Przeciwdziałanie poważnym awariom przemysłowym.
mł.bryg.mgr inż. Dariusz Dziwulski
Główny specjalista w Biurze Rozpoznawania Zagrożeń
Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej
[e-mail]
Poważna awaria przemysłowa  zgodnie z definicją zawartą w ustawie z dnia 27
kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z póz
n. zm.)
jest to zdarzenie, w szczególności emisja, pożar lub eksplozja, powstałe w zakładzie w trakcie
procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub
więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia
życia lub zdrowia ludzi lub środowiska lub powstania takiego zagrożenia z opóz
nieniem.
Poważna awaria przemysłowa dotyczy przede wszystkim przemysłu chemicznego i
procesowego. Jednocześnie przemysł ten charakteryzuje się występowaniem dużych ilości
substancji niebezpiecznych, w szczególności toksycznych, palnych, wybuchowych,
utleniających. W związku z tym jest oczywiste, że zdarzenia, w których mamy do czynienia z
uwolnieniem substancji o ww. cechach, będą stwarzały duże zagrożenie dla zdrowia i życia
ludzi oraz środowiska naturalnego. Oczywiste jest również, że biorąc pod uwagę,
zastosowanie powyższych substancji w procesach przemysłowych i otrzymywanie dzięki ich
cechom i reaktywności określonych produktów, cech tych substancji nie można zmienić ani
zastąpić je innymi substancjami. Istotne jest zatem, aby w sposób umiejętny się nimi
posługiwać oraz zadbać o bezpieczeństwo ludzi i środowiska zarówno na terenie zakładu jak
również w jego otoczeniu. Można to osiągnąć już poprzez chociażby odpowiednią akcję
informacyjną na temat ich właściwości i ich zastosowania.
Przeciwdziałanie poważnym awariom przemysłowym w Unii Europejskiej
Potrzeba podjęcia działań w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom
przemysłowym powstała na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Inicjatywa ta
wynikała z wystąpienia w przemyśle wielu awarii o bardzo poważnych skutkach. Były to
katastrofy chemiczne o dużej ilości ofiar śmiertelnych, ogromnych stratach materialnych oraz
poważnych konsekwencjach dla środowiska naturalnego. Jako przykłady takich zdarzeń
podawane są najczęściej następujące cztery awarie przemysłowe.
Awaria w Rafinerii Feyzan we Francji.
1
Awaria wystąpiła 4 stycznia 1966 r. Podczas odwadniania zbiornika z propanem i
poboru próbek nastąpił wyciek propanu. Propan uległ zapaleniu, a powstały pożar
spowodował wybuch zbiornika, z którego nastąpił wyciek oraz na skutek efektu domina
zniszczenia kolejnych zbiorników i instalacji rafineryjnej. Podczas awarii zginęło 18 osób, 81
zostało rannych, w tym 40 ciężko, straty materialne oszacowano na ok. 68,8 mln USD
(dolarów amerykańskich). Pożar i działania ratownicze trwały ponad dwie doby.
Awaria w zakładzie chemicznym we Flixborough w Wielkiej Brytanii.
Awaria wystąpiła 1 czerwca 1974 r. Wskutek uwolnienia i zapłonu ok. 30-40 ton
łatwo palnego cykloheksanu doszło do powstania wybuchu przestrzennego, który całkowicie
zniszczył instalację i spowodował ogromne straty dla otoczenia. Moc wybuchu odpowiadała
wybuchowi od 15 do 45 ton trotylu (TNT). Awaria spowodowała śmierć 28 osób, 36 zostało
rannych, zniszczeniu uległ teren zakładu oraz 1821 budynków. Działania ratownicze trwały
10 dni.
Awaria w małej instalacji farmaceutycznej w miejscowości Seveso w północnych Włoszech.
Awaria wystąpiła 9 lipca 1976 r. W procesie produkcji soli sodowej TCP
(trójchlorofenylu) doszło do powstania niekontrolowanej reakcji chemicznej w reaktorze,
która spowodowała wzrost temperatury i ciśnienia, a w konsekwencji rozszczelnienie reaktora
i wypływ ok. 2 kg bardzo toksycznej dioksyny (TCDD). Tworzenie się w tym procesie
dioksyny (TCDD) byÅ‚o spowodowane przegrzaniem reaktora powyżej 230°C, gdzie
temperatura reakcji powinna wynosić optymalnie 170-180°C. Dioksyna TCDD należy do
jednej z najbardziej toksycznych substancji chemicznych. Około 0,1 mg dioksyny stanowi
dawkę śmiertelną dla człowieka. Może przenikać do organizmu ludzkiego drogą doustną,
inhalacyjnie i przez skórę, powodując choroby skóry, uszkodzenia wątroby i nerek oraz
powoduje wtórne skutki dla nowo narodzonych dzieci. Skutkiem awarii było skażenie
toksyczne, w wyniku którego 700 osób zostało rannych, ponad 5000 osób ewakuowano, 1500
ha obszaru zaludnionego zostało silnie skażone, zniszczona została flora i fauna na wielkich
obszarach. Działania ratownicze trwały ponad miesiąc.
Awaria w zakładzie chemicznym produkującym środki ochrony roślin i środki owadobójcze
w miejscowości Bohpal w Indiach.
Awaria wystąpiła 3 grudnia 1984 r. i była jedną z najbardziej tragicznych w skutkach
awarii procesowych. W zakładzie produkowano środek zwany Sevin, którego półproduktem
2
jest metyloizocjanian (MIC), produkt bardzo niebezpieczny, zarówno silnie toksyczny, jak i
palny. MIC był przejściowo magazynowany w zakładzie. Podczas tego procesu doszło w
zbiorniku magazynowym do niekontrolowanej reakcji, gwałtownego wzrostu ciśnienia, w
wyniku którego nastąpiło pełne otwarcie zaworu bezpieczeństwa i wyciek ponad 36 ton MIC.
W pierwszej fazie zdarzenia zginęło ponad 2500 osób a ponad 100000 zostało rannych.
Ostatecznym skutkiem awarii była śmierć ok. 4000 osób, 100000 osób zostało rannych, z
czego 30000 uległo trwałemu kalectwu, zniszczeniu uległa flora i fauna na wielkich
obszarach. Chmura toksycznego gazu utrzymywała się przez 2 dni.
Biorąc pod uwagę rozmiary i skutki powyższych zdarzeń podjęto środki im
zapobiegajÄ…ce, polegajÄ…ce na wprowadzeniu odpowiednich regulacji w zakresie
przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym. Pierwsze regulacje zastosowała
Europejska Wspólnota Gospodarcza, wprowadzając w 1982 roku tzw. dyrektywę SEVESO tj.
Dyrektywę Rady 82/501/EWG z 24 czerwca 1982 roku w sprawie zagrożenia poważnymi
awariami przez niektóre rodzaje działalności przemysłowej. EWG wprowadzając te regulacje
podjęła się ujednolicenia działań w krajach Wspólnoty w powyższym zakresie. Dyrektywa
zakładała podejście systemowe do kwestii bezpieczeństwa w zakładzie. Odchodzono od
indywidualnej oceny poszczególnych urządzeń i ich obsługi w kierunku podejścia
kompleksowego do oceny bezpieczeństwa procesu, między innymi poprzez dokonywanie
analizy ryzyka wystąpienia awarii. Dyrektywa nakładała określone obowiązki zarówno na
prowadzącego zakład jak również na organy publiczne.
Efekty wprowadzenia dyrektywy okazały się niezadowalające. Nadal występowało
dużo zdarzeń o charakterze poważnych awarii. W związku z tym poddano ocenie
wprowadzone rozwiązania. Z przeprowadzonej gruntownej analizy ich zastosowania okazało
się, że dyrektywa koncentrowała się głównie na technicznych aspektach kontroli działań
zapobiegających awariom, natomiast nie uwzględniała kwestii dotyczących zarządzania i
wpływu czynnika ludzkiego na bezpieczeństwo instalacji. Niedoskonałości tej dyrektywy
zostały poprawione w 1996 roku, wprowadzeniem nowej Dyrektywy Rady 96/82/WE z 9
grudnia 1996 roku w sprawie zarządzania zagrożeniami poważnymi awariami z udziałem
substancji niebezpiecznych, zwanej DyrektywÄ… SEVESO II lub COMAH. Dyrektywa
SEVESO II objęła systemowo zagadnienia z zakresu zarządzania bezpieczeństwem w
zakładzie. Wymaga od prowadzącego zakład opracowania i wdrożenia systemu
bezpieczeństwa gwarantującego ochronę ludzi i środowiska, stanowiącego element ogólnego
3
systemu zarządzania zakładem. To podejście systemowe to dokonanie kompleksowej oceny
zagrożenia w zakładzie, następnie ustalenie niezbędnych w tym zakresie środków
bezpieczeństwa, zarówno technicznych jak i organizacyjnych oraz kontrola funkcjonowania
systemu. Ponadto dyrektywa obejmowała zagadnienia dotyczące polityki przeciwdziałania
poważnym awariom, raportu o bezpieczeństwie, planowania operacyjno-ratowniczego,
planowania zagospodarowania przestrzennego, rejestru i systemu informacji zawierajÄ…cego
szczegóły o poważnych awariach, prowadzenia kontroli działań zapobiegających poważnym
awariom przemysłowym oraz ilości progowe określonych substancji niebezpiecznych i
kategorii substancji niebezpiecznych.
W ramach doskonalenia prawa europejskiego, Unia Europejska w 2004 r. dyrektywÄ…
Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/105/WE z 16 grudnia 2003 r. zmieniajÄ…cÄ… dyrektywÄ™
Rady 96/82/WE (SEVESO II) w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awarii
związanych z substancjami niebezpiecznymi, wprowadziła modyfikacje do dotychczasowych
regulacji w zakresie zapobiegania poważnym awariom. Zmiany te dotyczyły przede
wszystkim doprecyzowania działalności objętej dyrektywą SEVESO II, m.in. w odniesieniu
do:
- użytkowania materiałów niebezpiecznych w górnictwie1,
- polityki zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem potrzeby utrzymania, w
dłuższej perspektywie, właściwych odległości między zakładami objętymi niniejszą
dyrektywą a obszarami mieszkalnymi, budynkami, obszarami użytku publicznego, w miarę
możliwości głównymi szlakami komunikacyjnymi, obszarami wypoczynkowymi i
obszarami szczególnego zainteresowania lub szczególnej wrażliwości środowiska
naturalnego,
- systemu bezpieczeństwa w zakresie szkoleń personelu oraz przyjęcia i wprowadzenia w
życie procedur dotyczących identyfikacji przewidywalnych wypadków,
- obniżenia wartości progowych niektórych substancji niebezpiecznych; dotyczyło to paliw,
materiałów wybuchowych (pirotechnicznych), substancji rakotwórczych oraz substancji
niebezpiecznych dla środowiska, np. zmiany wartości progowych i rodzajów azotanów
amonu i potasu objętych wymogami dyrektywy 2.
1
Bezpośrednim przyczynkiem do włączenia do zakresu obowiązywania dyrektywy SEVESO II niektórych
procesów związanych z wydobyciem i obróbką kopalin był wyciek cyjanku i skażenie rzek Szamos, Tisa i Dunaj
w wyniku awarii stawu osadowego w zakładzie przeróbki odpadów górniczych miejscowości Baia Mare w
Rumunii, w styczniu 2000 r.
2
Powyższe zmiany mają głównie związek z tragicznym w skutkach wybuchem  pozaklasowego azotanu
amonu w fabryce nawozów sztucznych w Tuluzie (Francja), we wrześniu 2001 r.
4
Przeciwdziałanie poważnym awariom przemysłowym w Polsce. Wdrożenie
Dyrektywy SEVESO II.
Rozwiązania europejskie w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom
przemysłowym zaczęto wykorzystywać w Polsce na długo przed przyjęciem naszego kraju do
Unii Europejskiej. W 1993 roku ukazało się rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych
dotyczące ratownictwa, które zobowiązywało zarządców wyznaczonych zakładów
przemysłowych do opracowania i uzgodnienia z komendantami rejonowymi
(odpowiednikami dzisiejszych komendantów powiatowych) Państwowej Straży Pożarnej
sposobów postępowania na wypadek zagrożeń (zakładowych planów ratowniczych). Jako
główne kryterium wyznaczania wspomnianych zakładów zastosowano wówczas wartości
progowe substancji określone w dyrektywie Seveso. W ten sposób szczególnym nadzorem
straży pożarnej objęto w skali kraju około tysiąca zakładów przemysłowych.
Proces formalnego wdrażania dyrektywy Seveso II rozpoczęto w 2001 r. W tym roku
ukazała się ustawa  Prawo ochrony środowiska3, w której określono podstawowe obowiązki
prowadzących zakłady oraz obowiązki i kompetencje właściwych władz. Natomiast w
2006 r., w ramach opublikowania ustawy o zmianie ustawy  Prawo ochrony środowiska
wdrożono w Polsce zmiany dyrektywy SEVESO II w związku z dyrektywą Parlamentu
Europejskiego i Rady 2003/105/WE z 16 grudnia 2003 r. zmieniajÄ…cÄ… dyrektywÄ™ Rady
96/82/WE (SEVESO II) w sprawie kontroli niebezpieczeństwa poważnych awarii związanych
z substancjami niebezpiecznymi. W ten sposób zakończono proces implementacji dyrektywy
SEVESO II na gruncie polskiego prawa.
Kwalifikacja zakładów stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnej awarii
przemysłowej.
Zgodnie z złożeniami dyrektywy SEVESO II ustawa  Prawo ochrony środowiska
wprowadziła w Polsce dwie kategorie obiektów stwarzających zagrożenie wystąpienia
poważnej awarii przemysłowej: zakłady o zwiększonym ryzyku (ZZR) i zakłady o dużym
ryzyku (ZDR) wystąpienia awarii. Kwalifikacja zakładu do jednej z tych dwu kategorii
wynika z rodzaju, kategorii i ilości substancji niebezpiecznych znajdujących się lub
mogących powstać na jego terenie. Przepisy Unii Europejskiej oraz dostosowane do nich
regulacje krajowe wprowadzajÄ… obowiÄ…zek samodzielnego dokonania identyfikacji obiektu
3
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25 poz. 150 z póz
n. zm.)
5
niebezpiecznego przez prowadzącego zakład, zgodnie z określonymi w tym
zakresie kryteriami kwalifikacyjnymi.
Kryteria kwalifikacyjne oraz zasady zaliczania zakładów do kategorii o zwiększonym lub o
dużym ryzyku wystąpienia awarii ustalono w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 9
kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których
znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo
zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz. U. Nr 58, poz. 535
z póz
n. zm.), opracowanym na podstawie delegacji zawartej w ustawie  Prawo ochrony
środowiska art. 248 ust. 3. Kryteria kwalifikacyjne zawarte w rozporządzeniu składają się z
dwóch wykazów:
- substancji niebezpiecznych wymienionych z nazwy wraz z ilościami decydującymi o
zaliczeniu zakładu do kategorii o zwiększonym lub dużym ryzyku powstania poważnej
awarii przemysłowej,
- kategorii substancji niebezpiecznych (bardzo toksyczne, toksyczne, utleniajÄ…ce,
wybuchowe, Å‚atwo palne, wysoce Å‚atwopalne, skrajnie Å‚atwo palne, niebezpieczne
szczególnie dla ludzi lub środowiska) pozwalających na kwalifikowanie zakładu wg
rodzaju i ilości substancji nie wymienionych w powyższym wykazie, wraz z odpowiednimi
wartościami progowymi.
Wyżej wymienione rozporządzenie, oprócz wspomnianych wykazów substancji
niebezpiecznych i ich kategorii, określa sposób postępowania w przypadku, gdy znajdujące
się w zakładzie poszczególne substancje niebezpieczne nie występują w ilościach wyższych
lub równych odpowiednim progom, które decydują o zaliczeniu zakładu do grupy ryzyka oraz
stosowanie w tym celu zasady sumowania substancji o określonych kategoriach.
Na koniec 2007 r. na terenie Polski znajdowało się 207 zakładów o zwiększonym ryzyku i
157 zakładów o dużym ryzyku wystąpienia awarii. Ilość zakładów w poszczególnych
województwach przedstawiono na poniższym rysunku 1.
6
Pomorskie
ZDR ZZR
ZDR ZZR
Warmińsko - mazurskie
12 13
ZDR ZZR
ZDR ZZR
Zachodniopomorskie
4 6
ZDR ZZR
ZDR ZZR
Podlaskie
9 7
Kujawsko-pomorskie
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
9 5
Mazowieckie
14 10
Wielkopolskie ZDR ZZR
ZDR ZZR
Lubuskie
9 36
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
11 17
5 2
A
ódzkie
Lubelskie
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
Dolnośląskie 4 18
13 10
ZDR ZZR
ZDR ZZR
Świętokrzyskie
14 26 Opolskie
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
15 24
6 5
9 9
ÅšlÄ…skie
ZDR ZZR
ZDR ZZR
Małopolskie
Podkarpackie
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
ZDR ZZR
157 207
157 207
10 7
13 12
364
364
Rys. 1. Zakłady stwarzające zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej w Polsce.
Stan na 31 grudnia 2007 r. y
ródło: KG PSP.
Wśród wymienionych zakładów najliczniej występują zakłady z branży paliwowej
(zakłady petrochemiczne, bazy paliw płynnych i rozlewnie gazu) oraz zakłady chemiczne. W
przypadku ok. 120 zakładów dużego ryzyka zagrożenie wykracza poza granice zakładu. W
związku z tym, zgodnie z wymogami dyrektywy, dla tych zakładów konieczne było
opracowanie zewnętrznych planów operacyjno  ratowniczych.
Właściwe organy (kompetentne władze) w zakresie przeciwdziałania
poważnym awariom przemysłowym.
Właściwymi organami w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom są:
- komendanci powiatowi i wojewódzcy Państwowej Straży Pożarnej,
- organy Inspekcji Ochrony Åšrodowiska.
Komendantom powiatowym (miejskim) Państwowej Straży Pożarnej przypisano
pełnienie roli właściwych organów (kompetentnych władz) w stosunku do zakładów o
zwiększonym ryzyku (ZZR), natomiast komendantom wojewódzkim Państwowej Straży
7
Pożarnej  w stosunku do zakładów o dużym ryzyku (ZDR). Prowadzenie corocznych
kontroli w obu grupach zakładów powierzono komendantom powiatowym (miejskim) PSP.
Komendantów wojewódzkich PSP zobowiązano do sporządzenia zewnętrznych planów
operacyjno  ratowniczych dla ZDR oraz do informowania społeczeństwa o zagrożeniach
stwarzanych przez zakłady Seveso II.
Dla wojewódzkich Inspektorów Ochrony Środowiska w zakresie nadzoru nad
zakładami Seveso II przewidziano przede wszystkim funkcje: konsultacyjną  opiniowanie
raportu o bezpieczeństwie, przed jego zatwierdzeniem przez komendanta wojewódzkiego PSP
oraz kontrolną  prowadzenie kontroli w obszarze ochrony środowiska. Organy Inspekcji
Ochrony Środowiska pełnią natomiast wiodącą rolę w zakresie legislacji, kontaktów z
Komisją Europejską oraz tworzenia baz danych i raportów dotyczących wykazu zakładów
oraz poważnych awarii.
GA
ÓWNE ELEMENTY SYSTEMU PRZECIWDZIAA
ANIA POWAŻNYM
AWARIOM PRZEMYSA
OWYM.
Obowiązki prowadzącego zakład stwarzający zagrożenie wystąpienia awarii
przemysłowej.
Wymagania stawiane prowadzącemu zakład różnią się znacznie, w zależności od tego, do
której kategorii ryzyka dany zakład zostanie zakwalifikowany.
Obowiązki prowadzącego zakład o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii.
1. Zgłoszenie zakładu komendantowi powiatowemu (miejskiemu) Państwowej Straży
Pożarnej.
Zgłoszenie powinno zawierać następujące dane:
- oznaczenie prowadzącego zakład oraz kierującego zakładem, ich adresy zamieszkania lub
siedziby; przez kierującego zakładem rozumie się osobę zarządzającą zakładem w imieniu
prowadzącego zakład,
- adres zakładu,
- informacjÄ™ o tytule prawnym,
- charakter prowadzonej lub planowanej działalności,
- rodzaj instalacji i istniejące systemy zabezpieczeń,
8
- rodzaj, kategorię i ilość oraz charakterystykę fizykochemiczną, pożarową i toksyczną
substancji niebezpiecznej,
- charakterystykę terenu w bezpośrednim sąsiedztwie zakładu, ze szczególnym
uwzględnieniem czynników mogących przyczynić się do zwiększenia zagrożenia awarią
przemysłową lub pogłębienia jej skutków.
Prowadzący zakład ma obowiązek dokonania zgłoszenia, co najmniej na 30 dni przed
dniem uruchomienia nowego zakładu lub jego części.
Zgłoszeniu właściwemu organowi Państwowej Straży Pożarnej podlega również każda
istotna zmiana ilości lub rodzaju substancji niebezpiecznej albo jej charakterystyki
fizykochemicznej, pożarowej i toksycznej, zmiana technologii lub profilu produkcji oraz
zmiana, która mogłaby mieć poważne skutki związane z ryzykiem awarii, w stosunku do
danych zawartych w zgłoszeniu zakładu, w terminie 14 dni przed dniem jej wprowadzenia.
Zgłoszeniu właściwemu organowi Państwowej Straży Pożarnej podlega także termin
przewidywanego zakończenia eksploatacji instalacji lub zamknięcia zakładu, co najmniej 14
dni przed zamknięciem.
2. Sporządzenie programu zapobiegania poważnym awariom przemysłowym oraz
przedłożenie go komendantowi powiatowemu (miejskiemu) Państwowej Straży Pożarnej i
wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska.
Program sporządzany jest w celu przedstawienia systemu bezpieczeństwa
gwarantującego ochronę ludzi i środowiska, stanowiącego element ogólnego systemu
zarządzania zakładem.
Program zapobiegania awariom powinien zawierać w szczególności:
- określenie prawdopodobieństwa zagrożenia awarią przemysłową,
- zasady zapobiegania oraz zwalczania skutków awarii przemysłowej przewidywane do
wprowadzenia,
- określenie sposobów ograniczenia skutków awarii przemysłowej dla ludzi i środowiska w
przypadku jej zaistnienia,
- określenie częstotliwości przeprowadzania analiz programu zapobiegania awariom w celu
oceny jego aktualności i skuteczności.
9
3. W razie wystąpienia awarii przemysłowej prowadzący zakład jest obowiązany do
natychmiastowego zawiadomienia o tym fakcie komendanta powiatowego (miejskiego)
Państwowej Straży Pożarnej i wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska oraz
niezwłocznego przekazania tym organom wymaganej przepisami prawa informacji.
Obowiązki prowadzącego zakład o dużym ryzyku wystąpienia awarii.
1. Zgłoszenie zakładu komendantowi wojewódzkiemu Państwowej Straży Pożarnej. Zakres
zgłoszenia jest taki jak opisywany w przypadku ZZR.
2. Sporządzenie programu zapobiegania poważnym awariom przemysłowym oraz
przedłożenie go komendantowi wojewódzkiemu Państwowej Straży Pożarnej i
wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska. Zawartość programu jest taka jak w
przypadku ZZR.
3. Opracowanie i wdrożenie systemu bezpieczeństwa gwarantującego ochronę ludzi i
środowiska.
System bezpieczeństwa powinien uwzględniać:
- określenie, na wszystkich poziomach organizacji, obowiązków pracowników
odpowiedzialnych za działania na wypadek awarii przemysłowej,
- określenie programu szkoleniowego oraz zapewnienie szkoleń dla pracowników, o których
mowa w pkt 1, oraz dla innych osób pracujących w zakładzie,
- funkcjonowanie mechanizmów umożliwiających systematyczną analizę zagrożeń awarią
przemysłową oraz prawdopodobieństwa jej wystąpienia,
- instrukcje bezpiecznego funkcjonowania instalacji, w której znajduje się substancja
niebezpieczna, przewidziane dla normalnej eksploatacji instalacji, a także konserwacji i
czasowych przerw w ruchu,
- instrukcje sposobu postępowania w razie konieczności dokonania zmian w procesie
przemysłowym,
- systematyczną analizę przewidywanych sytuacji awaryjnych, służącą właściwemu
opracowaniu planów operacyjno-ratowniczych,
- prowadzenie monitoringu funkcjonowania instalacji, w której znajduje się substancja
niebezpieczna, umożliwiającego podejmowanie działań korekcyjnych w przypadku
wystąpienia zjawisk stanowiących odstępstwo od normalnej eksploatacji instalacji,
10
- systematyczną ocenę programu zapobiegania awariom oraz systemu bezpieczeństwa,
prowadzoną z punktu widzenia ich aktualności i skuteczności,
- analizę planów operacyjno-ratowniczych.
4. Opracowanie raportu o bezpieczeństwie.
Raport o bezpieczeństwie jest opracowywany w celu wykazania spełnienia przez
zakład kryteriów bezpieczeństwa w zakresie:
- przygotowania do stosowania programu zapobiegania awariom i do zwalczania awarii
przemysłowych,
- spełnienia warunków do wdrożenia systemu bezpieczeństwa,
- analizy możliwości wystąpienia awarii przemysłowej oraz podjęcia koniecznych środków
zapobiegawczych,
- bezpieczeństwa rozwiązań projektowych instalacji z substancjami niebezpiecznymi,
- opracowania wewnętrznych planów operacyjno  ratowniczych oraz dostarczenia
informacji do opracowania zewnętrznych planów operacyjno  ratowniczych.
Raport o bezpieczeństwie powinien być opracowany zgodnie z wymaganiami
określonymi w rozporządzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29
maja 2003 r. w sprawie wymagań, jakim powinien odpowiadać raport o bezpieczeństwie
zakładu o dużym ryzyku (Dz. U. Nr 104, poz. 970 z póz
n. zm.), dotyczÄ…cymi w
szczególności:
- formy sporzÄ…dzenia raportu,
- zakresu zagadnień, które powinny zostać w raporcie określone i ocenione,
- zakresu terytorialny raportu,
- rodzajów dokumentów, z których informacje powinny zostać uwzględnione w raporcie.
5. Opracowanie wewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego.
Wewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy opracowywany jest w celu zapobiegania,
zwalczania i ograniczania skutków awarii przemysłowej.
Plan operacyjno-ratowniczy powinien w szczególności zawierać:
- zakładane działania służące ograniczeniu skutków awarii przemysłowej dla ludzi i
środowiska,
11
- propozycje metod i środków służących ochronie ludzi i środowiska przed skutkami awarii
przemysłowej,
- informację o występujących zagrożeniach, podjętych środkach zapobiegawczych i o
działaniach, które będą podjęte w przypadku wystąpienia awarii przemysłowej,
przedstawianą społeczeństwu i właściwym organom Państwowej Straży Pożarnej,
wojewodzie, wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska, staroście, wójtowi,
burmistrzowi lub prezydentowi miasta,
- wskazanie sposobów usunięcia skutków awarii przemysłowej i przywrócenia środowiska
do stanu poprzedniego, a w przypadku gdy nie jest to możliwe  określenie zabiegów,
których celem jest rekultywacja,
- wskazanie sposobów zapobiegania transgranicznym skutkom awarii przemysłowej.
Sposób opracowania wewnętrznego planu określa rozporządzenie Ministra
Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2003 r. w sprawie wymagań, jakim
powinny odpowiadać plany operacyjno-ratownicze (Dz. U. Nr 131, poz. 1219).
6. Dostarczenie komendantowi wojewódzkiemu Państwowej Straży Pożarnej informacji
niezbędnych do opracowania zewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego,
z uwzględnieniem transgranicznych skutków awarii przemysłowych.
7. Dostarczenie komendantowi wojewódzkiemu Państwowej Straży Pożarnej oraz
wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska wykazu zawierającego dane o rodzaju,
kategorii i ilości substancji niebezpiecznych znajdujących się na terenie zakładu, a także
do corocznego aktualizowania wykazu, według stanu na dzień 31 grudnia, w terminie do
końca stycznia roku następnego.
8. W razie wystąpienia awarii przemysłowej prowadzący zakład jest obowiązany do
natychmiastowego zawiadomienia o tym fakcie komendanta wojewódzkiego Państwowej
Straży Pożarnej i wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska oraz niezwłocznego
przekazania tym organom wymaganej przepisami prawa informacji.
Obowiązki organów administracji związane z awarią przemysłową
Jak wcześniej wspomniano obowiązki organów Państwowej Straży Pożarnej w
stosunku do zakładów stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnych awarii
przemysłowych rozdzielono odpowiednio pomiędzy komendantów powiatowych (miejskich)
12
i wojewódzkich PSP. Komendant wojewódzki PSP jest właściwym organem w stosunku do
zakładu, który w zależności od rodzaju, kategorii i ilości substancji niebezpiecznej
znajdującej się w zakładzie, zalicza się do grupy zakładów o dużym ryzyku wystąpienia
poważnej awarii przemysłowej (ZDR), natomiast komendant powiatowy (miejski)  w
stosunku do zakładu o zwiększonym ryzyku (ZZR).
Zadania komendantów wojewódzkich Państwowej Straży Pożarnej
1. Przyjmowanie zgłoszeń oraz akceptacja programów zapobiegania poważnym awariom
przemysłowym ZDR.
2. Zatwierdzanie raportów o bezpieczeństwie, w tym wewnętrznych planów operacyjno-
ratowniczych ZDR.
3. Ustalanie w drodze decyzji grupy zakładów, których zlokalizowanie w bliskiej odległości
może zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia awarii przemysłowej lub pogłębić jej
skutki (efekt domino).
4. Opracowywanie zewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych dla ZDR przy
zapewnieniu udziału społeczeństwa w postępowaniu, którego przedmiotem jest
sporzÄ…dzenie wspomnianego planu.
Zewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy opracowywany jest w celu zapobiegania,
zwalczania i ograniczania skutków awarii przemysłowej. Plan swoim zakresem obejmuje
teren poza zakładem o dużym ryzyku, który może być narażony na skutki poważnej awarii, i
powinien zawierać:
- wskazanie osób upoważnionych do uruchamiania procedur ratowniczych, osoby kierującej
działaniami ratowniczymi oraz nadzorującej i koordynującej działania w zakresie
usuwania skutków awarii,
- zbiorczy wykaz sił i środków służb ratowniczych oraz służb wspomagających,
przewidzianych do prowadzenia działań ratowniczych i usuwania skutków awarii,
- opis systemu przedstawiania społeczeństwu informacji o występujących zagrożeniach
związanych z działalnością zakładu, podjętych środkach zapobiegawczych i działaniach,
które będą podejmowane w razie wystąpienia awarii,
- procedury powiadamiania ludności i właściwych organów administracji o zagrożeniu
awariÄ… lub jej wystÄ…pieniu,
- procedury dotyczące ewakuacji ludności,
- procedury udzielania pomocy medycznej osobom poszkodowanym,
13
- procedury postępowania związane z możliwością wystąpienia transgranicznych skutków
awarii,
- procedury postępowania poawaryjnego,
- określenie sposobów zabezpieczenia logistycznego działań ratowniczych,
- inne niezbędne informacje wynikające ze specyfiki zagrożenia oraz lokalnych
uwarunkowań.
Sposób opracowania zewnętrznego planu określa rozporządzenie Ministra
Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2003 r. w sprawie wymagań, jakim
powinny odpowiadać plany operacyjno-ratownicze (Dz. U. Nr 131, poz. 1219).
Po przeprowadzeniu postępowania wymagającego udziału społeczeństwa komendant
wojewódzki Państwowej Straży Pożarnej przyjmuje zewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy.
5. Przeprowadzanie analizy i przećwiczenia realizacji zewnętrznego planu operacyjno-
ratowniczego co najmniej raz na 3 lata, w celu jego aktualizacji i dokonania w nim
ewentualnych zmian; w szczególności należy brać pod uwagę zmiany wprowadzone w
instalacji, w sposobie funkcjonowania jednostek ochrony przeciwpożarowej, stan wiedzy
dotyczącej zapobiegania, zwalczania i usuwania skutków awarii przemysłowej, a także
postęp naukowo-techniczny.
6. Podjęcie działań operacyjno-ratowniczych (realizacja zewnętrznego planu operacyjno-
ratowniczego) oraz dokonanie analizy zdarzenia w przypadku awarii.
7. Udostępnianie do publicznej wiadomości:
- rejestrów substancji niebezpiecznych w zakładach,
- raportów o bezpieczeństwie,
- zewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych (także na etapie projektu),
- instrukcji o postępowaniu mieszkańców na wypadek wystąpienia awarii,
- decyzji o ustaleniu grupy zakładów, których zlokalizowanie w bliskiej odległości może
zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia awarii przemysłowej lub pogłębić jej
skutki (efekt domino).
Szczegółowy zakres informacji wymaganych do podania do publicznej wiadomości
określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 czerwca 2002 r. w sprawie
szczegółowego zakresu informacji wymaganych do podania do publicznej wiadomości przez
komendanta wojewódzkiego Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 78 poz. 712).
14
Rozporządzenie m.in. wskazuje, jakie informacje powinny zawierać instrukcje o
postępowaniu mieszkańców na wypadek wystąpienia awarii przemysłowej, w szczególności:
- rodzaje zagrożeń możliwych do wystąpienia w zakładach o zwiększonym ryzyku lub o
dużym ryzyku,
- sposoby powiadamiania i alarmowania mieszkańców, właściwe dla każdego rodzaju
zagrożenia,
- sposoby zachowania się mieszkańców na wypadek wystąpienia zagrożeń,
- wykaz telefonów alarmowych oraz adresów i telefonów wojewódzkich, powiatowych i
gminnych organów i służb odpowiedzialnych za podjęcie działań operacyjno 
ratowniczych,
- inne informacje ważne dla bezpieczeństwa mieszkańców.
Zadania komendantów powiatowych (miejskich) Państwowej Straży Pożarnej
1. Przyjmowanie zgłoszeń oraz akceptacja programów zapobiegania poważnym awariom
przemysłowym ZZR.
2. Przeprowadzanie corocznych czynności kontrolno-rozpoznawczych we wszystkich
zakładach stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, zarówno
w zakładach o zwiększonym ryzyku jak i o dużym ryzyku wystąpienia awarii.
W ramach tych czynności kontrolno-rozpoznawczych ustala się spełnienie wymogów
bezpieczeństwa, a w szczególności czy:
- podjęto środki zapobiegające wystąpieniu awarii przemysłowej,
- zapewniono wystarczające środki ograniczające skutki awarii przemysłowej w zakładzie i
poza jego granicami, uwzględniając skutki transgraniczne,
- dane zawarte w dokumentach, o których mowa w ustawie, takich jak zgłoszenie zakładu o
zwiększonym ryzyku lub dużym ryzyku, program zapobiegania awariom, raport o
bezpieczeństwie, wewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy, informacje niezbędne do
opracowania zewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego, przedkładane właściwym
organom Państwowej Straży Pożarnej  są rzetelne i odzwierciedlają stan bezpieczeństwa
w zakładzie.
W przypadkach niewywiązywania się przez prowadzących zakłady stwarzające
zagrożenie wystąpienia awarii przemysłowej z ich obowiązków w zakresie przeciwdziałania
poważnym awariom przemysłowym, komendanci Państwowej Straży Pożarnej otrzymali
15
narzędzie do egzekwowania wymagań w tym zakresie, w postaci art. 373 ustawy  Prawo
ochrony środowiska. Wynika z niego, że właściwy organ Państwowej Straży Pożarnej w razie
naruszenia przepisów dotyczących przeciwdziałania poważnym awariom, może wydać
decyzję nakazującą usunięcie w określonym terminie stwierdzonych uchybień lub
wstrzymującą uruchomienie albo użytkowanie instalacji, jeżeli stwierdzone uchybienia mogą
powodować ryzyko wystąpienia awarii przemysłowej.
Na zakończenie przedstawiono na poniższych rysunkach schematyczne ujęcie obowiązków
prowadzących zakłady oraz obowiązków i kompetencji organów Państwowej Straży
Pożarnej.
16
Podstawowe obowiązki prowadzącego zakład, związane z przeciwdziałaniem
poważnym awariom przemysłowym
ZAPOBIEGANIE POWAŻNEJ AWARII
PROWADZ
CY PROWADZ
CY
ZAKA
AD O ZWI
KSZONYM RYZYKU ZAKA
AD O DUŻYM RYZYKU
ZGA
OSZENIE ZAKA
ADU
PROGRAM
ZAPOBIEGANIA
AWARIOM
SYSTEM BEZPIECZEC
STWA
RAPORT O BEZPIECZEC
STWIE
WEWN
TRZNY PLAN OPERACYJNO  RATOWNICZY
INFORMACJA DO OPRACOWANIA ZEWN
TRZNEGO
PLANU OPERACYJNO - RATOWNICZEGO
Rys. 2. Podstawowe obowiązki prowadzącego zakład, związane z przeciwdziałaniem poważnym awariom
przemysłowym
17
KOMENDANT POWIATOWY (MIEJSKI) PSP,
SPRZECIW (DECYZJA)
SPRZECIW (DECYZJA)
NIEPRAWIDA
OWOÅšCI =
NIEPRAWIDA
OWOÅšCI =
KOMENDANT WOJEWÓDZKI PSP
(decyzja)
Akceptacja
 Podstawowe obowiązki i kompetencje organów Państwowej Straży Pożarnej
związane z przeciwdziałaniem poważnym awariom przemysłowym
Prawo wniesienia sprzeciwu w formie decyzji do programu
zapobiegania awariom
Akceptacja raportu o bezpieczeństwie oraz wewnętrznego planu
operacyjno - ratowniczego
Przeprowadzenie co najmniej raz w roku czynności kontrolno 
rozpoznawczych w zakładzie stwarzającym zagrożenie
wystąpienia poważnej awarii
Obowiązek podania do publicznej wiadomości, m.in.:
" wykazu substancji niebezpiecznych znajdujących się w zakładach,
" informacji o zatwierdzonych raportach o bezpieczeństwie,
" informacji o przyjętych zewnętrznych planach operacyjno  ratowniczych,
" instrukcji o postępowaniu mieszkańców na wypadek powstania awarii.
Zapewnienie udziału społeczeństwa w postępowaniu, którego
przedmiotem jest sporządzenie zewnętrznego planu operacyjno -
ratowniczego
Analiza i przećwiczenie co najmniej raz na trzy lata zewnętrznego
planu operacyjno - ratowniczego
Przekazanie do ministra właściwego do spraw ochrony
środowiska niezbędnych informacji o możliwych
transgranicznych skutkach awarii
W przypadku wystÄ…pienia awarii:
" podjęcie we współpracy z prowadzącym zakład odpowiednich działań
ratowniczych,
" zebranie informacji niezbędnych do dokonania analizy awarii,
" sprawdzenie podjęcia przez zakład koniecznych środków zaradczych,
" przygotowanie zaleceń na przyszłość,
" sprawdzenie wdrożenia przygotowanych zaleceń
Realizacja zewnętrznego planu operacyjno  ratowniczego w
przypadku zagrożenia lub wystąpienia awarii
Rys. 3. Podstawowe obowiązki i kompetencje organów Państwowej Straży Pożarnej, związane z
przeciwdziałaniem poważnym awariom przemysłowym.
18
Komendant wojewódzki Państwowej Straży Pożarnej
Komendant powiatowy (miejski) Państwowej Straży Pożarnej
LITERATURA:
1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z póz
n. zm.)
2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji
niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym
ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz. U. Nr 58, poz. 535 z
póz
n. zm.).
3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie
wymagań, jakim powinien odpowiadać raport o bezpieczeństwie zakładu o dużym ryzyku (Dz. U. Nr 104,
poz. 970 z póz
n. zm.).
4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 czerwca 2002 r. w sprawie szczegółowego zakresu informacji
wymaganych do podania do publicznej wiadomości przez komendanta wojewódzkiego Państwowej Straży
Pożarnej (Dz. U. Nr 78 poz. 712).
5. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2003 r. w sprawie
wymagań, jakim powinny odpowiadać plany operacyjno-ratownicze (Dz. U. Nr 131, poz. 1219).
6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych
obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2003 r. Nr 5, poz. 58).
7. Directive 2003/105/Ec of The European Parliament and of The Council of 16 December 2003 amending
Council Directive 96/82/EC on the control of major-accident hazards involving dangerous substances,
Official Journal of the European Union, L 345/97, 31.12.2003.
8. Council Directive 96/82/EC of 9 December 1996 on the control of major- accident hazards involving
dangerous substances, Official Journal of the European Communities, OJ No L 10, 14.1.97.
9. M.Borysiewicz, A.Furtek, S.Potempski: Poradnik metod ocen ryzyka zwiÄ…zanego z niebezpiecznymi
instalacjami procesowymi, Instytut Energii Atomowej, Otwock-Åšwierk 2000.
10. A.Milczarek, M.Borysiewicz:  Podręcznik oceny zgodności raportu o bezpieczeństwie z wymaganiami
przepisów odnoszących się do zapobiegania poważnym awariom przemysłowym , Ministerstwo
Gospodarki, Warszawa 2002.
11. J.S.Michalik, D.T.Kijeńska: Identyfikacja obiektów zagrażających poważną awarią przemysłową, CIOP,
Warszawa 2000.
12. J.S.Michalik, D.T.Kijeńska, A.Gajek: Zmienione kryteria kwalifikacyjne i odpowiadające im zmiany w
bazie danych o substancjach  sevesowskich , CIOP, Warszawa 2002.
13. J.S.Michalik, D.T.Kijeńska, A.Gajek: Wykonywanie procedury zgłoszenia zakładów o zwiększonym oraz o
dużym ryzyku poważnej awarii przemysłowej, CIOP, Warszawa 2001.
14. Praca zbiorowa pod redakcją J.S.Michalika: Plany operacyjno ratownicze wewnętrzne i zewnętrzne, CIOP,
Warszawa 2001.
15. J.S.Michalik, W.Domański: Program zapobiegania awariom i system zarządzania bezpieczeństwem w
zakładach zwiększonego oraz dużego ryzyka poważnej awarii przemysłowej, CIOP, Warszawa 2002.
16. J.S.Michalik, A.Gajek: Tworzenie się niebezpiecznych substancji chemicznych podczas poważnych awarii
przemysłowych, CIOP, Warszawa 2002.
17. Praca zbiorowa pod redakcją J.S.Michalika: Zintegrowane oceny ryzyka i zarządzanie zagrożeniami w
obszarach przemysłowych, CIOP, Warszawa 2001.
18. M.Borysiewicz, E.Lisowska-Mieszkowska, J.Żurek: Systemy zintegrowanego zarządzania
bezpieczeństwem procesowym w zakładzie przemysłowym oraz ochroną zdrowia i oddziaływaniem na
środowisko, CIOP, Warszawa 2001.
19. Praca zbiorowa pod redakcją A.Cieślaka, M. Cyglera: Zapobieganie stratom w przemyśle. Część I.
Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie, Politechnika Białostocka, Białystok 1999.
20. Praca zbiorowa pod redakcją A.S.Markowskiego: Zapobieganie stratom w przemyśle. Część II. Zarządzanie
bezpieczeństwem i higieną pracy, Politechnika A
ódzka, A
ódz
1999.
21. Praca zbiorowa pod redakcją A.S.Markowskiego: Zapobieganie stratom w przemyśle. Część III.
Zarządzanie bezpieczeństwem procesowym, Politechnika A
ódzka, A
ódz
2000.
22. Praca zbiorowa pod redakcją A.S.Markowskiego: Zarządzanie ryzykiem w przemyśle chemicznym i
procesowym, Politechnika A
ódzka, A
ódz
2001.
23. G.A.Papadakis, A. Amendola: Guidance on the preparation of a safety report to meet the requirements of
Council Directive 96/82/EC (SEVESO II), Joint Research Centre, Ispra 1997.
24. B.Rasmussen, H.Rasmussen, N.J.Duijm, K.E.Petersen: Kompendium kursu doskonalÄ…cego w zakresie
identyfikacji zagrożeń dużymi awariami, analizy ryzyka i oceny ryzyka, Krajowe Laboratorium RISO,
Roskilde - Dania 1998.
19