Wytyczne do ćwiczeń z podstaw receptury
2008/09
A. Zawartość raportu:
Przepis, ilości użytych składników
Właściwości preparatu
Sposób wykonania
Kontrola preparatu
Opis postaci włącznie z zaznaczeniem np. Roztwór, zawiesina, emulsja,
mieszanina
Opis reakcji chemicznych (jeśli zaszły)
Wykonywane czynności i obserwacje.
Wszystkie obliczenia
Opisać niezgodność, jej typ i korektę.
Porównanie własności oleożelu i hydrożelu
Porównanie rozsmarowywalności hydrożelu, maści z kwasem borowym i
pasty Lassara
B. Wejściówki:
Zaliczany jest wynik jeśli znajduje on uzasadnienie w obliczeniach. Błąd w
obliczeniach obniża ilość punktów ale nie w całości. Można korzystać z
kalkulatorów. Zakres:
1. jednostki
objÄ™toÅ›ci (µl, ml, l)
wagi (µg, g, kg)
waga kropli (woda 50mg, etanol 15mg, olejki eteryczne 19mg)
przeliczanie objętości wody na wagę (1g wody = 1ml wody)
2. zapis receptur i obliczenia
zapis (ilości, stężenia, części) i odczyt receptury
aa, ad, q.s., S. (po, do, ile trzeba, oznacz)
przeliczenia ilości składników receptury
przeliczenia stężeń, rozcieńczanie
3. niezgodności
C. pomoc w określeniu wymagań jakościowych dla
kosmetyków wg Chemii kosmetyków - Marzec:
Kontrola jakości płynów kosmetycznych
Płyny kosmetyczne powinny odpowiadać następującym wymaganiom ogólnym:
- wygląd zewnętrzny: płyn powinien być klarowny, dopuszcza się lekkie zmętnienie przy obecności
wyciągów ziołowych;
- barwa  zgodna z wzorcem;
- zapach  przyjemny, delikatny, zgodny z wzorcem.
Badania powyższe przeprowadza się organoleptycznie, tzn. przy pomocy zmysłów, określając barwę,
zapach i klarowność.
Zawartość alkoholu oznacza się za pomocą alkoholomierza lut -analitycznie, natomiast odczyn pH 
za pomocÄ… pehametru lub papierka wskaz
nikowego.
Kontrola jakości kremów kosmetycznych (wg normy BN-64/6140-02)
Zgodnie z normą określa i oznacza się następujące wymienione niżej
obowiÄ…zujÄ…ce cechy i wskaz
niki kremów:
- wygląd: gładka, jednolita masa, bez grudek i zanieczyszczeń mechanicznych;
- barwa: biała;
- zapach: przyjemny;
- wcieralność: całkowita (przez wklepanie w skórę);
- stabilność
- odczyn pH wodnego wyciÄ…gu kremu
- zawartość wody: nie więcej niż 65%
- liczbę kwasową: nie więcej niż 5,5.
Badanie organoleptyczne kremów kosmetycznych
Należy doświadczalnie stwierdzić, jaki rodzaj emulsji przedstawia badana próbka oraz czy krem jest
nawilżający, czy też tłusty. Na powierzchni świeżo umytej i wysuszonej dłoni rozciera się ruchem
kolistym odrobinę kremu. Krem tłusty i emulsja typu W/O wciera się gładko, pozostawiając tłustą
warstwę na skórze. Krem nawilżający i emulsja O/W bieleje na skórze, zaczyna się lekko  pienić". Jest
to cecha charakterystyczna kremów nawilżających, które łączą się z cholesteryną zawartą w skórze i
emulgują. Dlatego krem nawilżający należy po rozsmarowaniu wklepać w skórę, a nie wcierać.
Kremów ze względu na ich zbyt gęstą konsystencję nie poddaje się badaniom mikroskopowym.
*Kremy powinny być tak spreparowane, aby przenikały do warstwy rogowej naskórka i miały odczyn
kwaśny, utrzymany w granicach pH od 4 do 6, tzn. w zakresie odpowiadającym odczynowi wydzielin
zdrowej skóry ludzkiej. Taki odczyn kremu uzyskuje się przez wprowadzenie niewielkich ilości soków
kwaśnych owoców, kwasów organicznych i nieorganicznych (np. kwas mlekowy, cytrynowy, sorbowy,
hydroksyoctowy, fosforowy, glicerynowo-fosforowy, borny) oraz substancji konserwujÄ…cych-, grzybo-
i bakteriobójczych, takich jak kwas sorbowy, hydroksyoctowy, heksachlorofen, kwas salicylowy,
nipagina A, które działają bakteriobójczo lub bakteridstatycznie, tzn. niszczą całkowicie bakterie albo
hamujÄ… ich dalszy wzrost
Kontrola jakości emulsji kosmetycznych płynnych (wg normy BN-67/6145-18)
W przypadku emulsji określa i oznacza się:
- wygląd: jednorodny, nieprzezroczysty płyn o gęstości mleka bez zanieczyszczeń mechanicznych
(sprawdza siÄ™ organoleptycznie);
- barwę: od białej do kremowej lub lekko różowej (sprawdza się organoleptycznie);
- wcieralność: całkowita. Kilka kropli mleczka należy wcierać ruchem posuwistym w zewnętrzną
stronę dłoni. W ciągu 20 s mleczko powinno wniknąć w powierzchnię skóry, nie pozostawiając
żadnych grudek. Dopuszczalna jest pozostałość lekkiego, tłustawego połysku:
- zmywalność: całkowita.
- odczyn pH wyciÄ…gu wodnego
- stabilność emulsji
- zawartość wody w procentach: nie więcej niż 90%
- gęstość w g-cm~3 (oznaczanie za pomocą piknometru).
Kontrola jakości pudru kosmetycznego
Sprawdzenie barwy i zapachu przeprowadza się organoleptycznie wg normy branżowej BN-64/6145-
06, Bada siÄ™ barwÄ™ i zapach
Kontrola jakości proszków: dystrybucja wielkości ziaren, zsypywalność, gęstość
nasypowa / nasypowa po ubiciu, wilgotność,
D. Niezgodności recepturowe wg Modrzejewski:
DEFINICJA NIEZGODNOÅšCI
Niezgodnościami recepturowymi nazywamy nieprzewidziane, a więc i nie zamierzone zmiany cech
fizycznych, chemicznych i farmakodynamicznych (wpływających na funkcje fizjologiczne skóry)
preparatu, jakie zachodzą przy realizacji przepisu, począwszy od trudności wykonania (otrzymanie
żądanej formy), zmian, które mogą nastąpić w czasie przechowywania leku, jak również jego wartości
dynamicznych (leczniczych). Objawami niezgodności są najczęściej:
a) tworzenie się trudno rozpuszczalnych osadów,
b) rozdział płynów na dwie fazy,
c) zmiana konsystencji,
d) zmiana' barwy,
c) powstawanie gazów.
Recepta zawiera więc wtedy niezgodność, gdy po zmieszaniu składników nie otrzymujemy pożądanej
postaci leku: zamiast przezroczystego roztworu powstaje płyn mętny z osadem lub rozdzielający się
na dwie warstwy, z mieszaniny suchych proszków tworzy się płynna, gęsta masa, wydzielają się gazy,
preparat zmienia barwę, żółknie, fiołkowieje itp.
Wymienione objawy mogą wystąpić od razu, mogą też pojawić się dopiero. po upływie .pewnego
czasu. Obok widocznych zmian może też nastąpić niewidoczny rozkład leku. Rozkład może być
całkowity, a mimo to zupełnie '; niezauważalny i dający się wykryć dopiero drogą prób analitycznych.
W wyniku wykonania recepty zawierającej niezgodny składnik otrzymujemy preparat częściowo
albo całkowicie rozłożony, w formie wykluczającej albo bardzo utrudniającej właściwe
zaaplikowanie przepisanych środków, albo też właściwe dawkowanie.
Możliwości powstawania widocznych czy niezauważalnych niezgodności jest dość dużo. Przepis
powinien być technicznie wykonalny,
Oprócz substancji czynnych należy także wziąć pod uwagę, że przyczyną niezgodności mogą być także
materiały pomocnicze wchodzące w skład preparatu: rozpuszczalniki, podłoża maściowe ,
emulgatory, środki.. konserwujące itp.
y
ródłem niezgodności może być niekiedy atmosfera otaczająca lek, jej wilgotność, światło,
materiał, z którego zrobiono. opakowania (tworzywa sztuczne).
PODZIAA

Niezgodności recepturowe możemy podzielić na:
1) fizyczne, 2) chemiczne, 3) farmakodynamiczne/fizjofarmakologiczne/czynności fizjologicznej.
Niezgodności fizyczne polegają na zmianach fizycznych;, gdy składniki nie wchodzą ze sobą w reakcje
chemiczne. Do nich zaliczamy zmiany konsystencji, stanu skupienia, rozpuszczalności, jak też zanik
albo obniżenie aktywności wskutek adsorpcji.
Większość niezgodności recepturowych ma charakter chemiczny Do nie-zgodnych reakcji zaliczamy
oczywiście tylko nieprzewidziane przez autora. Sam fakt zajścia reakcji pomiędzy składnikami nie
zawsze musi być niezgodnością. Za reakcje niezgodne uważamy takie, wskutek których środek czynny
zostanie wytrącony do osadu, zostanie rozłożony, powstaje substancja o niepożądanej aktywności
farmakologicznej (trucizna) albo też tworzą się produkty, które przeszkodzą w otrzymaniu przepisanej
postaci.)
Niezgodności chemiczne można, podobnie jak wszystkie reakcje chemiczne, podzielić na kilka typów i
sklasyfikować w następujący sposób: I reakcje pomiędzy kwasami i zasadami, podwójna wymiana,
tworzenie połączeń kompleksowych, rozkład (np. utlenianie, redukcja, hydroliza).
Niezgodności fizjo-fannakodynamiczne, zwane też przez niektórych autorów  terapeutycznymi",
różnią się tym od poprzednio omawianych, że przepisane w recepcie substancje/surowce nie
zmieniajÄ… swej postaci fizycznej, nie wchodzÄ… w reakcje chemiczne, a mimo to nie wywierajÄ…
spodziewanego działania w organizmie. Dają natomiast niepożądane efekty farmakologiczne.
Istnieje możliwość, że reakcja zajdzie dopiero w organizmie. Mechanizm, takich reakcji pozostaje
jednak przeważnie w sferze hipotez.)
Istnieje również możliwość, że zresorbowanie jednego ze składników powoduje zmianę składu
niektórych płynów- ustrojowych, i zmienia warunki działania pozostałych środków na organizm.
Skutkiem może więc być: 1) nieprzewidziane powiększenie szybkości resorpcji, spotęgowane
działanie, 2) zwiększenie toksyczności czy zwiększenie objawów ubocznych, 3) zmniejszenie albo
zupełny zanik działania. \
Niesłusznie natomiast zaliczają niektórzy autorzy do niezgodności zwykłe błędy sztuki, jak
przekroczenie dawki.
Niezgodności natury ściśle farmakodynamiczno-fizjologicznej stanowią problem bardzo złożony
choćby dlatego, że procesy biochemiczne przebiegające w organizmie są o wiele bardziej złożone od
reakcji chemicznych, jakie mają miejsce in vitro. Komplikują je zmienności stale zachodzące w ustroju,
zmiany patologiczne, wpływ sposobu żywienia itd. Nie wszystkie notowane w piśmiennictwie
niezgodności tego typu znajdują potwierdzenie w obserwacjach innych klinicystów, hipotetyczne
reakcje między podanymi środkami leczniczymi w organizmie ludzkim nie zawsze znajdują
potwierdzenie w chemii biologicznej.
E. Obliczenia:
objÄ™toÅ›ci (µl, ml, l)
1 l =1000ml = 1000000 µl
Tradycyjnie (zwłaszcza w zastosowaniach chemicznych i medycznych) z jednostką tą są
stosowane przedrostki wielokrotności, których skróty nie są we wszystkich przypadkach
zgodne z przedrostkami SI (?):
Wielokrotność Nazwa Symbole Podwielokrotność Nazwa Symbole
100 litr l L
101 dekalitr dal daL 10 1 decylitr dl dL
102 hektolitr hl hL 10 2 centylitr cl cL
103 kilolitr kl kL 10 3 mililitr ml mL
106 megalitr Ml ML 10 6 mikrolitr µl µL
109 gigalitr Gl GL 10 9 nanolitr nl nL
1012 teralitr Tl TL 10 12 pikolitr pl pL
1015 petalitr Pl PL 10 15 femtolitr fl fL
1018 eksalitr El EL 10 18 attolitr al aL
 wagi (µg, g, kg)
1 kg = 1000 g = 1000000 mg = 1000000000 µg
waga kropli
woda 50mg
etanol 15mg
olejki eteryczne 19mg
przeliczanie objętości wody na wagę
1g wody = 1ml wody