszczególne fragmenty obiektu. FMEA
identyfikuje awarie, które w sposób bezpoS
redni mogą przyczyniać się do wy-
stąpienia wypadku. Błędy pracownika nie są przedmiotem analizy w metodzie
FMEA, jakkolwiek efekty błędnych działań człowieka są włączane do awarii tech-
nicznych. Do stosowania analizy metodą FMEA niezbędne jest posiadanie:

informacji o obiekcie, w tym o jego funkcjach i wyposażeniu,

wiedzy o działaniu poszczególnych elementów składowych,

rodzajach awarii, które mogą wystąpić.
kwiecień 2005 9
OPINIE 5. Ryzyko zawodowe
Rozdział 5/1.
8. Metody szacowania elementów ryzyka
Do szacowania elementów ryzyka (prawdopodobieństwa urazu lub utraty zdro-
wia oraz stopnia ich ciężkoS
ci) najczęS
ciej wykorzystywane są tabele zawierające
odpowiednie przedziały prawdopodobieństwa wystąpienia oraz stopnia ciężkoS
ci
urazu lub utraty zdrowia. Znajduje się w nich także interpretacja przyjętych pojęć
(np. w PN-N-18002:2000). Niekiedy przyjmowane są pewne wartoS
ci punktowe dla
elementów ryzyka (np. w metodzie wskax
nika poziomu ryzyka WPR, metodzie
PHA (Preliminary Hazard Analysis), metodzie Risk Score itp.
8.1. Szacowanie elementów ryzyka w zgodzie z Polską Normą
PN-N-18002:2000
Godnym polecenia jest prosty sposób oszacowania elementów ryzyka przedsta-
wiony w polskiej normie PN-N-18002:2000. Jest on bardzo wygodny do stosowania
zarówno w małych, jak i większych przedsiębiorstwach. Można go z powodzeniem
wykorzystywać na typowych stanowiskach pracy.
W normie zaleca się oszacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej lub
pięciostopniowej.
Szacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej
Prawdopodobieństwo CiężkoS
ć następstw
Mała R
rednia Duża
Mało prawdopodobne Małe Małe R
rednie
1 1 2
Prawdopodobne Małe R
rednie Duże
1 2 3
Wysoce prawdopodobne R
rednie Duże Duże
2 3 3
Szacowanie ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej
Prawdopodobieństwo CiężkoS
ć następstw
Mała R
rednia Duża
Mało prawdopodobne Bardzo małe Małe R
rednie
1 2 3
Prawdopodobne Małe R
rednie Duże
2 3 4
Wysoce prawdopodobne R
rednie Duże Bardzo duże
3 4 5
10 kwiecień 2005
5/1. Zasady oceny ryzyka zawodowego  karta oceny ryzyka OPINIE
Rozdział 5/1.
8.1.1. Szacowanie ciężkoS
ci następstw
Zaleca się wykorzystywać powyższe tabele przede wszystkim podczas oceny ryzy-
ka związanego z oddziaływaniem czynników niebezpiecznych (głównie czynni-
ków mechanicznych). W normie podano odpowiednią interpretację stopnia ciężko-
S
ci możliwych następstw oraz prawdopodobieństwa ich wystąpienia z podziałem
na następstwa:

o małej szkodliwoS
ci,

o S
rednim stopniu szkodliwoS
ci,

o dużym stopniu szkodliwoS
ci.
Następstwa o małej szkodliwoS
ci
Zalicza się tu urazy i choroby nie powodujące długotrwałych dolegliwoS
ci i absen-
cji w pracy. Są to czasowe pogorszenia stanu zdrowia, takie jak:

niewielkie stłuczenia i zranienia,

podrażnienie oczu,

niewielkie zatrucia,

bóle głowy.
Następstwa o S
rednim stopniu szkodliwoS
ci
Do tej grupy następstw zaliczane są urazy i choroby powodujące niewielkie, ale
długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwoS
ci, powodujące okresową absen-
cję w pracy. Są to np.:

zranienia,

oparzeniaI i II stopnia na niewielkiej powierzchni ciała,

alergie skórne,

proste złamania oraz

zespoły przeciążeniowe układu mięS
niowo-szkieletowego itp.
Następstwa o dużym stopniu szkodliwoS
ci
Zaliczane są tu urazy i choroby powodujące ciężkie i stałe dolegliwoS
ci, a nawet
S
mierć osoby poszkodowanej. WS
ród urazów i chorób zaliczanych do tej grupy mo-
żna wymienić:

oparzenia II i III stopnia dotyczące dużej powierzchni ciała,

amputacje,

skomplikowane złamania z następową dysfunkcją,

choroby nowotworowe,

toksyczne uszkodzenia narządów wewnętrznych i układu nerwowego,

zespół wibracyjny,

uszkodzenie słuchu,

astmę, zaćmę, itp. choroby zawodowe znacznie skracające życie lub powo-
dujące S
mierć,

wypadki S
miertelne.
kwiecień 2005 11
RADY 5. Ryzyko zawodowe
Rozdział 5/1.
8.1.2. Szacowanie prawdopodobieństwa
Interpretację prawdopodobieństwa wyrażono przez liczbę możliwych zdarzeń
w ciągu okresu aktywnoS
ci zawodowej pracownika. Należy przy tym pamiętać,
że nie jest to jedyny element decydujący o prawdopodobieństwie urazu lub utraty
zdrowia!
Mało prawdopodobne
Są to wszystkie następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego
okresu aktywnoS
ci zawodowej pracownika.
Prawdopodobne
Zalicza się tu następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilka razy
w całym okresie aktywnoS
ci zawodowej pracownika.
Wysoce prawdopodobne
Do grupy tej zalicza się następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie
w okresie aktywnoS
ci zawodowej pracownika.
8.2. Szacowanie na podstawie pomiarów
Bardzo wygodna jest metoda szacowania poziomu ryzyka na podstawie zmierzo-
nych wartoS
ci wielkoS
ci charakteryzującej narażenie. Jeżeli dysponujemy wyni-
kami pomiarów czynników szkodliwych występujących na stanowisku pracy,
możemy w prosty sposób oszacować ryzyko związane z występowaniem zagrożeń
powodowanych tymi czynnikami. Dla czynników szkodliwych, dla których ustalo-
no wartoS
ci graniczne (NDS i NDN), ryzyko można ocenić od razu jako:

małe, gdy wyniki pomiarów zawierają się poniżej 0,5 NDN i NDS,

S
rednie  wyniki z zakresu 0,5 do 1 NDS, NDN,

duże  wyniki pomiarów powyżej wartoS
ci NDS i NDN (wg PN-N-18002:2000).
9. Ocena ryzyka dokonana na podstawie szacowania
JeS
li już oszacowaliS
my ryzyko zawodowe, kolejnym krokiem jest dokonanie
jego oceny. Inaczej mówiąc należy odpowiedzieć sobie na pytanie:  Czy to ryzyko
można zaakceptować? .
Akceptowanie Decyzja o akceptacji ryzyka lub koniecznoS
ci zastosowania odpowiednich S
rod-
ryzyka
ków w celu jego ograniczenia wymaga ustalenia kryteriów oceny.
Podstawowym kryterium dla podejmowania decyzji o akceptacji ryzyka lub ko-
niecznoS
ci jego obniżenia są wymagania obowiązujących przepisów i norm tech-
nicznych (można także przyjąć kryteria surowsze niż dopuszczają przepisy).
Gdy okreS
lone w obowiązujących przepisach wymagania nie są spełnione, to
wówczas ryzyka nie można zaakceptować.
W każdym przypadku, jeS
li przepisy lub normy nie ustalają jednoznacznych wy-
magań, należy kierować się ogólnie przyjętymi zasadami, opiniami ekspertów
12 kwiecień 2005
5/1. Zasady oceny ryzyka zawodowego  karta oceny ryzyka RADY
Rozdział 5/1.
z dziedziny bhp, uwzględniać wyniki analiz ekonomicznych oraz opinie zaintere-
sowanych pracowników.
Ryzyko zawodowe z zasady należy obniżyć do najniższego poziomu, który uza-
sadniony jest rachunkiem ekonomicznym.
Ocena ryzyka i wynikające z niej zalecenia
(oszacowanie w skali trójstopniowej)
Oszacowanie DopuszczalnoS
ć Niezbędne działania
ryzyka ryzyka
zawodowego zawodowego
Jeżeli ryzyko zawodowe związane jest z pracą
już wykonywaną, działania w celu jego zmniej-
szenia trzeba podjąć natychmiast. Najszybciej
Duże Niedopuszczalne można to osiągnąć stosując S
rodki ochrony in-
dywidualnej. Planowana praca nie może być
rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka do po-
ziomu dopuszczalnego.
Poziom wyznaczony przez przepisy, normy NDS i NDN
Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, któ-
R
rednie
rych celem jest zmniejszenie ryzyka.
Dopuszczalne
Konieczne są działania zapewniające, że ryzyko
Małe zawodowe pozostaje co najwyżej na tym samym
poziomie.
Ocena ryzyka i wynikające z niej zalecenia
(oszacowanie w skali pięciostopniowej)
Oszacowanie DopuszczalnoS
ć Niezbędne działania
ryzyka ryzyka
zawodowego zawodowego
Praca nie może być rozpoczęta ani kontynuowa-
Bardzo duże na do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego
do poziomu dopuszczalnego.
Jeżeli ryzyko zawodowe związane jest z pracą
już wykonywaną, działania w celu jego zmniej-
Niedopuszczalne
szenia trzeba podjąć natychmiast. Najszybciej
Duże można to osiągnąć stosując S
rodki ochrony in-
dywidualnej. Planowana praca nie może być
rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka do po-
ziomu dopuszczalnego.
Poziom wyznaczony przez przepisy, normy NDS i NDN
Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, któ-
R
rednie
rych celem jest zmniejszenie ryzyka.
Zaleca się rozważenie możliwoS
ci dalszego
Dopuszczalne zmniejszania poziomu ryzyka zawodowego lub
Małe
zapewnienie, że ryzyko pozostanie najwyżej na
tym samym poziomie.
Bardzo małe Nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań.
kwiecień 2005 13
OPINIE 5. Ryzyko zawodowe
Rozdział 5/1.
10. Plan działań
Przeprowadzona ocena ryzyka zawodowego powinna stanowić podstawę planu
działań zmierzających do eliminacji lub ograniczenia poziomu ryzyka. Planując,
zawsze trzeba rozważyć, czy istnieje możliwoS
ć całkowitego wyeliminowania za-
grożenia. Jeżeli nie jest to możliwe, należy:

Kolejność najpierw stosować S
rodki techniczne ograniczające lub eliminujące zagrożenie
stosowania
u x
ródła jego powstania,
środków

następnie S
rodki ochrony zbiorowej,
ochronnych

w kolejnoS
ci S
rodki organizacyjne i związane z procedurą postępowania,
a wreszcie

w ostatecznoS
ci S
rodki ochrony indywidualnej.
R
rodki ochrony indywidualnej mogą być zastosowane w ostatecznoS
ci, gdy inne
S
rodki i metody ograniczania zagrożenia są niemożliwe do zastosowania, lub kosz-
ty ich byłyby niewspółmiernie wysokie.
Ocena propo- Zespół przeprowadzający ocenę ryzyka zawodowego powinien zaproponować
nowanych
plan działań i ocenić czy proponowane działania obniżą poziom ryzyka oraz czy po
działań
ich wprowadzeniu nie powstaną nowe zagrożenia. Powinna być także brana pod
uwagę opłacalnoS
ć alternatywnych rozwiązań. Ważne jest także sprawdzenie sku-
tecznoS
ci zastosowanych S
rodków zmniejszających ryzyko.
Pomimo zastosowania nawet najlepszych S
rodków bezpieczeństwa zawsze pozo-
stanie pewne ryzyko, tzw. ryzyko szczątkowe. Powinno być ono jak najmniejsze.
Minimalizacja stopnia ryzyka szczątkowego jest zadaniem pracodawcy.
Poprawa bezpieczeństwa na stanowiskach pracy w mniejszych przedsiębior-
stwach na ogół nie wymaga dużych nakładów. Zastosowanie np. odpowiedniego
materiału na S
liskich stopniach, zaokrąglenie ostrych krawędzi lub zainstalowa-
nie poręczy nie należą do przedsięwzięć drogich, a w sposób istotny zmniejszają
ryzyko.
11. Dokumentacja
Ocena ryzyka zawodowego powinna być udokumentowana. Celowe jest po-
wiązanie dokumentacji odnoszącej się do oceny ryzyka z innymi dokumentami, do
sporządzania których przedsiębiorstwo jest zobowiązane wymaganiami odręb-
nych przepisów. Do tego celu należy wykorzystać samodzielnie opracowane karty
oceny ryzyka. Mogą być to także zaadoptowane dokumenty przygotowane w spe-
cjalistycznych instytucjach, takie jak   Karta bezpieczeństwa i ochrony zdrowia na
stanowisku pracy , opracowana w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy.  Karta
zawiera w sobie wymagany obligatoryjnie  Rejestr wyników badań i pomiarów
czynników szkodliwych dla zdrowia na stanowisku pracy . Umożliwia to równo-
czesne udokumentowanie przeprowadzonej oceny ryzyka oraz wynikających z niej
podjętych działań profilaktycznych.
Przykład karty, która może służyć do dokumentowania przeprowadzonej oceny ry-
zyka zawodowego przedstawiono poniżej. Można w niej:

zapisać dane dotyczące stanowiska pracy,

podać zidentyfikowane zagrożenia i ich x
ródła,
14 kwiecień 2005
5/1. Zasady oceny ryzyka zawodowego  karta oceny ryzyka OPINIE
Rozdział 5/1.

zanotować wyniki pomiarów oraz

opisać wyniki oszacowania elementów ryzyka.
Wynik oceny ryzyka zapisujemy dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia, nato-
miast dla każdego zagrożenia, z którym związany jest S
redni lub duży poziom ry-
zyka (przy przyjęciu np. skali trójstopniowej wg PN-N-18002:2000) należy zapisać
propozycję działań profilaktycznych, które należy koniecznie podjąć.
Wypełnienie takiej karty dla konkretnego stanowiska pracy, przy współudziale
zatrudnionego tam pracownika lub przedstawienie temu pracownikowi wyników
oceny ryzyka, np. podczas szkoleń, pozwoli pracodawcy spełnić obowiązek infor-
mowania pracowników o ryzyku zawodowym związanym z wykonywaną pracą.
kwiecień 2005 15
Wzór karty dokumentowania oceny ryzyka zawodowego
Rozdział 5/1.
Rozdział 5/1.
KARTA OCENY RYZYKA NA STANOWISKU PRACY Data & ........... Numer Karty .................................
Sporządził zespół
Liczba .........................................................
narażonych
Stanowisko pracy ................................................................................................................................. .........................................................
........................
.........................................................
Charakterystyka stanowiska pracy: Dokumenty odniesienia:
 .................................................................................... ,
...............................................................................................................................................................
 .................................................................................... ,
...............................................................................................................................................................
 .................................................................................... ,
...............................................................................................................................................................
 .................................................................................... ,
...............................................................................................................................................................
 .................................................................................... ,
...............................................................................................................................................................
Lp. Zagrożenie ródło zagrożenia CiężkoS
ć Prawdopodobieństwo Oszacowanie Działania
Wyniki pomiarów ryzyka profilaktyczne
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Uwagi: .................................................................................................................................................................................. Zatwierdził:
.............................................................................................................................................................................................. .........................................................
Lista kontrolna
Lp. Czy pracownik na stanowisku pracy może: Tak Nie Uwagi
1. Potknąć się, poS
lizgnąć lub upaS
ć na płaszczyx
nie?
2. UpaS
ć z wysokoS
ci lub do zagłębień?
3. Zostać uderzony, przygnieciony, lub pochwycony przez: ma-
szyny, narzędzia, przemieszczane lub spadające przedmioty?
4. Uderzyć się o nieruchome przedmioty?
5. WejS
ć w kontakt z przedmiotami ostrymi lub będącymi w ruchu?
6. WejS
ć w kontakt z powierzchniami gorącymi lub zimnymi?
7. Doznać urazu w wąskich dojS
ciach i ograniczonych przestrze-
niach?
8. Doznać urazu podczas wytrysku cieczy pod ciS
nieniem?
9. Doznać urazu podczas pożaru lub wybuchu?
10. Doznać urazu podczas pęknięcia częS
ci maszyn lub urządzeń
oraz narzędzi?
11. Doznać urazu podczas zawalenia się wykopów, wyrobisk, za-
lania, zasypania itp.?
12. Być porażony prądem elektrycznym?
13. Być narażony na działanie elektrycznoS
ci statycznej?
14. Być narażony na hałas?
15. Być narażony na drgania mechaniczne?
16. Być narażony na promieniowanie podczerwone, nadfioletowe?
17. Być narażony na promieniowanie laserowe?
18. Być narażony na promieniowanie jonizujące?
19. Być narażony na działanie pola magnetycznego lub elektrycznego?
20. Być narażony na oddziaływanie substancji chemicznych?
21. Być narażony na pyły powodujące pylicę?
22. Być narażony na substancje rakotwórcze?
23. Być narażony na wdychanie gazów toksycznych, aerozoli prze-
mysłowych, dymów?
24. Być obciążony dużym wysiłkiem fizycznym?
25. Być poddany dużemu obciążeniu psychicznemu?