Prof. dr hab. Krzysztof Krajewski
Katedra Kryminologii
Kryminologia
Rok akademicki 2010/2011
Semestr zimowy
Wykład 4
Przestępca, jako przedmiot badań
kryminologicznych:
psychologiczne koncepcje
przestępcy i zachowania
przestępnego
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Choroby psychiczne i inne zaburzenia psychiczne a
zachowania przestępne
Øðosoby chore psychicznie wystÄ™pujÄ… w statystykach
policyjnych i sądowych częściej niż w populacji
generalnej;
3
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Klasyfikacja sprawców przestępstw z punktu widzenia stanu
zdrowia psychicznego:
Øðsprawcy nienormalni, tj. dotkniÄ™ci psychozami (chorobami
psychicznymi) lub niedorozwojem umysłowym;
Øðsprawcy anormalni, tj. tacy, u których wystÄ™pujÄ… negatywne
odchylenia od normy psychicznej: nerwice (neurozy),
psychopatia;
Øðsprawcy normalni, tj. tacy u których nie wystÄ™pujÄ… ani
psychozy, ani niedorozwój umysłowy, ani neurozy, ani
psychopatia;
Þð problem osobowoÅ›ci przestÄ™pczej, tj. osobowoÅ›ci normalnej,
ale posiadającej specyficzne cechy, inne niż u wszystkich
pozostałych ludzi;
4
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca nienormalny: psychozy
Øðpsychozy organiczne, tj. wynikajÄ…ce z choroby
somatycznej lub mające podłoże somatyczne: np.
demencja paralityczna, demencja starcza, padaczka,
psychozy traumatyczne, psychozy alkoholowe, psychozy
narkotykowe;
Øðpsychozy funkcjonalne, tj. nie wynikajÄ…ce z choroby
somatycznej lub innego podłoża fizjologicznego: np. obłęd
(paranoja), psychoza maniakalno-depresyjna (cyklofrenia,
choroba dwubiegunowa), schizofrenia;
5
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca nienormalny: niedorozwój umysłowy (oligofrenia)
Øðpoziom inteligencji i jego pomiar: Alfred Binet (1857  1911)
Øðiloraz inteligencji (intelligence quotient - IQ): stosunek wieku
umysłowego (ustalanego w oparciu o wynik badania testowego),
do wieku życia i pomnożony przez 100.
żð inteligencja znacznie podwyższona: 121 - 140
żð inteligencja podwyższona: 111 - 120
żð inteligencja normalna: 91 - 110
żð ociężaÅ‚ość umysÅ‚owa: 81 - 90
żð granica upoÅ›ledzenia: 71 - 80
żð ograniczenie umysÅ‚owe (imbecylizm): 51 - 70
żð gÅ‚uptactwo (debilizm): 26 - 50
żð idiotyzm: 0 - 25
6
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
Henry Herbert Goddard (1866  1957)
Øðbadania inteligencji wiÄ™z
niów Þð przeciÄ™tnie ok. 70% wiÄ™z
niów
(od 28% do 89%) było upośledzonych umysłowo);
Øðsugeruje to jednoznaczny zwiÄ…zek miÄ™dzy upoÅ›ledzeniem
umysłowym a przestępczością;
Øðtesty rekrutów do armii amerykaÅ„skiej w czasie I wojny
światowe wykazały jednak, że przy użyciu tego samego
narzędzia 37% białych i 89% Murzynów, było niedorozwinitych
umysłowo;
ØðwspółczeÅ›nie twierdzi siÄ™ jednak, że nie ma jednoznacznych
dowodów na związki upośledzenia umysłowego z
przestępczością; pozostaje natomiast problem związku poziomu
inteligencji z przestępczością;
7
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
Travis Hirschi, Michael Hindelang (1977):
Øðniski poziom inteligencji jest tak samo ważnym predyktorem
zachowań przestępczych, jak przynależność klasowo-
warstwowa oraz rasa;
Øðdotyczy to tak przestÄ™pczoÅ›ci oficjalnie rejestrowanej, jak i
przestępczości mierzonej badaniami self-report;
8
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
Travis Hirschi, Michael Hindelang (1977):
Øðzachowania przestÄ™pcze pozostajÄ… w zwiÄ…zku z poziomem
inteligencji w ramach grup rasowych oraz klas społecznych, tzn.
pochodzący z klas niższych przestępcy mają niższą inteligencję
niż pochodzący z tych samych klas nie-przestepcy;
Øðignorowanie znaczenia inteligencji w genezie zachowaÅ„
przestępczych jest wynikiem uprzedzenia zrodzonego w
pierwszej połowie XX wieku.
9
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
Travis Hirschi, Michael Hindelang (1977):
ØðzwiÄ…zek poziomu inteligencji z zachowaniami przestÄ™pnymi, a
jeszcze bardziej zachowaniami przestępnymi nieletnich, wynika
z wpływu wywieranego przez iloraz inteligencji na wyniki
osiÄ…gane w szkole;
Øðniski iloraz inteligencji prowadzi do sÅ‚abych wyników w nauce, to
z kolei prowadzi do zniechęcenia do szkoły i wagarów, a to do
zachowań przestępczych;
ØðwpÅ‚yw poziomu inteligencji nie jest wiÄ™c wpÅ‚ywem o charakterze
bezpośrednim;
10
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
Richard J. Herrnstein, Charles Murray (1994)
The Bell Curve (Krzywa  dzwonowa ; krzywa rozkładu
normalnego)
Øðklasy kognitywne (inteligencji) stanowiÄ… w każdym
społeczeństwie rozkład normalny (krzywa  dzwonowa );
11
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
12
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
Richard J. Herrnstein, Charles Murray (1994)
The Bell Curve (Krzywa  dzwonowa ; krzywa rozkładu
normalnego)
Øðpewne rodzaje zachowaÅ„ sÄ… jednak wyraz
nie zwiÄ…zane z
pewnymi klasami kognitywnymi;
Øðsprawcy przestÄ™pstw wywodzÄ… siÄ™ w przeważajÄ…cej wiÄ™kszoÅ›ci
spośród najniższych klas kognitywnych;
13
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
14
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
15
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
16
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
17
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
The Bell Curve Þð najbardziej kontrowersyjne tezy książki:
Øðw spoÅ‚eczeÅ„stwie amerykaÅ„skim mamy do czynienia z
obniżaniem kolektywnego IQ;
Øðosoby o wysokiej inteligencji majÄ… mniej dzieci i w póz
niejszym
wieku, na skutek czego spada ich udział w społeczeństwie;
Øðosoby o niższej inteligencji majÄ… wiÄ™cej dzieci i w mÅ‚odszym
wieku, na skutek czego ich udział w społeczeństwie rośnie;
Øðpowoduje to  efekt zgÅ‚upienia (dumbing-down effect);
Øðma to wpÅ‚yw także na poziom przestÄ™pczoÅ›ci, również w
kontekście różnic klasowych i rasowych
18
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencjÄ…?
Stanowisko Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego
Øðwnioski Herrnsteina i Murraya sÄ… bÅ‚Ä™dne;
Øðgdyby ich teza byÅ‚a prawdziwa przeciÄ™tne IQ w USA powinno
spadać, a różnice w poziomie IQ między rasami i klasami
powinny się zwiększać;
Øðtymczasem różnica w poziomie IQ pomiÄ™dzy czÅ‚onkami klas
wyższych i niższych w 1930 r. wynosiła 12,5 punktów a w
ostatnich latach 8,5 punktów;
ØðzmniejszyÅ‚a siÄ™ również różnica w tym zakresie miÄ™dzy biaÅ‚ymi
a Murzynami.
19
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: neurozy
Øðnerwice (neurozy), tj. zakłócenia czynnoÅ›ci psychicznych, w
których podstawową rolę odgrywają reakcje wywołane urazami
psychicznymi;
Øðróżnica pomiÄ™dzy psychozami a nerwicami:
żð różnica iloÅ›ciowa;
żð różnica jakoÅ›ciowa:
Þð osoba cierpiÄ…ca na psychozÄ™ żyje poza rzeczywistoÅ›ciÄ…, osoba
cierpiąca na nerwicę żyje w ramach rzeczywistości, nie może
20
jednak sobie z nią poradzić.
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
John Pritchard (1834): moral insanity.
J.L.A.Koch (lata 80-te i 90-te XIX w)
Øðpsychopatia to nieprawidÅ‚owość osobowoÅ›ci, a nie
choroba w lekarskim rozumieniu;
Øðpsychopata albo sam cierpi z powodu swej
nienormalności, albo cierpi z tego powodu społeczeństwo.
21
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Psychopatia, osobowość antyspołeczna, osobowość
dyssocjalna (anti-social personality disorder);
Głęboko utrwalone wzorce zachowań, odbiegające od
przeciętnych wzorów przyjętych w danej kulturze, a
charakteryzujące się mało elastycznymi reakcjami na różne
sytuacje indywidualne i społeczne oraz trudnościami w wielu
zakresach funkcjonowania psychologiczno-społecznego (ICD-10);
Względnie trwałe zahamowanie rozwoju osobowości
przejawiające się zakłóceniem prawidłowego funkcjonowania
mechanizmów integracyjno-regulacyjnych; zahamowanie rozwoju
na pewnym etapie uniemożliwiające przejście do kolejnego etapu
(A.Bilikiewicz);
22
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Charakteropatia  anomalia osobowości wywołana
organicznym uszkodzeniem tkanki mózgowej;
Socjopatia  anomalia osobowości będąca wynikiem
nieprawidłowego środowiska wychowawczego;
23
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Cechy osobnika psychopatycznego:
ØðLekceważenie norm spoÅ‚ecznych;
ØðBrak uczuć wyższych;
ØðNiewspółmierność reakcji;
ØðNiska tolerancja na frustracjÄ™;
ØðBrak adekwatnoÅ›ci afektywnej (gwaÅ‚towne, nieprzewidziane
reakcje o charakterze agresywnym);
ØðPodwyższony próg tolerancji na ból (zachowania
samoagresywne);
ØðPotrzeba silnych bodz
ców;
ØðDeficyt lÄ™ku;
ØðKonfliktowość z otoczeniem;
24
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Cechy osobnika psychopatycznego:
ØðNadpobudliwość;
ØðDrażliwość;
ØðPreferowanie dziaÅ‚ania nad refleksjÄ…;
ØðEgocentryzm;
ØðNegatywizm;
ØðWrogość wobec innych osób;
ØðSkÅ‚onność do manipulowania innymi ludz
mi
ØðNiski krytycyzm;
ØðObniżenie zdolnoÅ›ci do autorefleksji i kontroli zachowania;
25
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Krytyka pojęcia psychopatii (Barbara Wootton):
Øðdiagnostyczny worek na Å›mieci: jeÅ›li nie da siÄ™
stwierdzić jakiegoś znanego zaburzenia, ale widać, że
"coÅ› jest nie tak", diagnozuje siÄ™ psychopatiÄ™;
Øðrozumowanie tautologiczne: anormalność wnioskowana
jest na podstawie aspołecznego zachowania, a ono jest
wyjaśniane przy pomocy owej anormalności;
26
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Osobowość: system określonych, względnie trwałych
dyspozycji specyficznych dla każdej jednostki, które można
opisywać na podstawie jej zachowania, a także jej relacji
introspektywnych. Osobowość tworzy się stopniowo i zmienia w
procesie interakcji jednostki z otoczeniem i leży u podłoża
każdej zaszłości psychicznej i każdego zachowania jednostki.
Najczęściej wymieniane elementy osobowości:
inteligencja, poglÄ…dy, potrzeby, przekonania, postawy,
temperament.
27
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Hans Jürgen Eysenck
(1916  1997)
Crime and Personality (1970)
28
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Trzy wymiary osobowości:
Øðekstrawersja/introwersja (Å‚atwość/trudność pobudzenia),
Øðneurotyzm (niska/wysoka wrażliwość emocjonalna;
zrównoważenie/brak zrównoważenia emocjonalnego),
Øðpsychotyzm (orientacja na innych/na siebie),
29
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Koncepcja Eysencka:
ØðskÅ‚onnoÅ›ci przestÄ™pcze sÄ… uniwersalne;
Øðw wiÄ™kszoÅ›ci wypadków sÄ… jednak trzymane na wodzy przez
 sumienie ;
Øð sumienie jest reakcjÄ… warunkowÄ… ksztaÅ‚towanÄ… w procesie
socjalizacji, pod wpływem doświadczenia w okresie dzieciństwa
zgodnie z mechanizmami warunkowania klasycznego (nagrody i
kary);
Øðzaburzenia w ksztaÅ‚towaniu  sumienia wynikajÄ… albo z
nieodpowiednich warunków środowiskowych, albo z wadliwie
funkcjonujących mechanizmów warunkowania jednostki;
30
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Koncepcja Eysencka:
Øðjednostki ekstrawertywne w pewnych staÅ‚ych warunkach majÄ…
tendencję do słabszego warunkowania, niż jednostki
introwertywne, przy czym ma to w znacznym stopniu podłoże
biologiczne;
Øðdlatego ekstrawertycy sÄ… bardziej skÅ‚onni do zachowaÅ„
antyspołecznych, bo proces kształtowania  sumienia jest u takich
osób zakłócony;
ØðstopieÅ„ neurotyzmu i psychotyzmu stanowiÄ… czynniki silnie
wzmacniajÄ…ce tendencje introwertywe lub ekstrawertywne;
zachowania antyspołeczne są więc częściej stwierdzane u osób
które uzyskują wysokie wyniki na skalach neurotyzmu i
psychotyzmu;
31
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Przestępcy są częściej osobami
ekstrawertywnymi o podwyższonym stopniu
neurotyzmu oraz psychotyzmu
32
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Introwersja Ekstrawersja
(trudność pobudzenia) (łatwość pobudzenia)
Niski neurotyzm Wysoki neurotyzm
(niska wrażliwość (wysoka wrażliwość
emocjonalna, zrównoważenie emocjonalna, brak
emocjonalne) zrównoważenia emocjonalnego)
Niski psychotyzm
Wysoki psychotyzm
(orientacja na innych)
(orientacja na siebie)
33