O p r a c o w a ł a : M a ł g o r z a t a R o m a n i u k S t r o n a | 1
KONCEPCJE PSYCHOLOGICZNE CZA
OWIEKA
wg J. Kozieleckiego
KONCEPCJA BEHAWIORYSTYCZNA
Pierwszą wielką koncepcją człowieka stworzoną przez psychologów jest koncepcja
behawiorystyczna, która rodziła się w laboratoriach psychologicznych, gdzie z pedantyczną
dokładnością obserwowano i mierzono reakcje. Tak skonstruowane metody przypominały badania
prowadzone przez fizyków czy biologów. Uczeni behawioryści stworzyli portret człowieka
reaktywnego, który jest sterowany przez aktywne środowisko zewnętrzne i którego możliwości
uczenia się są w zasadzie nieograniczone. Innymi słowy człowiek jest układem
zewnątrzsterownym, jego zachowanie jest całkowicie kontrolowane przez środowisko zewnętrzne.
System nagród i kar znajdujący się w otoczeniu decyduje o tym, czego człowiek unika i do czego
dąży. Jednocześnie procesy psychiczne nie odgrywają żadnej roli w nawigowaniu ludzkim
zachowaniem. Pojęcie silnej woli jest semantyczną fikcją. Zwolennicy tej koncepcji opracowali
system metod i technik zmiany reakcji człowieka, który nazywa się inżynierią behawiorystyczną,
zgodnie z nią manipulując środowiskiem, a głównie stosując odpowiedni repertuar nagród i kar,
można dowolnie manipulowad ludzkim zachowaniem.
Środowisko jest konfiguracją czy mozaiką bodz
ców S, które sterują reakcjami człowieka R.
Koncepcja S-R szuka przyczyn zachowania nie tyle w osobowości, co w zewnętrznym środowisku.
Współcześni behawioryści nie ograniczają się do stwierdzenia, że środowisko steruje człowiekiem,
ale zwracają również uwagę na to, że jego działanie wpływa z kolei na zmianę środowiska.
Zachowanie ludzkie jest sprawcze, ponieważ kształtuje otoczenie jednostki. Jest instrumentem do
osiągania pewnych konsekwencji i skutków. Konsekwencje zachowania instrumentalnego, które są
ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem, nazywamy wzmocnieniem W (nagroda/kara).
Pierwszą metodą inicjowania, utrwalania i modyfikacji zachowania sprawczego (instrumentalnego)
jest dobór odpowiednich wzmocnieo pozytywnych jest jednak sprawą bardziej skomplikowaną.
Okazuje się, że ten sam bodziec zewnętrzny może byd dla jednych wysoką nagrodą i surową karą
dla innych. Duże znaczenie posiada również procedura stosowania nagród. Procedura to system
reguł, które decydują o tym, jak często, kiedy i za jakie zachowania badacz wzmacnia reakcje
człowieka.
Najprostsze procedury wzmacniania:
- stałych odstępów czasowych
- stałych proporcji
- zmiennych odstępów czasowych
- zmiennych proporcji
Drugą metodą inicjowania, utrwalania i modyfikacji zachowania sprawczego (instrumentalnego)
jest sterowanie negatywne tzw. kara, która jest niepożądanym, awersyjnym skutkiem działania,
celowo wprowadzonym przez ludzi po to, aby wyeliminowad zachowania dewiacyjne i aspołeczne.
O ile nagrody są rzadkim środkiem sterowania, o tyle kary stanowią główne narzędzie zmiany
zachowania, pomimo że z upływem czasu stają się bardziej wyrafinowane i subtelne, a nie tak
drakooskie jak w czasach średniowiecza.
Wbrew przekonaniu wielu ludzi i wbrew mądrości obiegowej rzetelne badania psychologiczne
dośd jednoznacznie wykazały, że skutecznośd sterowania negatywnego jest znacznie mniejsza niż
efektywnośd sterowania pozytywnego.
Zasługą psychologów jest nie tylko to, iż wykazali oni, że efekt wzmocnieo negatywnych z reguły
nie eliminuje zachowao aspołecznych, tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres, lecz również
O p r a c o w a ł a : M a ł g o r z a t a R o m a n i u k S t r o n a | 2
to, iż wykryli pewne warunki, które zwiększają skutecznośd działania. Wg behawiorystów kara
może spełniad swoje zadania wtedy i tylko wtedy, gdy włączona zostanie w całościowy program
modyfikacji zachowania, który odpowiada na pytanie, jak ukształtowad u człowieka nowe reakcje,
które zastąpią reakcję niepożądaną i które będą akceptowane społecznie. Nie wystarczy karad,
trzeba jednocześnie wskazad ludziom nowe drogi, osiągania wzmocnieo pozytywnych  metoda
wzmacniania reakcji alternatywnych.
Stosowanie wzmocnieo negatywnych z reguły wiąże się z dużym ryzykiem. Te niezaplanowane
konsekwencje są niekiedy bardziej bolesne niż samo zachowanie, które jest karane. Zjawiskiem
wywołanym przez wzmocnienia negatywne jest:
- generalizacja hamowania - kara tłumi nie tylko reakcje niepożądane, lecz również wiele
zachowao o dużej doniosłości społecznej
- zaburzenia emocjonalne  często człowiek zaczyna reagowad emocjonalnie na zupełnie
neutralne bodz
ce
- unikanie z
ródła karania  ludzie unikają tych osób i instytucji, które wymierzają im kary
- negatywne wzorce zachowao   sztuka karania przechodzi z pokolenia na pokolenie
Sterowanie negatywne polegające nie tyle na stosowaniu kar, co pozbawianiu ludzi nagród, które
otrzymali jest to bardzo popularna metodą zmiany niekorzystnych zachowao. Godny odnotowania
jest fakt, że o ile w poprzednio opisanych metodach ludzie próbowali unikad z
ródła karania, a
więc unikali instytucji i osób wymierzających im karę, o tyle obecnie skierowują uwagę na z
ródła,
które pozbawiają ich nagrody. Ponadto pozbawienie wzmocnienia pozytywnego nie wywołuje tak
silnych reakcji emocjonalnych, szczególnie lękowych.
Inżynieria behawiorystyczna.
Celem tej inżynierii nie jest zmiana stanów wewnętrznych, takich jak poczucie winy, lęk czy siła
woli, lecz modyfikacja reakcji człowieka, które są obserwowalne i mierzalne. Desensybilizacja
opiera się ona na przekonaniu, że skoro niepożądane reakcje powstały w wyniku uczenia się, to nic
nie stoi na przeszkodzie, aby ich oduczyd i wyeliminowad. Składa się z trzech etapów. Na
pierwszym psycholog stara się poznad bodziec i sytuacje, które wywołują lęk lub agresję. Na
drugim etapie badacz poszukuje określonych sytuacji, które mają wartośd nagradzająca i które
mogą zneutralizowad reakcję lekową. Na etapie trzecim następuje zestawienie z bodz
ców
lękowych z sytuacjami neutralizującymi. Dzięki temu można całkowicie uniewrażliwid, odczulid
człowieka na bodz
ce lękotwórcze.
Jakie jest fundamentalne osiągnięcie behawiorystów?
Największą ich zasługą jest poznanie, jak środowisko fizyczne i społeczne oddziałuje na człowieka.
Badacze ci w przekonujący sposób udowodnili, że ludzkie zachowanie jest sterowane przez
wzmocnienia pozytywne i negatywne, które są pożądanymi lub awersyjnymi bodz
cami
znajdującymi się w otoczeniu. Behawiorystyczni uczeni opisali wiele skutecznych procedur i metod
podawania wzmocnieo pozytywnych.
Ponadto behawioryści obalili wiele groz
nych mitów, na których brak nie można narzekad w
psychologii. Pod ciosami ich zarzutów prysł mit całkowicie autonoczminego człowieka, który był
tworem zwykłej ignorancji i którego działanie nie było zdeterminowane przez zewnętrzne
okoliczności. Udowodnili też, że wbrew mądrości obiegowej znaczenie kary w sterowaniu
zachowaniem jest żenująco małe. Portret behawiorystyczny jest bez wątpienia koncepcją
mechanistyczną i jednowymiarową. Nie ma w nim miejsca na świadomą aktywnośd człowieka, na
spontaniczną twórczośd, na współtworzenie samego siebie.
O p r a c o w a ł a : M a ł g o r z a t a R o m a n i u k S t r o n a | 3
KONCEPCJA PSYCHODYNAMICZNA
 Współczesny człowiek posiada wszystko: samochód, dom, pracę, dzieci, rodzinę, problemy,
trudności i satysfakcję  a jeśli to wszystko mu nie wystarcza  posiada swego psychoanalityka.
Jednocześnie jest on niczym.
Zarys portretu psychodynamicznego powstał w klinikach psychiatrycznych lub neurologicznych
oraz w zacisznych gabinetach psychoterapeutycznych, gdzie prowadzono dośd spontaniczne
obserwacje pacjentów. Dane kliniczne uzyskane w ten sposób były poddawane dośd swobodnej
interpretacji. Zwolennicy koncepcji psychodynamicznej są przekonani, że ludzkie działanie jest
ukierunkowane przez wewnętrzne siły motywacyjne, między którymi często zachodzi konflikt i
które są z zasady nieświadome. Głównym celem psychologa jest poznanie osobowości, charakteru
człowieka. Wiedza o osobowości stanowiącej przede wszystkim system sił dynamicznych, zwanych
popędami lub potrzebami pozwala przewidywad i wyjaśniad ludzkie działanie, pozwala ponadto je
korygowad.
Psychodynamiczne teorie osobowości z zasady przyjmują, że działania dewiacyjne ludzi są
ukierunkowane przez potężne siły wewnętrzne, które nie tylko wymykają się spod ich kontroli, ale
o których istnieniu jednostki nawet nie wiedzą.
O ile behawioryści stworzyli inżynierię zachowania, o tyle twórcy koncepcji psychodynamicznej
opracowali zasady psychoterapii. W każdym przypadku jest to metoda kliniczna, której celem jest
pomaganie człowiekowi w rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów, ułatwianie mu wyboru drogi
życiowej i umożliwianie przystosowania się do otaczającego świata.
Najbardziej znaną wersją portretu dynamicznego jest psychoanaliza. Od czasów Freuda, który ją
stworzył uległa ona radykalnym przeobrażeniom. Podkreśla ona szczególne znaczenie warunków
społecznych i kultury w ukształtowaniu osobowości i powstawaniu jej zaburzeo. Z całej ogromnej
spuścizny Freuda pozostały jedynie nieliczne twierdzenia, takie jak odkrycie nieświadomej
motywacji, idea mechanizmów obronnych czy udowodnienie, że pierwsze lata życia mają
decydujący wpływ na ukształtowanie się osobowości człowieka dorosłego.
Współcześni analitycy twierdzą, że większośd popędów i potrzeb nie jest zaprogramowana przez
naturę, że  przeciwnie  są one nabyte w procesie uspołeczniania; warunki społeczne, a więc
sytuacja w rodzinie i w grupie rówieśników, struktura instytucji oświatowych czy wzorców
kulturowych decydują o kształtowaniu się popędów.
W zależności od ich genezy psychoanalitycy wyróżniają dwie klasy popędów:
- popędy pierwotne - niezbędne do utrzymania życia
- popędy wtórne (potrzeba bezpieczeostwa, potrzeby społeczne, potrzeby osobiste)
Popędy aktywizują i ukierunkowują ludzkie zachowanie, powodują że jest ono działaniem
celowym. Człowiek dąży do zaspokojenia popędów, do osiągnięcia gratyfikacji. Zaspokojenie
potrzeb usuwa napięcie i daje satysfakcję. Nie jest ono jednak zbyt łatwe.
Najważniejszą przyczyną udaremnienia ludzkich dążeo jest konflikt. Dwie klasy konfliktów są
godne uwagi:
- wewnętrzne  powstają wtedy, gdy w człowieku działają sprzeczne, rozbieżne siły dynamiczne
- zewnętrzne  mają charakter interpersonalny, powstają wtedy, gdy istnieje sprzecznośd między
dążeniami jednostki a celami innych ludzi.
Chociaż w oczach psychoanalityków człowiek jest istotą niedoskonałą, nie jest on istotą bezbronną.
W przypadku konfliktów, których nie umie rozwiązad, i frustracji, która wywołuje lęk, napięcia
O p r a c o w a ł a : M a ł g o r z a t a R o m a n i u k S t r o n a | 4
emocjonalne czy poczucie winy, stosuje on pewne mechanizmy obronne, których zbiór tworzy
system obronny  ja . Owe mechanizmy obronne jednak nie rozwiązują konfliktów, jedynie łagodzą
ich objawy.
Najbardziej znanym mechanizmem obronnym jest represja (wyparcie), polegającą na usuwaniu ze
świadomości myśli o konfliktach, popędach, przykrych prze życiach i upokarzających
niepowodzeniach, które wywołują lęk czy poczucie winy. Nie należy mylid represji z tłumieniem.
To ostatnie polega na umiejętności panowania nad swoimi dążeniami, pragnieniami i motywami,
które nie są akceptowane społecznie. O ile represja jest więc nieświadomą formą uwalniania się od
wewnętrznego lęku i poczucia winy, o tyle stłumienie stanowi świadomą reakcję, której celem jest
uniknięcie zewnętrznej sankcji.
Ważne miejsce w koncepcji psychoanalitycznej zajmuje projekcja. Jest to nieświadomy mechanizm
rzutowania swoich niepożądanych cech na innych ludzi. Projekcja zmniejsza lęk i wpływa na wzrost
samooceny. Racjonalizacja również ogrywa ważną rolę w strukturze mechanizmów obronnych.
Polega ona na nieadekwatnym wyjaśnieniu przyczyn zachowania. Dążenia i motywy prawdziwe są
zastępowane przez dążenia i motywy  mile widziane . Mechanizm ten polega na świadomym
wprowadzaniu innych w błąd, po to aby przedstawid siebie w korzystnym świetle.
Prawdopodobnie najbardziej racjonalnym mechanizmem obronnym jest substancja, polegającą na
zastępowaniu celów, których nie można osiągnąd, przez cele, które są łatwiejsze. Występuje ona w
dwóch formach:
- kompensacja  człowiek skierowuje swoją aktywnośd na cele podobne do tych, których nie udało
mu się poprzednio osiągnąd  jeśli uczeo osiąga fatalne wyniki w sporcie, może skompensowad
sobie te niepowodzenia w nauce  Oskar Lange powiedział kiedyś, że jeśli cokolwiek osiągnął w
nauce, to tylko dlatego, iż z powodu defektu fizycznego nie mógł zostad sportowcem czy
marynarzem :)))
- sublimacja  jest ucieczką w twórczą wyobraz
nię i świat fantazji  hmmm podoba mi się :)))
Substytucja w obu formach jest aktywnością myślową, wymaga ona odkrycia nowych celów,
nowych zachowao instrumentalnych, które zastąpią aktywnośd skazaną na niepowodzenia.
Wszystko wskazuje, iż jest to z reguły pożyteczny mechanizm obronny.
Psychoterapia jest systematycznym i celowym sposobem modyfikacji i korekcji osobowości oraz
leczenia zaburzeo emocjonalnych za pomocą środków psychologicznych. Stanowi ona fragment
systemu reform i odnowy. Aby uniknąd katastrofy, aby stworzyd nowy wspaniały świat zdaniem
psychoanalityków należy wykonad dwa zabiegi. Pierwszym z nich jest zastosowanie psychoterapii
jako metody uzdrowienia ludzi, metody która pozwoli im rozwiązad ich konflikty i poznad siebie.
Drugi zabieg polega na humanizacji świata, na przystosowaniu rodziny, szkoły, instytucji
produkcyjnych i konsumpcji do ludzkich potrzeb.
Zasadniczym celem tej metody jest kształtowanie świadomości człowieka. Psychoterapia jest
sztuką. W czasie leczenia pacjenta terapeuta stosuje pewne reguły heurystyczne, które wynikają z
ogólnego portretu psychoanalitycznego lub są rezultatem osobistego doświadczenia.
Główne techniki stosowane przez terapeutów:
- technika skojarzeo  dzięki tej technice psychoanalityk może uświadomid człowiekowi jego
wewnętrzną dynamikę, jego konflikty i trudności
- zjawisko przeniesienia  mówiąc o swoich przeżyciach z dzieciostwa pacjent przenosi swoje
emocje i postawy z rodziców na terapeutę
Psychoterapia jako droga do podnoszenia świadomości nie jest tylko metodą leczniczą, lecz
również metodą edukacyjną lub reedukacyjną. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby stosowad ją jako
środek kształtowania świadomości ludzi normalnych; środek który pomaga człowiekowi lepiej
zrozumied swoje potrzeby i emocje. Psychoterapia jest wynikiem myślenia o jednostce jako o
O p r a c o w a ł a : M a ł g o r z a t a R o m a n i u k S t r o n a | 5
istocie niedoskonałej, pełnej potężnych sił dynamicznych, które są sprzeczne i nieświadome. Celem
tej metody jest udzielenie pomocy w uświadomieniu człowiekowi jego wewnętrznych konfliktów i
rozwiązaniu ich. Twórcy psychoterapii przyjęli w stosunku do jednostki postawę kliniczną. Częściej
widzieli w niej pacjenta niż samodzielny podmiot.
KONCEPCJA POZNAWCZA
Zwolennicy tej koncepcji uznają, że człowiek nie jest ani marionetką sterowaną całkowicie przez
środowisko zewnętrzne, ani niewydarzonym aktorem zależnym od nieświadomych sił
popędowych, jest raczej samodzielnym podmiotem, który w dużej mierze decyduje o własnym
losie, który na ogół świadomie i celowo działa w coraz bardziej złożonym labiryncie
współczesności. Najważniejszą właściwością jednostki jest umiejętnośd generowania informacji i
wiedzy. W procesie twórczego i innowacyjnego myślenia ludzie konstruują nowe przyrządy
techniczne, tworzą dzieła sztuki i nauki, opracowują systemy moralne i filozoficzne, organizują
szkolnictwo i instytucje publiczne.
Portret poznawczy nie tylko określa, jak funkcjonuje człowiek, ale również wskazuje, jak zmieniad
jego myślenie i działanie. Zdaniem zwolenników tej koncepcji podstawową metodą modyfikacji
ludzi jest celowe wychowanie i autokreacja, czyli formowanie siebie według własnego projektu.
Centralne miejsce w przedstawianej koncepcji zajmuje korpus twierdzeo dotyczących architektury
umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności.
Psychologia o orientacji poznawczej nie rozwija się w próżni, nie jest ona samotną wyspą
badawczą. Ten paradygmat myślenia o człowieku, społeczeostwie i kulturze przejmują także inne
nauki, takie jak neurofizjologia, psychiatria, kulturoznawstwo, lingwistyka czy pedagogika.
Nauka jest częścią kultury, ale jej składnikiem  również doniosłym  bywają ruchy umysłowe.
Najbardziej znanym obecnie ruchem umysłowym jest postmodernizm, będący przedmiotem
częstej krytyki. Takim ruchem staje się też kognitywizm, który wykorzystuje zdobycze nauki o
poznaniu i innych tego typu nauk.
Struktury poznawcze są z
ródłem informacji o otoczeniu, o własnym  ja oraz o programach
działania, które umożliwiają osiągnięcie celów. Dzięki nim, czyli dzięki informacjom zakodowanym
w organizmie, jednostka ma poczucie własnej tożsamości oraz orientuje się w świecie
zewnętrznym. Treśd tych informacji bywa różna. Na wyróżnienie zasługują jej cztery składniki:
- sądy o środowisku naturalnym
- wiedza o kulturze
- dane o świecie społecznym
- struktura  ja , czyli wiedza o sobie
Szczególnie ważne znaczenie ma wyróżnienie dwóch rodzajów wiedzy jednostki. Wiedza
deklaratywna (narracyjna) czyli  wiem, że&  , to dane o faktach. Wiedza proceduralna (operacyjna)
czyli  wiem, jak&  to sied danych o metodach, strategiach. Wiedzę deklaratywną można przekazad
słownie, wiedzę proceduralną zaś trzeba na ogół zademonstrowad.
System struktur poznawczych, jako główny składnik osobowości człowieka, można
charakteryzowad nie tylko z punktu widzenia treści, lecz również z punktu widzenia jego cech
formalnych. System struktur poznawczych można scharakteryzowad z punktu widzenia ich:
- złożoności (proste  skomplikowane)
- abstrakcyjności  konkretności
- otwartości lub jej brak (zmiany swoich przekonao, poglądów pod wpływem nowych informacji,
bądz
jej brak)
- aktywności  bierności
O p r a c o w a ł a : M a ł g o r z a t a R o m a n i u k S t r o n a | 6
Zwolennicy koncepcji poznawczej szczególną wagę przypisują przekonaniu, że człowiek jest
podmiotem twórczym i innowacyjnym, że umie  wychodzid poza dostarczoną informację i
wiedzę . O ludzkiej twórczości decydują w dużej mierze indywidualne umiejętności i motywy, a
także środowisko społeczne i fizyczne wyznaczające zakres swobody działania. Gdy w umyśle
osoby powstają pomysły, idee i hipotezy, które są nowe z punktu widzenia jej indywidualnego
życia wówczas, mamy do czynienia z twórczością psychologiczną (typu P), natomiast myślenie
prowadzące do odkryd i wynalazków technicznych, naukowych czy organizacyjnych, które
dotychczas nie były znane ludzkości nazywamy twórczością historyczną (typu H).
Pomimo że między samymi procesami myślenia typu P i H nie ma zbyt dużej różnicy, jednak
rezultaty tych procesów mają inną wartośd dla kultury.
Ludzie bardziej interesują się przyczynami twórczości niż samą twórczością typu P i H. wg modelu
konfliktowego z
ródłem twórczości są konflikty motywów, frustracje i wewnętrzne sprzeczności.
Odkrywanie i konstruowanie nowych form jest zastępczą metodą rozwiązywania takich konfliktów.
Wg modelu spełnienia twórczośd stanowi metodę aktualizacji naturalnych potencji jednostki. Jest
rodzajem samospełnienia. Modele te zostały opracowane głównie przez psychoanalityków i
psychologów o orientacji humanistycznej.
Przebieg procesu twórczego zależy nie tyko od czynników motywacyjnych i intelektualnych lecz
także od środowiska społecznego i kultury. Odkrycia naukowe, pomysły artystyczne lub wynalazki
zależą od fazy rozwoju społecznego i kulturowego, tak głosi pierwsza teoria. Druga zaś mówi, że
odkrycie, innowacja czy dzieło sztuki są uzależnieniem osobowości twórcy.
Współczesne badania poświęcone zewnętrznym uwarunkowaniom twórczości można zaliczyd do
trzech kategorii:
- są to badania zwracające uwagę na negatywną rolę zmiennych środowiska
- badania podkreślające znaczenie wyżej wymienionych zmiennych jako stymulatorów procesu
rozwiązywania problemów
- badania negujące rolę parametrów środowiska, tradycyjnie uważanych za doniosłe
Wrodzone kompetencje twórcze i innowacyjne stanowią osiową własnośd ludzkiego umysłu. Są
one stymulowane lub hamowane przez wpływ środowiska społecznego oraz kulturę. Człowiek -
jako samodzielny podmiot  nie tylko gromadzi i organizuje wiedzę o przyrodzie, kulturze, grupach
ludzkich i własnym  ja , ale również wartościuje rzeczy, dzieła literackie, instytucje społeczne czy
swoje osiągnięcia zawodowe. Tylko twórczośd i innowacja, służące społeczeostwu i kulturze,
stanowią miarę naszej wartości i naszej miłości do drugiej osoby. Ocena wartości rzeczy i zdarzeo
takich jak pieniądze, uznanie społeczne, ukooczenie wyższej uczelni czy wreszcie miłośd, zależy
przede wszystkim od osobowości, czyli od systemu struktur poznawczych. W zależności od tego,
jakie zdarzenia są szczególnie wartościowe dla jednostki, można wyróżnid kilka kategorii ludzi.
Wartości dionizyjskie  człowiek, który je akceptuje, najwyżej ocenia takie dobra, jak konsumpcja,
komfort, czy wygodne życie.
Wartości heraklesowe  akceptując je, człowiek dąży do dominacji na innymi ludz
mi, do zdobycia
władzy i sławy.
Wartości prometejskie  człowiek, który je przyjmuje, widzi siebie jako cząstkę wspólnoty, często
podejmuje działania altruistyczne oraz prospołeczne, dodają wiele blasku i ciepła codziennemu
życiu.
Wartości apollioskie  ludzie, którzy je przyjmują, przypisują najwyższe znaczenie twórczości,
poznawaniu świata, rozwojowi nauki i sztuki.
Wartości sokratyczne  zgodnie z nimi najwyższym dobrem człowieka staje się poznanie i
rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości.
O p r a c o w a ł a : M a ł g o r z a t a R o m a n i u k S t r o n a | 7
System indywidualnych wartości pełni ważne funkcje w życiu jednostki. Pozwala zdobyd orientację
w świecie zewnętrznym i w świecie wewnętrznym. Pozwala odróżnid rzeczy dobre od złych, rzeczy
cenne od zagrażających. Indywidualne wartości są niezbędne dla zrozumienia rzeczywistości i dla
racjonalnego w niej działania. Wyznaczają one drogę w życiu.
Człowiek jest przede wszystkim sprawcą, podejmuje wielorakie działania celowe, których przebieg
bywa regulowany przez wiedzę zakodowaną w umyśle i informacje płynące ze środowiska. Dzięki
tym działaniom likwiduje deficyt wartości materialnych, społecznych i duchowych, czyli mówiąc
prościej, zaspokaja swoje potrzeby. Zasadnicze znaczenie dla przetrwania jednostki mają działania
zachowawcze (ochronne), które wypełniają codziennośd i które zachodzą w stałych granicach,
wyznaczonych przez kulturę i naturę. Działania zachowawcze są na ogół nawykowe, stereotypowe,
powtarzalne i konwencjonalne. Drugim rodzajem aktywności są działania transgresyjne
polegającym na celowym przekraczaniu granic dotychczasowych osiągnięd i doświadczeo. Człowiek
podejmuje czynności twórcze i innowacyjne, rozszerza kontrolę nad zjawiskami natury,
wprowadza reformy gospodarcze, rozszerza zakres władzy czy podejmuje nowe próby autokreacji.
Zgodnie z koncepcją poznawczą siły motywujące ludzkie czynności są immanentnie zawarte w
procesie informacyjnym zachodzącym w ludzkim umyśle. Mówiąc o mechanizmie działania nie
można pominąd procesów emocjonalnych i ich roli w zachowaniu człowieka. Emocje podobnie jak
motywacja są wywoływane przez informacje zewnętrzne i wewnętrzne. Emocje powstające w
procesie myślenia i działania pełnią rolę heurystyk tzn. zasad i metod decydujących o kierunku i
strukturze czynności.
Kształcenie osobowości jednostki i jej zdolności działania jest możliwe dzięki systematycznemu
wychowaniu. Zasadniczym zadaniem procesu wychowawczego jest ukształtowanie postawy
badawczej i eksploracyjnej, a więc pewnej trwałej tendencji do poszukiwania problemów w
świecie i samodzielnego ich rozwiązywania. W systemie kształcenie doniosłe znaczenie ma
nabywanie wiedzy o świecie i o sobie samym. Doniosłym znaczeniem wszelkich instytucji
oświatowych, społecznych i politycznych musi byd kształcenie społecznie pożądanego systemu
wartości utylitarnych i duchowych. Znaczącym zadaniem w formowaniu sprawcy staje się
kształcenie sfery emocjonalnej. Wreszcie, człowiek jest podmiotem. Podmiotowośd to orientacja
zakładająca, iż jest on przyczyną, a raczej współprzyczyną zdarzeo, a nie pionkiem manipulowanym
przez wzmocnienia pozytywne i negatywne. Zasada podmiotowości radykalnie zmienia strategię
kształcenia. Zamienia monolog w dialog i nauczanie podające w nauczanie problemowe, w którym
nauczyciel i uczeo stają się partnerami. Refleksje o wychowaniu sprawcy nie są zbyt odkrywcze, w
każdym bądz
razie celem psychoterapii poznawczej jest rozwiązywanie problemów osobistych,
trudności, z jakimi spotyka się pacjent. W procesie tym stosuje się różnorodne techniki takie jak
trening, granie ról czy wolne skojarzenia.
Mówiąc o wychowaniu, kształceniu, terapii i korekcji zachowao nie można pominąd sprawy
samowychowania, samorozwoju i autokreacji.
 Trzeba poznad samego siebie, gdyby to nie posłużyło do znalezienia prawdy, posłuży
przynajmniej do wytyczenia własnego życia, a nie ma nad to nic bardziej godziwego.
KONCEPCJA HUMANISTYCZNA
Psychologowie humanistyczni, szczególnie tak wybitni jak Maslow czy Rogers, nie tylko poddali
krytyce dotychczasowe koncepcje człowieka, ale próbowali również zarysowad nader oryginalny
obraz jednostki.
O p r a c o w a ł a : M a ł g o r z a t a R o m a n i u k S t r o n a | 8
Zgodnie z ich poglądami człowiek jest unikatową całością, której nie można sprowadzid do
poszczególnych elementów, takich jak reakcje, myśli, emocje czy potrzeby. Człowiek, który chce
żyd w zgodzie ze swoją naturą, który chce byd autentyczny, niezależny i zadowolony, musi stanowid
harmonijna całośd, której podstawowe składniki   ja oraz  organizm  stworzą spójny system,
zwany osobą.
Psychologowie ci uważają, że podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój,
uwarunkowany przez czynniki wewnętrzne. Siły decydujące o jego przebiegu tkwią w człowieku, a
nie poza nim. Rozwój naszego  ja i  organizmu jest zjawiskiem przyjemnym i fascynującym;
dodaje życiu uroku. W naturalnych warunkach osoba nie zawsze może rozwijad się swobodnie i
harmonijnie, nie zawsze wykorzystuje swoje prawdziwe możliwości. Wrogie i napięte stosunki
interpersonalne, anachroniczne metody nauczania, błędne wyobrażenie o sobie samym  często
utrudniają kształtowanie się autentycznej osoby, jej kompetencji i unikatowego systemu wartości.
Człowiek, którego rozwój został zablokowany, nie jest osobą w pełni zdrową. Główną tendencją,
która decyduje o działaniu człowieka, jest dążenie do samorealizacji, do aktualizacji własnych
potencjalnych szans. Samorealizacja jest procesem niepowtarzalnym i idiosynkratycznym.
Psychologowie humanistyczni przyjmują, ze człowiek z natury jest dobry, że jego dążenia są
konstruktywne i pozytywne. Człowiek w pełni dojrzały i otwarty na nowe doświadczenia, żyjący
wśród życzliwych ludzi i akceptujący samego siebie, zawsze będzie tworzył dzieła, które służą
jednostce i społeczeostwu. Jeśli osoba działa destruktywnie, jeśli jest agresywna, jeśli dokonuje
aktów gwałtu, to nie dlatego, że posiada taką naturę, że kieruje nią popęd niszczenia, ale dlatego,
iż działa wbrew naturze, iż rzeczywistośd, w której żyje, blokuje rozwój jej prawdziwych,
pozytywnych zachowao. Ludzkie zachowanie uwarunkowane jest przez teraz
niejszośd, przez
aktualne przeżycia i doświadczenia, przez to, co dzieje się  tu i teraz . To, co aktualnie dzieje się w
świadomości, to jak człowiek teraz spostrzega siebie, innych ludzi i świat decyduje o przebiegu
procesu samorealizacji..
Głównym celem psychologów humanistycznych jest badanie aktualnego doświadczenia i
bezpośrednich przeżyd, a więc tego, co znajduje się w  polu fenomenologicznym . Chcąc osiągnąd
ten cel stosują oni wiele metod, wśród których dominują samopis i samoocena. Najbardziej
popularną terapią z tego kręgu jest terapia skoncentrowana na pacjencie, która opiera się na
założeniu, że możliwości człowieka są ogromne, że sam umie on rozwiązywad konflikty i
dysharmonię w rozwoju. Celem grup spotkaniowych jest rozwój autentycznych stosunków
międzyludzkich, odrzucenie maski i zachowao fasadowych; szczere mówienie o aktualnych
doświadczeniach i doznaniach  to drugi rodzaj terapii z tego kręgu.
W ostatnich latach coraz częściej podejmuje się próby stworzenia systemu wychowania
humanistycznego, który wykorzystywałby osiągnięcia psychologii humanistycznej. Celem tego
systemu byłoby dążenie do integracji osobowości, rozwoju autonomii jednostki, kształtowania
postaw allocentrycznych, rozszerzanie świadomości oraz formułowanie tożsamości.
Większośd tych celów jest godna uwagi. Problem polega jednak na tym, że psychologowie
humanistyczni nie opracowali metod, dzięki którym można by je osiągnąd. Nie stworzyli oni
systemu wychowawczego, alternatywnego do nauczania klasowo-lekcyjnego. W takiej sytuacji
 wychowanie humanistyczne  należy uznad za ciągle nie zrealizowany projekt.