Prof. dr hab. Krzysztof Krajewski
Katedra Kryminologii
Kryminologia
Rok akademicki 2010/2011
Semestr zimowy
Wykład 13
Ofiara przestępstwa jako przedmiot
badań kryminologicznych:
problematyka lęku i strachu przed
przestępczością
Problematyka lęku i strachu przed przestępczością
Społeczeństwo ryzyka
 Społeczeństwa klasowe w trakcie dynamicznego rozwoju odnosiły się
do ideału równości. (...) Inaczej społeczeństwo ryzyka. Jego normatywny
antyprojekt, który leży u jego podstaw i który je napędza, to
bezpieczeństwo. (...) Marzenie społeczeństwa klasowego brzmi: wszyscy
chcą i powinni mieć swój udział w dobrobycie. Celem społeczeństwa
ryzyka jest natomiast: zabezpieczyć wszystkich przed działaniem
trucizny. (...) Siła napędowa w społeczeństwie klasowym może być
scharakteryzowana w sposób następujący: jestem głodny!
Społeczeństwo ryzyka natomiast wprawiane jest w ruch zdaniem: boję
się! (...) Społeczeństwo ryzyka wyznacza w tym sensie pewną społeczną
epokę, w której rodzi się solidarność wynikająca z lęku i stająca się
polityczną siłą .
Ulrich Beck Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności,
wyd. polskie, Warszawa 2002, str.64  65.
Problematyka lęku i strachu przed przestępczością
Społeczeństwo strachu
 ...ludzie nigdy dotÄ…d nie byli tak dobrze zabezpieczeni, jak sÄ… dzisiaj.
Nigdy nie żyli tak długo. Najprawdopodobniej też nigdy nie zaznali tak
wielkiej wolności. Nigdy też mieszkańcy małych i wielkich krajów
uprzemysłowionych nie mieli, teoretycznie rzecz biorąc, mniej powodów
aby się obawiać czegokolwiek. Równocześnie jednak rzadko kiedy
wcześniej rozwinęło się tak wielkie, trwałe i przytłaczające poczucie
braku bezpieczeństwa. Wcześniej ludzie znali lęk, ale nie ten lęk szeroko
rozpowszechniony, wewnętrzne poczucie braku bezpieczeństwa
dławiące nas wszystkich nawet wówczas gdy wszystko jest w porządku .
 ...w naszych czasach mamy do czynienia z obsesją bezpieczeństwa.
Rzecz w tym, iż racjonalny, nowoczesny człowiek pragnie wszystko
kontrolować i nie jest w stanie pogodzić się z tym, że pewne
niebezpieczeństwa nie mogą być przewidziane, ujarzmione,
skanalizowane
Georges Kellens, André Lemaitre Research on the  Fear of Crime ,
Eurocriminology, t.1 (1987), str.31 i 40.
Problematyka lęku i strachu przed przestępczością
Płynna nowoczesność
The perception of rising violence reflects all too often a sharp rise in
general insecurity which only marginally, if at all, can be blamed
 objectively on the swelling volume of violent acts and actors. Uncertainty
about future and painfully felt insecurity of livelihood and social standing
generate great anxiety [& ]. Short of the rational solution to the trouble ,
anxiety generated in ever larger quantities by existential insecurity and
fears of an uncertain futue seeks more tangible close-to-hand estuaries 
and so it tends to converge on the  issues of safety [& ].
Z.Bauman Violence in the age of uncertainty (2002)
Dynamika zabójstw w wybranych regionach Europy od
Åšredniowiecza
y
ródło: E..Eisner Modernization, self-control and lethal violence, The British Journal of Criminology, vol.41 (2001), str.618  638.
Dynamika zabójstw w Anglii od Średniowiecza
y
ródło: E..Eisner Modernization, self-control and lethal violence, The British Journal of Criminology, vol.41 (2001), str.618  638.
Dynamika zabójstw w Skandynawii od Średniowiecza
y
ródło: E..Eisner Modernization, self-control and lethal violence, The British Journal of Criminology, vol.41 (2001), str.618  638.
Problematyka lęku i strachu przed przestępczością
Znaczenie i konsekwencje zjawisk lęku i strachu przed
przestępczością
Øð Jeden z podstawowych problemów współczesnych
społeczeństw:
qðzasadniczy wpÅ‚yw na jakość życia;
qðpodważanie legitymizacji paÅ„stwa i wymiaru sprawiedliwoÅ›ci;
qðpodważanie racjonalizacji prawa karnego i stymulowanie postaw
punitywnych;
Problematyka lęku i strachu przed przestępczością
Pojęcia
" lÄ™k przed przestÄ™pczoÅ›ciÄ… (fear of crime, Kriminalitätsangst):
Þð lÄ™k to reakcja emocjonalna nie zwiÄ…zana z okreÅ›lonÄ… przyczynÄ… czy
sytuacjÄ…;
Þð abstrakcyjna obawa wiktymizacji;
" strach przed przestÄ™pczoÅ›ciÄ… (fear of crime, Kriminalitätsfurcht):
Þð strach to reakcja emocjonalna na obiektywne, rozpoznawalne,
zewnętrzne zagrożenie;
Þð konkretna obawa wiktymizacji w konkretnych sytuacjach;
Pomiar zjawiska lęku (strachu) przed przestępczością
Miary rozmiarów lęku (strachu) przed przestępczością
Øð aspekt spoÅ‚eczny: ocena zagrożenia przestÄ™pczoÅ›ciÄ…;
Øð aspekt kognitywny: ocena prawdopodobieÅ„stwa wiktymizacji;
Øð aspekt emocjonalny: poczucie bezpieczeÅ„stwa w okreÅ›lonych
miejscach;
Øð aspekt konatywny (behawioralny): zachowania majÄ…ce na celu
uniknięcie wiktymizacji;
Ocena zagrożenia przestępczością
(Aspekt społeczny lęku przed przestępczością)
Badania CBOS (odsetki odpowiedzi pozytywnych)
100
88
87
90
86
81
78
78
80
80
75
72
72
70 72
72
71
69
67
69
70
68 69
74
68
70
60
53
50
46
43
40
34
33
33
28
26
27
30
24
21 22
19
18
20
10
0
III XI IV IV IV III IV II IV IV IV III III IV IV III IV VI
1987 1993 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Czy Polska jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie
Czy miejsce zamieszkania jest bezpieczne
Abstrakcyjny lęk przed przestępczością
Czy obawia się Pan(i) tego, że może Pan(i) stać się ofiarą przestępstwa?
Badania CBOS
3 2 3 2 2 1 2 2 3 2 1
1 2 1
1
100%
4
5
6
7
9
10
9
14
14
14
90%
15
18
15
17
21
80%
37
34
41
37
70%
42
46
49
43
60%
49
46
47
52
47
50
46
50%
40%
30%
59
58
54
53
45
43
20%
40
39
37
36
35
34
32
31
30
10%
0%
IV IV III IV II 2000 IV IV IV 203 III III IV IV III IV VI
1996 1997 1998 1999 2001 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Nie obawiam się Obawiam się, ale nie bardzo Obawiam się bardzo Trudno powiedzieć
Ocena ryzyka wiktymizacji
Odsetek respondentów, którzy włamanie do ich mieszkania w ciągu najbliższego roku uważają za
prawdopodobne lub bardzo prawdopodobne
45
40
40
35
30
26
24
25
18
20
15
10
5
0
ICVS 1992 ICVS 1996 ICVS 2000 ICVS 2005
Poczucie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania
Odsetek respondentów, którzy spacerując samotnie w swojej okolicy po zmroku czują się
niebezpiecznie, lub raczej niebezpiecznie
50
43
45
40
34 34
35
30
25
18
20
15
10
5
0
ICVS 1992 ICVS 1996 ICVS 2000 ICVS 2005
Poziom wiktymizacji, a poziom emocjonalnego lęku przed
przestępczością
(Polskie Badanie Przestępczości 2007)
Poczucie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania
Odsetek respondentów, którzy spacerując samotnie w swojej okolicy po zmroku czują się
niebezpiecznie, lub raczej niebezpiecznie
Porównanie międzynarodowe ICVS 2000 i ICVS 2005
34 34
33
32
31
30
28
27
26
25
22 22
21 21
19 19
18
17 17
15
14
ICVS 2000 ICVS 2005
a
a
y
a
y
a
a
a
a
a
a
i
a
a
i
i
j
i
i
i
r
i
l
j
i
c
r
l
k
c
d
g
n
a
c
t
n
g
n
a
s
l
m
n
a
l
n
e
s
Ä™
a
d
g
e
W
a
e
o
a
u
e
D
i
l
u
r
i
W
B
r
t
zp
P
zw
A
n
N
F
r
i
Åš
s
a
S
i
i
o
F
l
H
P
g
n
A
Poczucie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania
Odsetek respondentów, którzy oceniają, że prawdopodobieństwo, iż w ciągu roku do ich mieszkania
dokonane zostanie włamanie jest wysokie lub bardzo wysokie
Porównanie międzynarodowe ICVS 2000 i ICVS 2005
58
45
44
38
35
34 34
33 33
32 32
30
26 26
25
23 23
21
20
17
16
14
13
ICVS 2000 ICVS 2005
a
a
y
a
a
y
a
a
a
a
a
i
a
a
i
i
j
i
i
i
r
i
l
j
i
c
r
l
k
c
d
g
n
a
c
t
n
g
n
a
s
l
n
m
a
l
n
e
s
Ä™
a
d
g
e
W
a
e
o
a
u
e
D
i
l
u
r
i
W
B
r
t
zp
P
zw
A
n
F
N
r
i
Åš
s
a
S
i
i
o
F
l
H
P
g
n
A
Ocena prawdopodobieństwa wiktymizacji
Projekt Insecurities in European Cities
Odsetek respondentów twierdzących, iż jest wysoce prawdopodobne,
że w najbliższym czasie staną się ofiarą pobicia lub zranienia
20
18,1
18
15,2
16
14
12
10
8
6
4,5
4,3
3,3
4
2,5
2,2 2,2
1,9
1,4
2
0
Amsterdam Budapeszt Hamburg Kraków Wiedeń
Ocena prawdopodobieństwa wiktymizacji
Projekt Insecurities in European Cities
Odsetek respondentów twierdzących, iż jest wysoce prawdopodobne,
że w najbliższym czasie staną się ofiarą rozboju
25
22,5
19,6
20
14,3
15
10
10
8,4
6,5
5
3,4
3,3
2,5
2,4
0
Amsterdam Budapeszt Hamburg Kraków Wiedeń
Ocena prawdopodobieństwa wiktymizacji
Projekt Insecurities in European Cities
Odsetek respondentów twierdzących, iż jest wysoce prawdopodobne,
że w najbliższym czasie staną się ofiarą włamania
35
30,9
30,2
30
25
21,1
20
17,4
13,7
15
12
8,5
10
6,5
5
3,1
2,6
0
Amsterdam Budapeszt Hamburg Kraków Wiedeń
Bezpośrednie doświadczenia wiktymizacyjne
Odsetek respondentów, którzy w okresie trzech lat poprzedzających badania byli
ofiarami kradzieży, kradzieży samochodowej, włamania i rozboju
Pośrednie doświadczenia wiktymizacyjne
Odsetek respondentów, których przyjaciele lub znajomi byli ofiarami jakiegoś
przestępstwa w okresie trzech lat poprzedzających badania
60
50,4
47,3
50
46,2
46,5
40
36,4
35,5
35,7
35,1
29,4
30 26,4
20
10
0
Amsterdam Budapeszt Hamburg Kraków Wiedeń
Problem rozbieżności pomiędzy zjawiskiem
przestępczości, a poziomem lęku (strachu) przed nią
Przykład Niemiec po zjednoczeniu:
Øð po roku 1990 nasilenie przestÄ™pczoÅ›ci w zachodniej części Niemiec (w
 starej RFN) pozostawało wciąż znacznie wyższe niż w części
wschodniej (byłej NRD);
Øð ale poziom lÄ™ku przed przestÄ™pczoÅ›ciÄ… w części wschodniej wzrósÅ‚
niesłychanie, przekraczając znacznie poziom w Niemczech
zachodnich;
Øð gdy w drugiej poÅ‚owie lat 90-tych poziom nasilenia przestÄ™pczoÅ›ci we
wschodniej części Niemiec zrównał się mniej więcej z
zachodnioniemieckim, poziom lęku przed przestępczością spadł.
Problem rozbieżności pomiędzy zjawiskiem
przestępczości, a poziomem leku (strachu) przed nią
Przykład różnic w poziomie lęku przed przestępczością w
różnych grupach społecznych:
Øðkobiety i osoby starsze konsekwentnie wykazujÄ… siÄ™ wiÄ™kszym
poziomem lęku przed przestępczością, niż mężczyz
ni i osoby
młode;
Øðrzeczywiste prawdopodobieÅ„stwo wiktymizacji jest jednak
najwyższe wśród młodych mężczyzn;
Problem rozbieżności pomiędzy zjawiskiem
przestępczości, a poziomem leku (strachu) przed nią
Przykład różnic w poziomie lęku przed przestępczością w
różnych grupach społecznych:
Øðkobiety wyrażajÄ… czÄ™sto wysokie poczucie zagrożenia
możliwością stania się poza mieszkaniem ofiarą zgwałcenia,
którego sprawcą będzie obcy mężczyzna (np. w Krakowie we
wspomnianych badaniach 21% respondentek);
Øðw rzeczywistoÅ›ci jednak przestÄ™pstwo zgwaÅ‚cenia poza
mieszkaniem jest zdarzeniem niesłychanie rzadkim;
Øðkobiety czujÄ… siÄ™ o wiele bezpieczniej z punktu widzenia
zagrożenia przemocą seksualną we własnym mieszkaniu;
Øðw rzeczywistoÅ›ci jednak to wÅ‚asne mieszkanie jest miejscem, w
którym najczęściej dochodzi do aktów przemocy seksualnej ze
strony osób dobrze znanych ofiarom;
Problem rozbieżności pomiędzy zjawiskiem
przestępczości, a poziomem leku (strachu) przed nią
Hipoteza:
ØðlÄ™k (strach) przed przestÄ™pczoÅ›ciÄ…, nie stanowi
samodzielnego zjawiska, lecz jest elementem
składowym szerszego kompleksu lęków i niepokojów
we współczesnych społeczeństwach;
ØðlÄ™k (strach) przed przestÄ™pczoÅ›ciÄ…, jako konkretyzacja
szerszego zespołu lęków i niepokojów;
ØðlÄ™k (strach) przed przestÄ™pczoÅ›ciÄ…, jako przejaw
specyficznej kondycji społeczeństw ponowoczesnych
Þð niepewność i lÄ™k, jako zasadnicze cechy
ponowoczesności;
Problem metodologiczny: co właściwie mierzą badania
lęku (strachu) przed przestępczością?
Problem pytania standardowego:
ØðlÄ™k i strach sÄ… emocjami; emocjom towarzyszÄ… pewne
symptomy fizjologiczne, takie jak podwyższone ciśnienie
krwi, podwyższony poziom adrenaliny itp.;
Øðz przyczyn oczywistych w przypadku lÄ™ku (strachu) przed
przestępczością pomiar tych symptomów nie jest możliwy;
najprawdopodobniej nie występują one zresztą w przypadku
tego zjawiska dostatecznie długo;
ØðstÄ…d w badaniach zadawalamy siÄ™ pomiarem okreÅ›lonych
postaw, zakładając, że są one wyrazem lęku (strachu);
Problem metodologiczny: co właściwie mierzą badania
lęku (strachu) przed przestępczością?
Problem pytania standardowego:
Øðza narzÄ™dzie pomiaru emocjonalnego aspektu zjawiska lÄ™ku przed
przestępczością uważa się tzw. pytanie standardowe:
Jak bezpiecznie czuje siÄ™ Pan/Pani spacerujÄ…c po zmierzchu w
okolicy miejsca swego zamieszkania?
Problem metodologiczny: co właściwie mierzą badania
lęku (strachu) przed przestępczością?
Problem tzw. pytania standardowego:
Øðpytanie tak sformuÅ‚owanie nie zawiera żadnych odniesieÅ„ do
przestępczości, przemocy itp.
Øðco w takim razie mierzy wÅ‚aÅ›ciwie tzw. pytanie standardowe?
Øðodpowiedz
nie jest jednoznaczna, ale problem ilustrujÄ… stwierdzone
wielokrotnie różnice w poziomie i formach lęku i strachu przed
przestępczością uzyskane wobec tych samych respondentów
badanych metodami ilościowymi (wywiad kwestionariuszowy) oraz
jakościowymi (wywiad pogłębiony);
Øðmetody jakoÅ›ciowe dajÄ… zazwyczaj znacznie niższy poziom lÄ™ku
przed przestępczością, niż metody ilościowe;
Problem metodologiczny: co właściwie mierzą badania
lęku (strachu) przed przestępczością?
Konkluzja:
Øðmetoda badawcza może w zasadniczy sposób wpÅ‚ywać na
uzyskiwane wyniki i obraz badanego zjawiska;
Øðna ile kryminologiczne badania zjawiska lÄ™ku i strachu przed
przestępczością kreują w jakimś stopniu te zjawiska?
Øðw Wielkiej Brytanii nie byÅ‚o lÄ™ku przed przestÄ™pczoÅ›ciÄ… dopóty,
dopóki nie został on w roku 1982 odkryty (J.Ditton, S.Farall,
J.Bannister, E.Gilchrist 1999);
y
ródła lęku przed przestępczością
Øð bezpoÅ›rednie doÅ›wiadczenia wiktymizacyjne;
Øð poÅ›rednie doÅ›wiadczenia wiktymizacyjne;
Øð generalny poziom poczucia zagrożenia i braku bezpieczeÅ„stwa w
danym społeczeństwie;
Øð incivilities (nieporzÄ…dki);
Øð stosunki z policjÄ…;
Øð Å›rodki masowego przekazu;