SZCZEGÓLNA POZYCJA SPRAWIEDLIWOŚCI. SPRAWIEDLIWOŚĆ A

MORALNOŚĆ.

Już od starożytności filozofowie, zajmujący się wyjaśnianiem prawideł ludzkiego życia,

przypisywali sprawiedliwości szczególną pozycję wśród innych cnót. Od razu nasuwa się

pytanie dlaczego? Czym takim wyróżniała się sprawiedliwość spośród innych? Zanim jednak

odpowiem na to pytanie postaram się przybliżyć ujęcia sprawiedliwości u różnych filozofów.

Platon zalicza sprawiedliwość do czterech kardynalnych cnót, które określają tradycyjną

teorię moralności – mądrość, dzielność, roztropność ( lub raczej skromność) i właśnie

sprawiedliwość. Jednak podczas gdy pierwsze trzy są tylko cnotami jednostek należących do

różnych stanów tworzących polis, sprawiedliwość jest cnotą zarówno polis, jak i jej

obywateli, łączącą trzy pozostałe i zestrajającą je ze sobą.

U Arystotelesa mamy do czynienia z podobnym ujęciem , choć może trochę bardziej

abstrakcyjnym. Tu mamy rozróżnienie między sprawiedliwością w sensie ogólnym, ze

względu na który jest ona cnotą doskonałą, czyli połączeniem wszystkich cnót, tzn. cnót

zachowania się wobec innych, a sprawiedliwością w sensie szczególnym, ze względu na który

należy ją odróżnić od wszystkich innych cnót ( zachowania się wobec innych) jako tę, która

ma do czynienia z prawem i równością, czyli uczciwością. Zauważalna jest więc zbieżność

sprawiedliwości Arystotelesa w sensie ogólnym ze sprawiedliwością u Platona w jej funkcji

zestrajania trzech wymienionych przezeń wcześniej cnót kardynalnych. Natomiast jeżeli

chodzi o sprawiedliwość w sensie szczególnym odpowiada ona platońskiej sprawiedliwości

pod tym względem, pod jakim ta druga różni się od pozostałych cnót kardynalnych.

Już tutaj można by wysnuć stwierdzenie, że owo podwójne znaczenie sprawiedliwości

świadczy o jej wyjątkowej pozycji wśród pozostałych cnót. Jednak jest to twierdzenie wydaje

się być mało interesującym i bynajmniej mało przekonującym. Jak dużo późniejsi filozofowie

przedstawiali te zagadnienie? W czasach nowożytnych do których dochowało się owo

dualistyczne ujęcie, nieco komplikuje się to usytuowanie gdyż mamy do czynienia z

wpływem tradycji żydowsko – chrześcijańskiej, która odróżnia sprawiedliwość duchową od

sprawiedliwości czterech kardynalnych cnót jako cnót obywatelskich czy cywilnych. U

Hobbesa i Lockeà wreszcie sprawiedliwość jest kwestią faktu. Hum i Kant rozumieją ją

wyraźnie w sensie węższym, nieduchowym i utożsamiają z zauważalnym już u Platona i

Arystotelesa sądowniczym czy jurysdykcyjnym znaczeniem prawa naturalnego. Hume zaś

przeciwstawia sprawiedliwość jako „sztuczną cnotę” większości pozostałych cnót jako

„naturalnych cnót”. Kant z kolei w „Metafizyce moralności” jeszcze bardziej zaznacza

różnicę między teorią cnót a teorią prawa i odpowiednio między tym, co obyczajne czy

moralne, a tym , legalne lub prawe.

Można więc wysnuć wniosek, że sprawiedliwość nie jest sumą wszystkich pozostałych cnót,

a jej specyficzne usytuowanie zaznacza się podczas, gdy przeciwstawiamy ją wszystkim

pozostałym cnotom.

Skoro istnieje pewna tendencja do stałego odróżniania sprawiedliwości od pozostałych cnót,

to także należy odróżnić sprawiedliwość od moralności. Czy można to w jakiś sposób

wyjaśnić? Na przykład Kant zawiera omawianą problematykę w charakterystyce prawa.

Prawo nie jest u Kanta pozytywnym prawem określonego państwa, ale prawem naturalnym,

czyli ideą sprawiedliwości , którą powinno kierować się pozytywne prawo państwowe w

tradycyjnym znaczeniu tego słowa i które pozytywizm prawniczy jest skłonny negować .

Prawo to jest „ związane z upoważnieniem do przymusu” (Metaphysik ..., Wprowadzenie,

Teoria prawa § D). Powyższa charakterystyka pozwala na odróżnienie sprawiedliwości od

moralności w węższym sensie (do której sprawiedliwość nie należy) : naruszenie albo groźba

naruszenia reguły, która określa sprawiedliwe działanie – bądź jednostki, bądź to grupy czy

instytucji – daje wszystkim albo określonym jednostkom prawo zmuszania do zachowania

reguł; naruszenie reguły moralności w sensie węższym nie daje tego rodzaju prawa. Takie

zróżnicowanie będzie więc wynikiem pewnego różnicowania się zachodzącego w praktyce

społecznej i w potocznym rozumieniu ludzkiego działania i zachowania. W wyodrębnianiu

tym nie przeciwstawia się już tego co zakazane, temu co nie zakazane bądź dozwolone, ale

odróżnia się dwa rodzaje rzeczy zakazanych.

Po pierwsze – zakazane jest to, czego dokonywanie może i zazwyczaj powinno być

udaremniane lub karane za pomocą przemocy fizycznej, przymusu psychicznego lub innych

sankcji, które inni nakładają na łamiącego reguły albo też on sam sobie nakłada, ale nie przez

podjęcie wolnej decyzji, lecz przez podporządkowanie się czemuś, co dla nas dzisiaj jest

konwencją lub prawem, a nie dobrowolnie wybraną zasadą działania.

Po drugie – coś co może być zakazane tylko „moralnie” ; dopuszczanie się czynów

zakazanych moralnie nie może być powstrzymywane siłą czy karane; sam tylko sprawca

może się od nich powstrzymać mocą własnej decyzji i przekonań.

Takie rozróżnienie doprowadziłoby więc do rozwoju takiego społeczeństwa, w którym jego

członkowie mają względną autonomię w tym sensie, że rozwiązują niektóre konflikty nie

według konwencji, ale opowiadając się za pewnymi celami lub zasadami, pozwalającymi

rozwiązać im ten konflikt. W tym miejscu od razu nasuwa się pytanie jak prosperowałaby i

jak funkcjonowałaby taka społeczność? Bardzo oczywiste wydaje się być stwierdzenie

mówiące o tym, że w takim układzie niemalże automatycznie pojawiłby się chaos i bałagan.

Cele i zasady, którymi kierowaliby się owi obywatele wydają się być pojęciami za bardzo

względnymi, za bardzo dowolnymi. Po to jest nasze prawo, nasze konwencje, (które są

dokładnie przemyślane, z uwzględnieniem możliwych sytuacji, w których można je

zastosować oraz następstw jakie mogą wywołać) aby pokładać w nich nadzieje na ich

użyteczność i funkcjonalność i stosować się do nich.

A jak inni filozofowie postrzegali problematykę odróżnienia sprawiedliwości i moralności?

Sokrates i Platon u greckich, Jezus i Paweł u żydowskich korzeni tradycji europejskiej

odkrywali ludzką zdolność ustanawiania dla siebie reguł indywidualnego działania nie

zależnie od przekazywanych konwencji i oczekiwań odwoływali się do tej zdolności (której

odkrycie było zarazem odkryciem i narodzinami własnej tożsamości). Traktowali oni nowy,

moralny sposób działania nie jako uzupełnienie czy różnicowanie się wcześniejszych

konwencjonalnych działań, ale jako formę życia wykluczają wcześniejszy sposób działania.

Platon i Paweł pojmują nowy sposób działania jako właściwą sprawiedliwość i utożsamiają to

co Kant w końcu rozróżnił jako legalność i etyczność . Platon przy tym utożsamia legalność ,

czyli system wymuszalnych reguł , z etycznością, Paweł zaś odwrotnie – etyczność, czyli

system samodzielnie wybranych reguł, z legalnością.

W specyficznym rozwoju od Platona do Kanta ustaliło się pojęciowe rozróżnienie

sprawiedliwości i moralności . Trzeba jednak zaznaczyć , że w mowie potocznej posługujemy

się często pojęciem sprawiedliwości także i wtedy, gdy nie zakładamy wymuszalności czy

podlegania sankcjom w odniesieniu do tego, co nazywamy sprawiedliwym. W ramach teorii

zatem sprawiedliwość to synonim takich reguł działania, których postrzeganie może być

wymuszane przemocą lub dzięki porównywalnym sankcjom społecznym, co się zazwyczaj

dzieje; moralność zaś ( w węższym sensie) jako synonim takich reguł działania, których

postrzeganie nie może być wymuszane.