W. III. - Modele, kryteria wg E-A

WYKŁAD III. Modele polityki społecznej – KRYTERIA WEDŁUG G. ESPING-ANDERSENA Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

GØSTA ESPING-ANDERSEN (dalej A-E), posługując się klasyfikacją Richarda

Titmussa* i opierając się na przemyśleniach na temat obywatelstwa Thomasa Humpreya Marschalla**, skonstruował typologię modeli reprezentujących:

TRZY ŚWIATY KAPITALIZMU

• liberalny nawiązujący do modelu

rezydualnego (marginalnego) Titmussa

• konserwatywno-korporacyjny

motywacyjnego (służebnego,

wydajnościowego)

• socjaldemokratyczny

instytucjonalnego (redystrybucyjnego)

*Zob. plik: Typologia R. Titmusa oraz ** Zob. plik: W. II. – Prawa społeczne

Oba ujęcia – najczęściej zresztą wykorzystywane w literaturze – są zbieżne, choć do ich wyodrębnienia stosuje się odmienne kryteria: np. E-A używa m.in. kryterium

IDEOLOGICZNEGO do konstrukcji swoich modeli typologia E.-A. nawiązuje

bezpośrednio do trzech głównych orientacji ideologicznych, które współzawodniczą ze sobą w krajach kapitalistycznych:

1. LIBERALNEJ / GŁÓWNE IDEE:

• indywidualizm – przekonanie, że jednostka jest bytem nadrzędnym wobec wspólnoty,

państwa lub jakiejś innej instancji ponadjednostkowej;

• egalitaryzm – przekonanie, że jednostki są równe, co oznacza, że żadna różnica pomiędzy nimi (wynikająca z urodzenia, talentów, bogactwa, urody itp.) nie może

przesłonić zasadniczej i nadrzędnej wobec wszystkiego innego przyrodzonej

równości;

• kult wolności – przekonanie, że wolność ma znaczenie wyróżnione, bez niej życie ludzkie traci sens i wartość. Kult ten znajduje swój wyraz w tezie mówiącej o

istnieniu wartości podstawowych, takich jak wolność osobista, nietykalność cielesna,

wolność wyznania, sumienia i organizowania się, oraz niechęci wobec kolektywizmu,

jako przekonania o dominacji tego, co wspólne, nad tym, co jednostkowe;

• nieufność wobec państwa – wynika z pkt 4. Państwo to potencjalne narzędzie

zniewolenia i opresji oraz wszelkiej władzy, jako mogącej przekształcić się ze

strażnika bezpieczeństwa i własności jednostek w instancję ucisku i zniewolenia.

• wiara w rozum – i to, że człowiek dzięki niemu może dojść do prawd uniwersalnych,

obowiązujących wszystkich ludzi bez wyjątku;

• melioryzm – przekonanie, że człowiek jest w stanie się samodoskonalić (zob. John

Gray);

• optymizm antropologiczny – wiara w przyrodzoną dobroć człowieka, stowarzyszony

z optymizm historiozoficznym, czyli wiarą w postęp;

• pochwała autonomii – czyli stanu, w którym jednostka jest władna sama decydować

o swoim życiu, kierując się rozumem;

WYKŁAD III. Modele polityki społecznej – KRYTERIA WEDŁUG G. ESPING-ANDERSENA Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

• konieczność oddzielenia sfery publicznej od sfery prywatnej – przekonanie, że człowiek ma prawo do tego, aby władza nie ingerowała w intymne obszary jego życia;

• pochwała pluralizmu – wiąże się z przekonaniem, że odmienność prezentowanych

poglądów jest korzystna dla rozwoju człowieka jako istoty zdolnej do uczenia się

poprzez konfrontacje różnych punktów widzenia.

1. KONSERWATYWNEJ / GŁÓWNE IDEE

• pesymizm antropologiczny – człowiek jest z natury zły, tu: jest bytem

niedoskonałym, który kieruje się raczej emocjami niż rozumem. Wynika z tego, że

zarządzanie sprawami publicznymi należy powierzać osobom, które dysponują

rozległa wiedzą i doświadczeniem w bezpośredniej działalności politycznej. Należy

zwrócić uwagę, że w modelu konserwatywno-korporacyjnym podnoszenie

kwalifikacji, rozwój i kształcenie ustawiczne jest tak akcentowane. Dlatego z tego

założenia wynika druga główna idea K.:

• porządek moralny i społeczny – sprawa pierwszorzędną jest porządek moralny i społeczny, który pozwoli niedoskonałemu człowiekowi okiełznać to, co w nim złe i

skłoni go do bycia zdyscyplinowanym członkiem wspólnoty;

• wspólnotowy wymiar życia człowieka jest ważniejszy niż wymiar jednostkowy –

naturalnym środowiskiem rozwoju człowieka jest rodzina oraz inne byty społeczne

(naród). Zakłada się, że owe wspólnoty wyprzedzają czasowo jednostkę, nie są

wynikiem swobodnych umów, lecz są zakorzenione w tradycyjnej formie życia

typowej dla określonej kultury. Stanowią harmonijne całości, w których jednostka

może się bez trudu odnaleźć, realizując swoje cele życiowe;

• hierarchie i nierówności jako stan naturalny – występują one we wspomnianych wspólnotach. Niektórzy ludzie są przeznaczeni do tego, by przewodzić innym.

Uzurpują sobie władzę, ale wynika to z ich autorytetu;

• istnieje coś takiego jak niezmienna natura ludzka – dzięki temu możliwe jest zrozumienie ludzi, którzy są odlegli nam czasowo lub geograficznie. Nie potrzebna

jest do tego żadna specjalistyczna wiedza;

• zobowiązania – człowieka wobec rodziny, narodu czy innej wspólnoty. K., choć sprzyjają swobodom jednostkowym, to nieufnie odnoszą się do przyznawania im

statusu praw absolutnych;

• tradycja – opowiedzenie się za ciągłością w polityce, trwałością istniejących instytucji i praktyk. Podejrzliwie traktuje się wszelkie zmiany, ale jeśli zmiany są

konieczne, to zdaniem konserwatysty powinny być one stopniowe.

2. SOCJALDEMOKRATYCZNEJ / GŁÓWNE IDDE

• wiara w równą moralną wartość jednostki – nie jest to własność socjalistów, ale

różnica polega w konsekwencjach: konserwatyści akceptują hierarchiczny porządek

przywilejów lub uzdolnień; liberałowie zgadzają się na uderzające nierówności

systemu rynkowego; socjalizm traci tożsamość, jeśli nie walczy o wyciąganie z zasady

jednakowej wartości wniosków dla dziedziny społecznej i ekonomicznej;

• solidarność / braterstwo – np. dobrowolne zaakceptowanie przez jednostki

wspólnego obowiązku opiekowania się sobą wzajemnie – przykłady formalnej i

nieformalnej współpracy robotników w licznych stowarzyszeniach. Socjaliści

przekładają społeczną współpracę nad współzawodnictwo;

WYKŁAD III. Modele polityki społecznej – KRYTERIA WEDŁUG G. ESPING-ANDERSENA Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

• egalitaryzm i prawo do równego traktowania – wartość najbardziej swoista dla socjalizmu, a w wyniku pewnego rozczarowania państwową własnością przez pewien

czas podnoszona do rangi podstawowego zadania. Oczywiście nie równość absolutna,

która jest chimerą – „po przekroczeniu pewnego punktu dążenie do równości

rozszczepia się na niezgodne czy wręcz sprzeczne kryteria potrzeb ewentualnie

zasług” (Goodin, Pettit, s. 440);

• wolność – cieszenie się wolnością zależy od skali dostępnych dla każdej jednostki sposobności oraz tego, do jakiego stopnia jest ona w stanie dokonać wolnego wyboru

kariery i sposobu życia” ( Ibidem, s. 441);

• emancypacja kobiet i wszystkich innych grup

wymieniając poszczególne idee i przypisując je do liberalizmu, konserwatyzmu i socjalizmu pomijam tu różne zawiłości wynikłe w trakcie dyskusji i rozłamów intelektualnych w łonie tych trzech tradycji.

POZOSTAŁE KRYTERIA WYRÓŻNIANIA PAŃSTWA OPIEKUŃCZEGO

WEDŁUG E-A:

kryterium: STRATYFIKACJA:

E-A przeciwstawił się powszechnie panującemu przekonaniu, że welfare states ma zawsze charakter egalitaryzujący. Na pewno welfare states jest podstawową instytucją wpływająca na strukturę klas, ale niektóre polityki:

- promują równość (m. socjaldemokratyczny)

- inne prowadzą do dualizmu (m. liberalny)

- albo wzmacniają istniejące różnice (m. konserwatywno-korporacyjny).

Rola państwa, jaką odgrywa ono w modyfikowaniu różnic społecznych, będących

wynikiem działania rynku, jest kryterium wyróżniania modeli.

T.H. Marshall (socjolog brytyjski, autor Citizenship and social class, 1950) odwołuje się tu do eseju Alfreda Marschalla (1873, Przyszłość klasy pracującej), w którym postawiono podstawowe pytanie: „Czy można zasadniczo bronić poglądu, że dążenie do poprawy

robotników ma swoje granice, których nie da się przekroczyć?”.

Pytanie należy rozumieć tak: czy możliwe jest, że ludzie przynajmniej w zakresie

swojej pracy zawodowej staną się gentelmenami (nie jest to zatem pytanie o osiągnięcie całkowitej równości społecznej, bo ta jest niemożliwa). Pogląd ten opierał się na przekonaniu,

że życie robotnika wyznacza ciężka praca, której dolegliwości mogą być ograniczone. W jaki

sposób? Dzięki rozwojowi statusu obywatela ludzie zaczynają stopniowo cenić sobie wykształcenie, radości czasu wolnego, a nie tylko i wyłącznie wzrost zarobków.

WYKŁAD III. Modele polityki społecznej – KRYTERIA WEDŁUG G. ESPING-ANDERSENA Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

HIPOTEZA

1. istnieje podstawowy wymiar zasadniczej równości między ludźmi opartej na pełnym

udziale w życiu zbiorowym, który nie popada w sprzeczności z nierównościami

dochodowymi.

2. utrzymanie nierówności dochodowych staje się coraz trudniejsze w miarę

wzbogacania statusu obywatela

3. celem jednak nie jest przecież osiągniecie całkowitej i absolutnej równości

4. zatem tendencje egalitarystyczne mają swoje granice

WPŁYW POLITYKI SPOŁECZNEJ NA PODZIAŁY SPOŁECZNE

m. marginalny/r. liberalny

wyraźny podział na „dających” i

„biorących”, brak wspólnych interesów

m. motywacyjny/r. konserwat.-korpoacyjny

integracja w ramach wspólnot

ubezpieczeniowych, ale wyraźny podział

na tych z dobra i pewna pracą i tych z

niepewnym zatrudnieniem, niską płacą

m. instytucjonalny/r. socjaldemokratyczny

w miarę pełna integracja i wspólnota

interesów, wszyscy obywatele zależnie od

indywidualnych

możliwości

finansują

utrzymanie systemu, ale wszyscy też z

niego korzystają i wszystkim zależy, by

system funkcjonował sprawnie

Kryterium: ROLA RYNKU I PAŃSTWA W ZASPOKAJANIU POTRZEB

mówi nam o tym, w jakim zakresie polityka społeczna państwa zastępuje rynek w realizacji

potrzeb ludzkich: w m. liberalnym rola państwa jest niewielka, w kontraście do niego pozostają m. konserwatywno-korporacyjny i m. socjaldemokratyczny, w których państwo w

istotny i w bardzo istotny sposób wpływają na dobrobyt swoich obywateli.

ROLA MECHANIZMÓW RYNKOWYCH W ZASPOKAJANIU POTRZEB JEDNOSTKI

m. marginalny/r. liberalny

rynek

doskonały,

najlepszy

mechanizm

uzależniony

indywidualnego wysiłku.

Kryterium

indywidualnych

starań

wydajności

m. motywacyjny/r. konserwat.-korpoacyjny

najlepsze

jest

obowiązkowe

ubezpieczenie społeczne, które chroni

WYKŁAD III. Modele polityki społecznej – KRYTERIA WEDŁUG G. ESPING-ANDERSENA Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

przed typowymi ryzykami społecznymi,

konstruowane

tak,

wzmacniały

funkcjonowanie

mechanizmów

rynkowych. Kryterium zasług

m. instytucjonalny/r. socjaldemokratyczny

rynek niedoskonały, nie daje

gwarancji

zaspokojenia

potrzeb

pożądanym poziomie. Państwo zastępuje

mechanizmy rynkowe.

Kryterium potrzeb

ZASPOKOJENIE POTRZEB JEDNOSTKI PRZEZ POLITYKĘ SPOŁECZNĄ

m. marginalny/r. liberalny

minimum

m. motywacyjny/r. konserwat.-korpoacyjny

kompensacja utraconych dochodów

dla ubezpieczonych, pozostali – standard

minimum

m. instytucjonalny/r. socjaldemokratyczny

standard normalny dla klasy średniej

Kryterium: DEKOMODYFIKACJA

Commodity – ang. dobro, towar

Zdefiniowana jako stopień, w jakim jednostka lub rodzina może utrzymać społecznie

akceptowalny standard życia niezależnie od uczestnictwa w rynku (pracy).

Tę myśl można wyrazić też i tak: na ile świadczenia państwa zwalniają ludzi z przymusu sprzedawania swojej pracy na rynku, na ile praca przestaje być towarem.

Dekomodyfikacja łączy się ściśle z charakterem praw społecznych, a jej stopień jest różny w

zależności od tego, czy:

• świadczenia mają charakter powszechny (dostępne s wszystkim obywatelom,

będącym w określonej sytuacji, np. bezrobotnym, chorym),

• zależny od dochodu (test dochodu – uprawnione są tylko osoby spełniające

wyznaczone kryteria dotyczące zarobku i stanu posiadania),

• są uzależnione od uczestnictwa w rynku pracy i płacenia składek ubezpieczeniowych.

CHARAKTER OBOWIĄZUJĄCYCH PRAW SPOŁECZNYCH/SOCJALNYCH –ICH ŹRÓDŁA

m. marginalny/r. liberalny

mają ograniczony charakter albo nie

ma ich wcale. Źródłem pomocy jest dobra

wola państwa lub współobywateli

m. motywacyjny/r. konserwat.-korpoacyjny

wiążą się ściśle z wywiązywaniem się

z obowiązku pracy i płacenia składek.

Są

zatem

powiązane

statusem

pracownika/ubezpieczonego

WYKŁAD III. Modele polityki społecznej – KRYTERIA WEDŁUG G. ESPING-ANDERSENA Opracowanie: dr hab. Katarzyna Zamorska

m. instytucjonalny/r. socjaldemokratyczny

wynikają z faktu obywatelstwa lub

zamieszkiwania w danym kraju. Jest to

wynik założenia, że społeczeństwo jest

odpowiedzialne

występowanie

problemów społecznych, a więc to ono

powinno je rozwiązywać

Opracowane na podstawie:

Esping-Andersen G., Trzy światy kapitalistycznego państwa dobrobytu, Difin, Warszawa 2010.

Esping-Andersen G., The three worlds of welfare capitalism, [w:] Welfare state. Historia, kryzys i przyszłość nowoczesnego państwa opiekuńczego, tłumaczenie z wyboru tekstów na prawach rękopisu, Warszawa 1997.

Goodin R.E., Pettit P., Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1998.

Księżopolski M., Polityka społeczna. Wybrane problemy porównań międzynarodowych,

Wydawnictwo Naukowe, „Śląsk” Katowice 1999.

Marshall T.H., Citizenship and social class, [w:] Welfare state. Historia, kryzys i przyszłość nowoczesnego

państwa

opiekuńczego,

Instytut

Socjologii

Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 1997.

Szahaj A., Jakubowski M.N., Filozofia polityki, PWN, Warszawa 2006.

Literatura obowiązkowa:

Księżopolski M., Polityka społeczna w różnych krajach i modele polityki społecznej, [w:] Polityka społeczna, red. Grażyna Firlit-Fesnak, Małgorzata Szylko-Skoczny, PWN, Warszawa 2007.