Wydział Prawa UwB
Status posła i senatora
Jest uregulowany:
* w Konstytucji – art. 102-108,
* w ustawie z 9. V. 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora
* w ustawie z 11. IV. 1997 r. o ujawnieniu pracy albo służby w organach bezpieczeństwa
państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne
Parlamentarzyści są przedstawicielami narodu. Z pojęciem przedstawicielstwa ściśle wiąże
się pojęcie mandatu. Z uwagi na charakter mandatu przedstawicielskiego możemy wyróżnić:
a) mandat
związany
(imperatywny)
–
charakterystyczny
dla
ustrojów
niedemokratycznych bądź w państwach o charakterze stanowym (np. I
Rzeczpospolita), poseł jest związany programem partii, z której został wyłoniony, od
niej zależny, można go odwołać w toku kadencji,
b) mandat wolny – posiada następujące cechy:
- generalny (uniwersalny) – poseł wyraża wolę całego narodu (a nie tylko wolę wyborców
danego okręgu, w którym został wybrany, czy też wolę określonej grupy obywateli), ma
jednak prawny obowiązek do kierowania się w swoim działaniu dobrem oraz interesami
wszystkich obywateli – art. 1 ust. 1 ustawy. Może zmieniać przynależność partyjną, klubową
lub program polityczny.
- niezależny – poseł nie jest związany prawnie wolą wyborców (art. 104), nie ma żadnego
„kontraktu” między posłem a wyborcą. Poseł nie ma żadnych obowiązków prawnych wobec
tych, którzy go wybrali (nie musi uzgadniać z nimi swojego stanowiska, czy też przedstawiać
sprawozdań). Powinien natomiast informować o swojej pracy i o działalności Sejmu – art. 1
ust 2 ustawy. Jedyną sankcją za niewykonywanie tego obowiązku są wybory (otrzyma
kolejne poparcie lub nie).
1
Gwarancje niezależności: immunitet parlamentarny i nietykalność osobista (art. 105),
incompatibilitas (art. 103), zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej (art.
107), inne przywileje.
- nieodwoływalny – wyborcy nie mogą cofnąć posłowi udzielonego mu pełnomocnictwa, ale
to nie znaczy, że nie jest on w ogóle odpowiedzialny, bo np. jeśli nie spełni pewnych
kryteriów (np. linia działania politycznego, skuteczność, kompetencja) to po prostu nie
zostanie wyznaczony przez partię jako kandydat lub nie uzyska poparcia wyborców.
Reasumując:
- reprezentant nie jest prawnie związany programem, który głosił w toku kampanii
wyborczej,
- w świetle Konstytucji posłowie i senatorowie są prawnymi reprezentantami suwerena
(narodu), a nie partii czy grup wyborców,
- wszystkie prawa i obowiązki parlamentarzysty składają się na jego szczególną pozycję –
określaną jako status prawny posła i senatora.
Gwarancjami mandatu wolnego są:
1. niepołączalność ( incompatibilitas - art. 103),
2. immunitet parlamentarny,
3. dieta parlamentarna,
4. ograniczenia w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej,
5. instytucja lustracji.
Brak możliwości odwołania oznacza, że poseł uzyskuje i pełni mandat przez cały okres
kadencji. Znana jest natomiast instytucja wygaśnięcia mandatu:
a) poprzez utratę prawa wybieralności,
b) pozbawienie mandatu prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu,
2
c) zrzeczenia się mandatu (uchylenie się od złożenia ślubowania jest równoznaczne –
art. 104 ust. 3 Konstytucji),
d) śmierć,
e) zajmowania w dniu wyborów albo powołania w toku kadencji na stanowiska lub
funkcje, których stosownie do przepisów Konstytucji albo ustaw, nie można łączyć z
mandatem przedstawicielskim (art. 103 ust 1 i 2 Konstytucji),
f) sprawowania albo powołanie na stanowisko lub funkcję: radnego rady gminy,
radnego powiatu lub sejmiku województwa; w zarządzie gminy, powiatu, zarządzie
województwa, zarządzie związku powiatowego;
g) złożenia niezgodnego z prawdą oświadczenia tzw. lustracyjnego (art. 6 ust. 1 ustawy z
11 kwietnia 1997 roku o ujawnieni pracy albo służby w organach bezpieczeństwa
państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje
publiczne),
h) wybór w toku kadencji na posła Parlamentu Europejskiego.
Ad. f) i g): składa się przewodniczącemu izby, w terminie 14 dni od daty ogłoszenia przez
Państwowej Komisji Wyborczej (PKW), oświadczenie o złożeniu rezygnacji z zajmowanego
stanowiska, jeśli zaś chodzi o powołanie w toku kadencji – skutkuje to wygaśnięciem
mandatu z dniem powołania.
Stwierdzenia wygaśnięcia dokonuje przewodniczący izby w formie postanowienia, publikuje
się je w Monitorze Polskim. Istnieje możliwość odwołania się od decyzji Marszałka do Sądu
Najwyższego.
Marszałek Sejmu zawiadamia kolejnego kandydata z tej samej listy okręgowej, który w
wyborach otrzymał kolejno największą liczbę głosów o przysługującym mu pierwszeństwie
do mandatu. Kandydat może zrzec się pierwszeństwa. O obsadzeniu postanawia Marszałek
Sejmu w formie postanowienia (podlega opublikowaniu w Monitorze Polskim). Gdy
obsadzenie jest niemożliwe z przyczyn obiektywnych, przewodniczący stwierdza, że do końca
kadencji mandat pozostaje nieobsadzony.
Marszałek Senatu – jego postanowienie o wygaśnięciu mandatu ogłasza się w M.P. i doręcza
je Prezydentowi oraz PKW. Prezydent zarządza wybory uzupełniające w okręgu, w którym
mandat wygasł. Wybory uzupełniające przeprowadza się tylko na terytorium kraju. Zarządza
3
się i przeprowadza w okresie 3 miesięcy od dnia stwierdzenia wygaśnięcia. Nie przeprowadza
się w okresie 6 miesięcy przed dniem, w którym upływa termin zarządzenia wyborów do
Sejmu.
Objęcie mandatu następuje od momentu złożenia ślubowania, jest to o tyle istotne, że od
tego momentu posłowi/senatorowi przysługuje pełnia uprawnień.
Od momentu ogłoszenia wyników wyborów przysługuje immunitet formalny.
Immunitet parlamentarny – zawiera dwa uprawnienia:
1. nietykalność (art. 105 ust. 5 Konstytucji - zakaz aresztowania lub w inny sposób
ograniczenia wolności parlamentarzysty (zatrzymania) bez zgody izby, z wyjątkiem
ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne dla
zapewnienia prawidłowego toku postępowania).
2. immunitet właściwy: formalny i materialny.
Immunitet formalny (art. 105 ust. 2 Konstytucji) - zakaz pociągania do odpowiedzialności
karnej bez zgody izby. Obowiązuje do zakończenia kadencji – charakter nietrwały. Zakaz ten
obejmuje także odpowiedzialność za czyny popełnione przed dniem wyboru na posła -
postępowanie karne wszczęte wobec jego osoby przed dniem wyboru na posła ulega
zawieszeniu na żądanie Sejmu do czasu wygaśnięcia mandatu, równocześnie ulega
zawieszeniu bieg przedawnienia. Oznacza wyłączenie piastuna immunitetu ze zwykłego toku
procedury karnej – prowadzenie postępowania karnego jest ograniczone lub w ogóle
wyłączone.
- czasowy charakter (nietrwały), chroni w okresie sprawowania mandatu.
Immunitet materialny (art. 105 ust. 1 Konstytucji) – ma charakter bezwzględny
(niewzruszalny) – bo nie ma żadnej procedury w której można by go uchylić, i zupełny
(trwały), obejmuje wszelkie czyny wchodzące w zakres sprawowania mandatu w czasie jego
trwania i po jego wygaśnięciu. Oznacza wyłączenie karalności określonych czynów. Nie
można posła ścigać za wystąpienia w Sejmie, treść wygłoszonych przemówień, sposób
głosowania, za wnioski zgłaszane na posiedzeniach izby, komisji, Zgromadzenia Narodowego,
klubu parlamentarnego, (SN): także za działania poza parlamentem, jeżeli mieszczą się w
4
granicach realizacji funkcji członka parlamentu. Za taką działalność poseł odpowiada
wyłącznie przed Sejmem. Immunitet ten nie wyłącza jednak odpowiedzialności za czyny
naruszające dobra osobiste innych osób (osób trzecich) – wtedy może być pociągnięty do
odpowiedzialności sądowej tylko za zgodą izby.
Niepołączalność stanowisk:
- wynika z zapewnienia realizacji zasady podziału władzy,
- jest też gwarancją dla wolnego charakteru mandatu przedstawicielskiego,
- chodzi o wskazanie tych stanowisk, których zdaniem ustrojodawcy nie można łączyć ze
sprawowaniem mandatu przedstawicielskiego,
Mandatu posła nie można łączyć z funkcją:
- Prezesa NBP, Prezesa NIK, RPO, ambasadora (tak samo M.K. z 1992), RPD i jego zastępców,
zastępców RPO, członka KRRiT, członka RPP,
z zatrudnieniem w Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu i Kancelarii Prezydenta RP lub z
zatrudnieniem w administracji rządowej,
- jest to wyliczenie przykładowe, bo inne przypadki zakazu łączenia mandatu
parlamentarnego z funkcjami publicznymi może określić ustawa (np. w zarządzie powiatu,
zarządzie gminy, zarządzie miasta na prawach powiatu, z funkcją prezesa IPN, z funkcją
Rzecznika Interesu Publicznego, DIODO)
- z ustawy o wykonywania mandatu: nie mogą wykonywać pracy na podstawie stosunku
pracy w : Biurze TK, NIK, Biurze RPO, Biurze RPD, w Biurze KRRiT, w Krajowym Biurze
Wyborczym, w PIP,
- nie można łączyć mandatu posła z mandatem do Parlamentu Europejskiego,
- nie można być jednocześnie posłem i senatorem,
- zakaz piastowania mandatu obejmuje również Prezydenta, gdyż Konstytucja stanowi, że
Prezydent nie może piastować żadnego innego urzędu ani pełnić żadnej funkcji publicznej z
wyjątkiem tych, które są związane ze sprawowanym urzędem.
5
- wyjątek: zakaz nie dotyczy członków Rady Ministrów i sekretarzy stanu w administracji rządowej (czyli premiera, ministrów, wicepremiera i wiceministrów – wynika to z zasady
rządów parlamentarno-gabinetowych)
- art. 103 ust. 2 – prokurator, sędzia, urzędnik służby cywilnej, żołnierz pozostający w czynnej
służbie wojskowej, funkcjonariusz policji, funkcjonariusz służby ochrony państwa nie mogą
sprawować mandatu poselskiego – z uwagi na apolityczność tych stanowisk. (np. sędzia –
jeśli zostanie powołany : musi się zrzec urzędu)
- połączenie mandatu z funkcją lub zatrudnieniem, których dotyczy ustanowiony zakaz
powoduje wygaśnięcie mandatu z mocy prawa.
Ograniczenia w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej:
- to także gwarancja wolego mandatu parlamentarnego (zabezpieczenie przed
powstawaniem konfliktu interesów i przeciwdziałanie korupcji),
- art. 107 ust. 1 – poseł nie może prowadzić działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z
majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego ani nabywać tego majątku.
- art. 107 ust. 2 sankcja: jeśli naruszy ten zakaz – poseł uchwałą Sejmu podjętą na wniosek
Marszałka, może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu, który
orzeka w przedmiocie pozbawienia mandatu.
- regulacją szczegółową jest też ustawa o wykonywaniu mandatu: posłowie i senatorowie nie
mogą prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi
osobami państwowego wykorzystaniem mienia państwowego lub komunalnego, a także
zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem lub pełnomocnikiem prowadzeniu
takiej działalności. Nie mogą być również członkami władz zarządzających lub kontrolnych
rewizyjnych ani pełnomocnikami handlowymi przedsiębiorców, a także pełnomocnikami
zakładów, w których udział posiada państwo lub komunalne osoby prawne. Wybór lub
powołanie parlamentarzysty do tych władz jest z mocy prawa nieważny. (jeżeli wybór lub
powołanie miało miejsce przed rozpoczęciem wykonywania mandatu – musi się zrzec tego
stanowiska).
6
- parlamentarzyści nie mogą także posiadać pakietu większego niż 10% udziałów lub akcji w
spółkach prawa handlowego z udziałem państwowych lub komunalnych osób prawnych
albo podmiotów gospodarczych, gospodarczych, w których uczestniczą takie osoby.
Udziały lub akcje przekraczające ten limit powinny być zbyte przed pierwszym
posiedzeniem Sejmu (Senatu).
- obowiązek składania oświadczeń o swoim stanie majątkowym, corocznie do dnia 15 marca,
uwzględniające stan na dzień 31 grudnia roku poprzedzającego, na ręce Marszałka.
Oświadczenie powinno zawierać także informacje dotyczące majątku objętego wspólności
małżeńską.
- Rejestr Korzyści – (str. 241 Skrzydło)
Prawa i obowiązki:
1. dotyczące prac w Izbie i jej organach:
a) prawo i obowiązek obecności w posiedzeniach Sejmu i komisji, których jest
członkiem; prawo zabierania głosu, prawo zgłaszania wniosków i prawo głosowania,
b) prawo kandydowania i zasiadania w organach Sejmu (zwłaszcza w komisjach),
c) prawo organizowania się w kluby, koła i zespoły poselskie,
d) prawo do zgłaszania interpelacji i zapytań (nie przysługuje senatorom).
2. związane z wykonywaniem mandatu:
a) obowiązek informowania wyborców o swojej pracy w Izbie oraz o działalności Izby, w
której zasiada,
b) prawo uzyskiwania (żądania) informacji i wyjaśnień od członków Rady Ministrów i
przedstawicieli organów i instytucji państwowych i samorządowych,
c) prawo uzyskiwania informacji i materiałów oraz wglądu w działalność administracji
rządowej i samorządu terytorialnego, a także spółek z udziałem Skarbu Państwa i
zakładów oraz przedsiębiorstw państwowych i samorządowym,
7
d) prawo do interwencji w organach administracji rządowej i samorządu terytorialnego,
zakładzie lub przedsiębiorstwie państwowym oraz organizacji społecznej, (obejmuje
prawo wstępu na teren tych jednostek),
e) prawo do biura (poselskie, senatorskie, mieszane), ryczałt na pokrycie kosztów
związanych z funkcjonowaniem biura (wysokość iż zasady określa Prezydium Izby).
3. dotyczące indywidualnej sytuacji prawnej posła/senatora (warunki wykonywania
mandatu):
a) prawo do diety parlamentarnej – dieta to 25 % uposażenia wypłacanego posłom
zawodowym,
b) prawo do bezpłatnych przejazdów środkami transportu publicznego na terenie kraju,
c) prawo do bezpłatnego otrzymywania dzienników urzędowych,
d) prawo do korzystania z funduszu świadczeń socjalnych (i inne uprawnienia z tego
wynikające),
e) obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym – dotyczy całego majątku
objętego wspólnością małżeńską, Rejestr Korzyści,
f) środki na utrzymanie biura (telefon, stróż, sekretarka), a także: druki, koperty, papier
Poseł zawodowy – stają się nim, gdy w miejscu swojej pracy otrzymuje urlop bezpłatny;
przysługuje mu stałe miesięczne uposażenie i szereg dodatkowych świadczeń
finansowych socjalnych.
Dyscyplina klubowa – klub wypracowuje określone stanowisko, a jego członkowie
reprezentują je w dyskusji i głosowaniach. Brak dyscypliny może skutkować: wycofaniem
go z komisji i innych gremiów, wykluczenie z grupy mówców reprezentujących klub,
pomijanie przy inicjatywach podejmowanych w ramach klubu, brak poparcia w
następnych wyborach, wykluczenie z klubu.
Odpowiedzialność posłów i senatorów:
- w zakresie nie objętym immunitetem ponoszą odpowiedzialność cywilną, pracowniczą,
zawodową, dyscyplinarną.
8
- pozbawić mandatu można tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia TS (po
naruszeniu przez niego antykorupcyjnych zakazów) i tylko skutkiem prawomocnego
orzeczenia o utracie praw publicznych.
- za działalność parlamentarną – odpowiedzialność tylko przed Sejmem,
- kary dyscyplinarne: zwrócenie uwagi, upomnienie, nagana,
obniżenie uposażenia i diety poselskiej (za nieusprawiedliwione nieobecności na
posiedzeniach)
9