Prof. dr hab. Krzysztof Krajewski
Katedra Kryminologii
Kryminologia
Rok akademicki 2010/2011
Semestr zimowy
Wykład 4
Przestępca, jako przedmiot badań
kryminologicznych:
psychologiczne koncepcje
przestępcy i zachowania
przestępnego
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Choroby psychiczne i inne zaburzenia psychiczne a
zachowania przestępne
��osoby chore psychicznie występują w statystykach
policyjnych i sądowych częściej niż w populacji
generalnej;
3
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Klasyfikacja sprawców przestępstw z punktu widzenia stanu
zdrowia psychicznego:
��sprawcy nienormalni, tj. dotknięci psychozami (chorobami
psychicznymi) lub niedorozwojem umysłowym;
��sprawcy anormalni, tj. tacy, u których występują negatywne
odchylenia od normy psychicznej: nerwice (neurozy),
psychopatia;
��sprawcy normalni, tj. tacy u których nie występują ani
psychozy, ani niedorozwój umysłowy, ani neurozy, ani
psychopatia;
�� problem osobowości przestępczej, tj. osobowości normalnej,
ale posiadającej specyficzne cechy, inne niż u wszystkich
pozostałych ludzi;
4
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca nienormalny: psychozy
��psychozy organiczne, tj. wynikające z choroby
somatycznej lub mające podłoże somatyczne: np.
demencja paralityczna, demencja starcza, padaczka,
psychozy traumatyczne, psychozy alkoholowe, psychozy
narkotykowe;
��psychozy funkcjonalne, tj. nie wynikające z choroby
somatycznej lub innego podłoża fizjologicznego: np. obłęd
(paranoja), psychoza maniakalno-depresyjna (cyklofrenia,
choroba dwubiegunowa), schizofrenia;
5
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca nienormalny: niedorozwój umysłowy (oligofrenia)
��poziom inteligencji i jego pomiar: Alfred Binet (1857  1911)
��iloraz inteligencji (intelligence quotient - IQ): stosunek wieku
umysłowego (ustalanego w oparciu o wynik badania testowego),
do wieku życia i pomnożony przez 100.
ż� inteligencja znacznie podwyższona: 121 - 140
ż� inteligencja podwyższona: 111 - 120
ż� inteligencja normalna: 91 - 110
ż� ociężałość umysłowa: 81 - 90
ż� granica upośledzenia: 71 - 80
ż� ograniczenie umysłowe (imbecylizm): 51 - 70
ż� głuptactwo (debilizm): 26 - 50
ż� idiotyzm: 0 - 25
6
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
Henry Herbert Goddard (1866  1957)
��badania inteligencji więz
niów �� przeciętnie ok. 70% więz
niów
(od 28% do 89%) było upośledzonych umysłowo);
��sugeruje to jednoznaczny związek między upośledzeniem
umysłowym a przestępczością;
��testy rekrutów do armii amerykańskiej w czasie I wojny
światowe wykazały jednak, że przy użyciu tego samego
narzędzia 37% białych i 89% Murzynów, było niedorozwinitych
umysłowo;
��współcześnie twierdzi się jednak, że nie ma jednoznacznych
dowodów na związki upośledzenia umysłowego z
przestępczością; pozostaje natomiast problem związku poziomu
inteligencji z przestępczością;
7
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
Travis Hirschi, Michael Hindelang (1977):
��niski poziom inteligencji jest tak samo ważnym predyktorem
zachowań przestępczych, jak przynależność klasowo-
warstwowa oraz rasa;
��dotyczy to tak przestępczości oficjalnie rejestrowanej, jak i
przestępczości mierzonej badaniami self-report;
8
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
Travis Hirschi, Michael Hindelang (1977):
��zachowania przestępcze pozostają w związku z poziomem
inteligencji w ramach grup rasowych oraz klas społecznych, tzn.
pochodzący z klas niższych przestępcy mają niższą inteligencję
niż pochodzący z tych samych klas nie-przestepcy;
��ignorowanie znaczenia inteligencji w genezie zachowań
przestępczych jest wynikiem uprzedzenia zrodzonego w
pierwszej połowie XX wieku.
9
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
Travis Hirschi, Michael Hindelang (1977):
��związek poziomu inteligencji z zachowaniami przestępnymi, a
jeszcze bardziej zachowaniami przestępnymi nieletnich, wynika
z wpływu wywieranego przez iloraz inteligencji na wyniki
osiągane w szkole;
��niski iloraz inteligencji prowadzi do słabych wyników w nauce, to
z kolei prowadzi do zniechęcenia do szkoły i wagarów, a to do
zachowań przestępczych;
��wpływ poziomu inteligencji nie jest więc wpływem o charakterze
bezpośrednim;
10
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
Richard J. Herrnstein, Charles Murray (1994)
The Bell Curve (Krzywa  dzwonowa ; krzywa rozkładu
normalnego)
��klasy kognitywne (inteligencji) stanowią w każdym
społeczeństwie rozkład normalny (krzywa  dzwonowa );
11
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
12
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
Richard J. Herrnstein, Charles Murray (1994)
The Bell Curve (Krzywa  dzwonowa ; krzywa rozkładu
normalnego)
��pewne rodzaje zachowań są jednak wyraz
nie związane z
pewnymi klasami kognitywnymi;
��sprawcy przestępstw wywodzą się w przeważającej większości
spośród najniższych klas kognitywnych;
13
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
14
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
15
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
16
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
17
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
The Bell Curve �� najbardziej kontrowersyjne tezy książki:
��w społeczeństwie amerykańskim mamy do czynienia z
obniżaniem kolektywnego IQ;
��osoby o wysokiej inteligencji mają mniej dzieci i w póz
niejszym
wieku, na skutek czego spada ich udział w społeczeństwie;
��osoby o niższej inteligencji mają więcej dzieci i w młodszym
wieku, na skutek czego ich udział w społeczeństwie rośnie;
��powoduje to  efekt zgłupienia (dumbing-down effect);
��ma to wpływ także na poziom przestępczości, również w
kontekście różnic klasowych i rasowych
18
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Czy sprawcy przestępstw częściej dotknięci są obniżoną
inteligencją?
Stanowisko Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego
��wnioski Herrnsteina i Murraya są błędne;
��gdyby ich teza była prawdziwa przeciętne IQ w USA powinno
spadać, a różnice w poziomie IQ między rasami i klasami
powinny się zwiększać;
��tymczasem różnica w poziomie IQ pomiędzy członkami klas
wyższych i niższych w 1930 r. wynosiła 12,5 punktów a w
ostatnich latach 8,5 punktów;
��zmniejszyła się również różnica w tym zakresie między białymi
a Murzynami.
19
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: neurozy
��nerwice (neurozy), tj. zakłócenia czynności psychicznych, w
których podstawową rolę odgrywają reakcje wywołane urazami
psychicznymi;
��różnica pomiędzy psychozami a nerwicami:
ż� różnica ilościowa;
ż� różnica jakościowa:
�� osoba cierpiąca na psychozę żyje poza rzeczywistością, osoba
cierpiąca na nerwicę żyje w ramach rzeczywistości, nie może
20
jednak sobie z nią poradzić.
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
John Pritchard (1834): moral insanity.
J.L.A.Koch (lata 80-te i 90-te XIX w)
��psychopatia to nieprawidłowość osobowości, a nie
choroba w lekarskim rozumieniu;
��psychopata albo sam cierpi z powodu swej
nienormalności, albo cierpi z tego powodu społeczeństwo.
21
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Psychopatia, osobowość antyspołeczna, osobowość
dyssocjalna (anti-social personality disorder);
Głęboko utrwalone wzorce zachowań, odbiegające od
przeciętnych wzorów przyjętych w danej kulturze, a
charakteryzujące się mało elastycznymi reakcjami na różne
sytuacje indywidualne i społeczne oraz trudnościami w wielu
zakresach funkcjonowania psychologiczno-społecznego (ICD-10);
Względnie trwałe zahamowanie rozwoju osobowości
przejawiające się zakłóceniem prawidłowego funkcjonowania
mechanizmów integracyjno-regulacyjnych; zahamowanie rozwoju
na pewnym etapie uniemożliwiające przejście do kolejnego etapu
(A.Bilikiewicz);
22
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Charakteropatia  anomalia osobowości wywołana
organicznym uszkodzeniem tkanki mózgowej;
Socjopatia  anomalia osobowości będąca wynikiem
nieprawidłowego środowiska wychowawczego;
23
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Cechy osobnika psychopatycznego:
��Lekceważenie norm społecznych;
��Brak uczuć wyższych;
��Niewspółmierność reakcji;
��Niska tolerancja na frustrację;
��Brak adekwatności afektywnej (gwałtowne, nieprzewidziane
reakcje o charakterze agresywnym);
��Podwyższony próg tolerancji na ból (zachowania
samoagresywne);
��Potrzeba silnych bodz
ców;
��Deficyt lęku;
��Konfliktowość z otoczeniem;
24
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Cechy osobnika psychopatycznego:
��Nadpobudliwość;
��Drażliwość;
��Preferowanie działania nad refleksją;
��Egocentryzm;
��Negatywizm;
��Wrogość wobec innych osób;
��Skłonność do manipulowania innymi ludz
mi
��Niski krytycyzm;
��Obniżenie zdolności do autorefleksji i kontroli zachowania;
25
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca anormalny: psychopatia
Krytyka pojęcia psychopatii (Barbara Wootton):
��diagnostyczny worek na śmieci: jeśli nie da się
stwierdzić jakiegoś znanego zaburzenia, ale widać, że
"coś jest nie tak", diagnozuje się psychopatię;
��rozumowanie tautologiczne: anormalność wnioskowana
jest na podstawie aspołecznego zachowania, a ono jest
wyjaśniane przy pomocy owej anormalności;
26
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Osobowość: system określonych, względnie trwałych
dyspozycji specyficznych dla każdej jednostki, które można
opisywać na podstawie jej zachowania, a także jej relacji
introspektywnych. Osobowość tworzy się stopniowo i zmienia w
procesie interakcji jednostki z otoczeniem i leży u podłoża
każdej zaszłości psychicznej i każdego zachowania jednostki.
Najczęściej wymieniane elementy osobowości:
inteligencja, poglądy, potrzeby, przekonania, postawy,
temperament.
27
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Hans J�rgen Eysenck
(1916  1997)
Crime and Personality (1970)
28
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Trzy wymiary osobowości:
��ekstrawersja/introwersja (łatwość/trudność pobudzenia),
��neurotyzm (niska/wysoka wrażliwość emocjonalna;
zrównoważenie/brak zrównoważenia emocjonalnego),
��psychotyzm (orientacja na innych/na siebie),
29
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Koncepcja Eysencka:
��skłonności przestępcze są uniwersalne;
��w większości wypadków są jednak trzymane na wodzy przez
 sumienie ;
�� sumienie jest reakcją warunkową kształtowaną w procesie
socjalizacji, pod wpływem doświadczenia w okresie dzieciństwa
zgodnie z mechanizmami warunkowania klasycznego (nagrody i
kary);
��zaburzenia w kształtowaniu  sumienia wynikają albo z
nieodpowiednich warunków środowiskowych, albo z wadliwie
funkcjonujących mechanizmów warunkowania jednostki;
30
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Koncepcja Eysencka:
��jednostki ekstrawertywne w pewnych stałych warunkach mają
tendencję do słabszego warunkowania, niż jednostki
introwertywne, przy czym ma to w znacznym stopniu podłoże
biologiczne;
��dlatego ekstrawertycy są bardziej skłonni do zachowań
antyspołecznych, bo proces kształtowania  sumienia jest u takich
osób zakłócony;
��stopień neurotyzmu i psychotyzmu stanowią czynniki silnie
wzmacniające tendencje introwertywe lub ekstrawertywne;
zachowania antyspołeczne są więc częściej stwierdzane u osób
które uzyskują wysokie wyniki na skalach neurotyzmu i
psychotyzmu;
31
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Przestępcy są częściej osobami
ekstrawertywnymi o podwyższonym stopniu
neurotyzmu oraz psychotyzmu
32
Psychologiczne teorie zachowania przestępnego
Sprawca normalny: osobowość przestępcza
Introwersja Ekstrawersja
(trudność pobudzenia) (łatwość pobudzenia)
Niski neurotyzm Wysoki neurotyzm
(niska wrażliwość (wysoka wrażliwość
emocjonalna, zrównoważenie emocjonalna, brak
emocjonalne) zrównoważenia emocjonalnego)
Niski psychotyzm
Wysoki psychotyzm
(orientacja na innych)
(orientacja na siebie)
33