ISO 14 000 i EMAS

Systemy Zarz dzania rodowiskowego – ISO 14 000 i EMAS

Wst p Systemy zarz dzania rodowiskowego stanowi szczególnie u yteczny instrument poprawy

efektywno ci funkcjonowania organizacji w zakresie szeroko poj tej ochrony rodowiska.

Rosn ca grupa jednostek gospodarczych uzyskuje certyfikaty potwierdzaj ce wdro enie

systemu zarz dzania rodowiskowego, zgodnego z norm ISO 14001. System uzyskiwania certyfikatu

ISO 14001 jest w zasadzie niezale ny od organów administracji rz dowej. System ten wdra any jest

dobrowolnie, certyfikaty uzyskuje si przez niezale ne jednostki certyfikuj ce.

Ze wzgl du na charakter przepisów unijnych konieczne jest przygotowanie si Polski do

wdro enia Rozporz dzenia w sprawie innego systemu rodowiskowego EMAS. Koncepcja EMAS jest

generalnie zbie na z zasadami innych systemów zarz dzania rodowiskowego, wykracza jednak poza

wymagania okre lone w normie ISO 14001.

Wdro enie systemu zarz dzania rodowiskowego wi e si z korzy ciami takimi jak: redukcja

kosztów (racjonalnego gospodarowanie surowcami i energi ), polepszanie pozycji przedsi biorstwa

na rynku.

System Zarz dzania rodowiskowego

Filozofia zarz dzania rodowiskowego została sformułowana w połowie lat 80-tych w

„Kodeksie post powania w zakresie zarz dzania rodowiskowego” Niemieckiego Stowarzyszenia na

rzecz Zarz dzania rodowiskiem oraz rozwini ta na pocz tku lat 90-tych w „Karcie biznesu na rzecz

zrównowa onego rozwoju” opracowanej przez Rad Biznesu na rzecz Zrównowa onego Rozwoju

Mi dzynarodowej Izby Handlowej [3].

Zarz dzanie rodowiskowe to te aspekty ogólnej funkcji zarz dzania, które dotycz

opracowania, wdro enia i realizacji polityki i celów rodowiskowych jakiejkolwiek jednostki

organizacyjnej.

Cech charakterystyczn zarz dzania rodowiskowego jest jego zintegrowanie z ogólnym

systemem zarz dzania przedsi biorstwem.

System zarz dzani rodowiskowego to struktura organizacyjna, odpowiedzialno ,

praktyka post powania, procedury, procesy i zasoby dla wdro enia i realizacji zarz dzania

rodowiskowego.

System zarz dzania

rodowiskowego obejmuje struktur organizacyjn , zasady

odpowiedzialno ci, praktyk post powania, procedury i zasady konieczne do okre lenia i wdro enia

okre lonej polityki ekologicznej przedsi biorstwa. Celem systemu zarz dzania rodowiskowego jest

spełnienie wymaga lub oczekiwa strony trzeciej, które nie wynikaj z faktu zawieranych kontraktów,

lecz z obowi zuj cych przepisów pa stwowych i lokalnych, oczekiwa wspólnot regionalnych czy

opini publicznej, a nawet s siaduj cych krajów.

Wdro enie zarz dzania rodowiskowego na ogół nast puje przy wykorzystaniu nast puj cych

zasad:

• traktowanie zarz dzania rodowiskowego jako jednego z priorytetów działalno ci firmy,

• nawi zywanie i utrzymywanie stałego kontaktu z przedstawicielami stron zainteresowanych

ochron i polepszeniem stanu rodowiska,

• ustalenie wymogów i regulacji prawnych w zakresie rodowiskowych aspektów działalno ci

przedsi biorstwa,

• wzbudzenie i rozwini cie zainteresowania pracowników problemami ochrony rodowiska poprzez

wyra ny podział obowi zków i zakresu odpowiedzialno ci, szkolenia, samokształcenia itp.,

• planowanie rodowiskowe obejmuj ce cały cykl ycia produktu,

• opracowanie procedury d enia do wyznaczonych poziomów działania,

• zapewnienie koniecznych rodków na cele organizacyjne, szkoleniowe, a tak e inwestycyjne,

• przeprowadzenie oceny działa w zakresie ochrony rodowiska.

Wdro enie systemu zarz dzania rodowiskowego w przedsi biorstwach nast puje w oparciu

o sformalizowane procedury, wzorowane na procedurach W.E. Deminga zastosowanych w

zarz dzaniu jako ci

Procedury zarz dzania

rodowiskowego jako pierwszy opracował Brytyjski Instytut

Standaryzacji - norma BS 7750 Zarz dzanie rodowiskowe, opublikowana 1992 roku. Rozwi zania

zastosowane w tej normie w znacznym stopniu zostały powielone Schemacie Audytu i Zarz dzania

rodowiskowego Uni Europejskiej - EMAS. Na tej podstawie tworzono równie system norm

mi dzynarodowych ISO 14000 Zarz dzanie rodowiskowe.

1. Seria norm ISO 14000

W 1991 roku powstała w Mi dzynarodowej Organizacji ds. Standaryzacji (ISO) Strategiczna

Grupa ds. rodowiska (SAGE). W 1992 roku powołano Komitet Techniczny 207 (TC 207)

odpowiedzialny za opracowanie norm w nast puj cych dziedzinach:

• systemy zarz dzania rodowiskowego,

• audity rodowiskowe

• ocena wyników działa na rzecz rodowiska,

• znakowanie (eko-etykietowanie) wyrobów,

• analiza cyklu ycia,

• aspekty ekologiczne w normalizacji produktów,

• słownictwo i definicje.

Komitet składa si z sze ciu podkomitetów oraz grupy roboczej. Ka dy z podkomitetów pracuje nad

zagadnieniami dotycz cymi wymienionych powy ej dziedzin. I tak:

• Podkomitet 1 - opracował normy ISO 14001 i ISO 14004 dotycz ce systemu zarz dzania

rodowiskowego,

• Podkomitet 2 - opracował normy ISO 14010 i ISO 14011 dotycz ce auditów rodowiskowych i

auditów sytemu zarz dzania rodowiskowego,

• Podkomitet 3 - pracuje nad normami ISO 14024, ISO 14021-23, ISO 14020 dotycz cymi eko-

etykiet i kryteriów ich przyznawania,

• Podkomitet 4 - pracuje nad normami ISO 14031 dotycz cymi oceny efektywno ci działa na

rodowisko,

• Podkomitet 5 - pracuje nad normami ISO 14040, ISO 14041, ISO 14042, ISO 14043 dotycz cymi

analizy cyklu ycia produktu,

• Podkomitet 6 - ma za zadanie ujednolicenie słownictwa i terminologi we wszystkich planowanych

normach - ISO 14050.

Grupa Robocza opracowała ISO Guid 64 - dokument zawieraj cy wskazówki dla osób

opracowuj cych normy techniczne.

Wszystkie opracowane i planowane normy, za wyj tkiem ISO 14001, maj charakter

poradników i maj ułatwi przedsi biorstwom optymalizacj działa na rzecz ochrony rodowiska.

Tylko norma ISO 14001 stanowi podstaw do wydania certyfikatu zgodno ci. Pozostałe normy

stanowi zestaw wskazówek, wytycznych i narz dzi dla przedsi biorstw do ich wewn trznego u ytku

[2].

ISO 14001 - „Systemy zarz dzani rodowiskowego. Wymagania z wytycznymi stosowania” i

ISO 14004 - „Systemy zarz dzania rodowiskowego. Ogólne wytyczne dotycz ce zasad, systemów i

technik pomocniczych” zostały wydane we wrze niu 1996 roku. W kwietniu 1997 roku norma ISO

14001 została przyj ta przez Europejski Komitet Normalizacji (CEN) i funkcjonuje w Uni Europejskiej

jako EN ISO 14001.W Polsce opracowano obecnie projekt normy PrPN - ISO 14001.

1.1. Norma ISO 14001

Ide wiod c normy ISO 14001 jest ci głe doskonalenie. Jest to proces ci głego poprawiania

SZ , którego celem jest doskonalenie ogólnej działalno ci rodowiskowej, niekoniecznie we

wszystkich obszarach działania jednocze nie, wynikaj cy z ci głych wysiłków zmierzaj cych do

poprawy w zgodzie z polityk rodowiskow organizacji. Dla realizacji tej idei norma przewiduje model

„spirali ci głego doskonalenia”.

Norma ISO 14001 jest norm [5]:

• ogólnego przeznaczenia - mo e by stosowana przez ka d organizacj ,

• pro-aktywna - zmierza do zapobiegania szkodliwym oddziaływaniom na rodowisko poprzez

przewidywanie ryzyka szkodliwo ci rodowiskowej’

• rozwojowa - jej celem jest ci głe doskonalenie efektów działalno ci pro rodowiskowej,

• dobrowolna - lecz jej przepisy staj si obowi zuj ce, gdy norma zostanie przyj ta,

• oparta na systemach wspieranych przez udokumentowane procedury.

Pierwszym podstawowym krokiem przy wdra aniu normy ISO 14001 w przedsi biorstwie jest

uzyskanie poparcia i pozytywnej decyzji naczelnego kierownictwa dotycz cej zagadnienia

wprowadzenia systemu zarz dzania rodowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001.

Najwa niejsze wymagania normy ISO14001 dotycz ce szczegółów Systemu Zarz dzania

rodowiskowego zawarte s w rozdziale 4 normy.

1.2. Polityka rodowiskowa

Polityka jest publiczn deklaracj i zobowi zaniem jednostki organizacyjnej do podejmowania

działa na rzecz ochrony rodowiska. Polityka rodowiskowa przedsi biorstwa powinna zosta

opracowana przez kadr kierownicz . Norma wymaga aby w polityce rodowiskowej znalazła si

mi dzy innymi deklaracja ci głej poprawy i zapobiegania zanieczyszczeniu oraz deklaracja

przestrzegania przepisów w zakresie ochrony rodowiska. Istnieje obowi zek publicznego

zaprezentowania polityki rodowiskowej przedsi biorstwa. To wymaganie stanowi o skuteczno ci

funkcjonowania SZ , gdy opublikowanie polityki jest zabezpieczeniem, e b dzie ona realizowana

bez wzgl du na okoliczno ci i bie ce trudno ci.

1.3. Planowanie

1.3.1. Aspekty rodowiskowe

Aspekty rodowiskowe to wszelkie zagadnienia zwi zane z oddziaływaniem jednostki

organizacyjnej na rodowisko. Aspekty rodowiskowe odnosz si do elementów działalno ci

organizacji, produktu lub usługi, który mo e mie korzystny lub niekorzystny wpływ na rodowisko.

Aspekty rodowiskowe dotycz działalno ci, produktów i usług:

• które maj lub mog mie znacz cy wpływ na rodowisko;

• które mog by kontrolowane i na które mo na wpływa ;

• które powinny by aktualizowane;

• które s rozwa ane przy okre leniu celów rodowiskowych

Aneks do normy zaleca przeprowadzenie wst pnego przegl du rodowiskowego, który

umo liwi zidentyfikowanie wszystkich po rednich i bezpo rednich aspektów rodowiskowych

zwi zanych z działalno ci organizacji, produktami oraz usługami.

Zaleca si , aby organizacje okre liły, jakie s ich aspekty rodowiskowe, bior c pod uwag

dane wej ciowe i dane wyj ciowe zwi zane z ich bie c , odpowiedni przeszł działalno ci ,

wyrobami i usługami.

Zaleca si aby proces identyfikowania znacz cych aspektów rodowiskowych zwi zanych z

działaniami w jednostkach operacyjnych, gdzie to wła ciwe, uwzgl dniał:

• emisje do atmosfery,

• odprowadzanie cieków,

• zarz dzanie odpadami,

• zanieczyszczanie gruntu,

• zu ycie surowców i zasobów naturalnych,

• inne kwestie zwi zane z lokalnym rodowiskiem i społecze stwem.

Proces identyfikacji aspektów

rodowiskowych powinien uwzgl dnia oddziaływania

rodowiskowe mog ce powstawa w wyniku normalnych warunków działania, anormalnych warunków

działania (np. zatrzymanie i uruchomienie procesów) oraz sytuacji awaryjnych.

Aby okre li aspekt nale y wybra działalno lub proces, które powinny by :

1. dostatecznie obszerne do przeprowadzenia znacz cych bada ;

2. dostatecznie małe, eby mogły by dobrze zrozumiane.

Aspekty mo na okre la według procesów, według urz dze , pod wzgl dem operacji, czy te

rodzaju aspektu. Aspekty powinny by aktualizowane w zale no ci od zmian wprowadzanych w

technologi , produkcie lub usłudze.

Procedura identyfikacji znacz cych aspektów rodowiskowych wymaga utworzenia tzw.

rejestru wszystkich aspektów lub tylko znacz cych aspektów rodowiskowych. O tym czy dany aspekt

zostanie uznany za znacz cy mog decydowa nie tylko kryteria czysto ci rodowiska, ale równie

inne np. wpływ na wizerunek firmy.

Konieczne jest opracowanie i wdro enie procedury aktualizuj cej informacje dotycz ce

istotnych aspektów rodowiskowych.

Certyfikat zgodno ci z ISO 14001 wydany przez firm certyfikacyjn gwarantuje, e

przedsi biorstwo zidentyfikowało faktycznie wszystkie aspekty rodowiskowe i wybrało do dalszej

pracy rzeczywi cie najistotniejsze dla swojej działalno ci.

1.3.2. Wymagania prawne i inne

Warunkiem koniecznym dla certyfikacji systemu zarz dzania rodowiskowego na zgodno z

ISO 14001 jest spełnienie wymaga prawnych i innych dotycz cych działania jednostki. Norma

wymaga opracowania i wdro enia procedury zbierania i uaktualniania informacji dotycz cych prawa

rodowiskowego. Przedsi biorstwo musi stworzy i aktualizowa rejestr aktualnych wymaga

prawnych oraz ocenia ich relacj z działalno ci prowadzon w zakładzie.

1.3.3. Cele i zadania

Norma ISO 14001 wymaga, aby jednostka przyj ła i udokumentowała cele i zadania

rodowiskowe. Cele i zadania rodowiskowe powinny wynika z polityki rodowiskowej jednostki i

odnosi si do istotnych aspektów rodowiskowych.

Przy ustalaniu celów nale y bra pod uwag m.in.:

• wymagania prawne i inne;

• znacz ce aspekty rodowiskowe;

• mo liwo ci technologiczne i finansowe;

• opinie zainteresowanych stron.

Aneks do normy zaleca, aby cele i zadania były, gdzie to mo liwe, okre lone ilo ciowo i

mo liwe do mierzenia. Sugerowane jest tak e wyznaczanie celów i zada przy zastosowaniu

koncepcji najlepszej dost pnej i ekonomicznie uzasadnionej technologi . Po osi gni ciu

wyznaczonych celów jednostka przyjmuje kolejne cele i zadania w tym samym lub w innych obszarze.

Jest realizacja wymaganego przez norm ci głego doskonalenia si .

Analiza celów i zada rodowiskowych pozwala prze ledzi działania przedsi biorstwa w

poprzednich okresach i sprawdzi czy odnosz si one do zidentyfikowanych wcze niej znacz cych

aspektów rodowiskowych.

1.3.4. Program zarz dzania rodowiskowego

Osi ganie celów i realizacja zada rodowiskowych wymaga opracowania szczegółowego

planu działania zwanego w normie programem zarz dzania. Plan ten ma na celu okre lenie:

• osób odpowiedzialnych za dane zadanie;

• metody realizacji;

• terminy realizacji poszczególnych zada ;

• rodki przeznaczone na realizacj zadania;

W przypadku wprowadzenia nowych rozwi za w jednostce program powinien by

modyfikowany z uwzgl dnieniem tych zmian.

1.4. Wdro enie i funkcjonowanie

1.4.1. Struktura i odpowiedzialno

Norma wymaga aby struktura i odpowiedzialno zwi zana z Systemem Zarz dzania

rodowiskowego była ci le okre lona i udokumentowana. Kierownictwo jednostki ma za zadanie

zapewnienia niezb dnych dla wdro enia systemu zasobów. Zasoby te obejmuj odpowiedni liczb

wykwalifikowanych pracowników, dost p do technologi oraz rodki finansowe. Kierownictwo jednostki

musi powoła Pełnomocnika ds. SZ . Pełnomocnik ma za zadanie przyj odpowiedzialno za

całokształt funkcjonowania systemu, zgodnie z wymaganiami normy i wyst powa w imieniu

kierownictwa w sprawach zwi zanych z systemem. Pracownicy musz zna swoje zadania w zakresie

systemu.

W aneksie do ISO 14001 znajduje si uwaga o tym, w działania zwi zane z zarz dzaniem

rodowiskowym powinni by zaanga owani wszyscy pracownicy i nie jest wła ciwe przypisywanie

wszystkich odpowiedzialno ci do istniej cego działu ochrony rodowiska. W system powinni by

zaanga owani tak e przedstawiciele cisłego kierownictwa.

1.4.2. Szkolenie, wiadomo i kompetencje

Jednostka w ramach systemu zarz dzania rodowiskowego powinna zapewni odpowiedni

wiedz i wiadomo pracowników, szczególnie tych, których zadania zwi zane s z wpływem na

rodowisko. Organizacja powinna opracowa i wdro y procedur dotycz c identyfikacji potrzeb

szkole pracowników, opracowa i realizowa plan szkole , uwzgl dniaj ró nice ich zawarto ci w

zale no ci od charakteru wykonywanej pracy i zaanga owania w działania obj te systemem.

Nale y zapewni , e wszyscy pracownicy zdaj sobie spraw z:

• wagi zgodno ci z polityk rodowiskow i procedurami oraz wymaganiami systemu zarz dzania

rodowiskowego;

• znacz cych wpływów na rodowisko, faktycznych lub potencjalnych, wynikaj cych z ich

działalno ci, a tak e korzy ci rodowiskowych wynikaj cych z poprawy działania personelu;

• ich roli i odpowiedzialno ci w osi ganiu zgodno ci z polityk rodowiskow i procedurami oraz z

wymaganiami systemu zarz dzania rodowiskowego, ł cznie z wymaganiami zwi zanymi z

gotowo ci na wypadek awari i post powaniem poawaryjnym;

• potencjalnych konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych procedur operacyjnych.

Anek do ISO 14001 sugeruje te wymaganie od podwykonawców odpowiedniego

przeszkolenia pracowników.

1.4.3. Komunikowanie si

Norma stanowi, e: organizacja powinna ustanowi procedury, w celu:

a) wewn trznego komunikowania si pomi dzy ró nymi poziomami i funkcjami organizacji,

b) otrzymywania, dokumentowania i udzielania informacji w zwi zku z komunikowaniem si z

zainteresowanymi zewn trznymi stronami.

Zgodnie z aneksem do normy zaleca si , aby organizacja wdro yła procedur otrzymywania,

dokumentowania i reagowania na odpowiednie informacje i zapytania od zainteresowanych stron.

Procedura ta mo e obejmowa dialog z zainteresowanymi stronami oraz rozwa anie ich obaw.

Zgodnie z definicj normy strona zainteresowana to: jednostka lub grupa zwi zana z działalno ci

rodowiskow organizacji, albo na któr ma wpływ działalno rodowiskowa organizacji.

Procedura komunikowania si powinna zapewnia , e informacje od kierownictwa sprawnie

docieraj do wszystkich pracowników, a uwagi i zapytania załogi trafiaj do kierownictwa. Pracownicy

wszystkich szczebli s ródłem bardzo wa nych informacji o szczegółach funkcjonowania

przedsi biorstwa. Nale y zapewni , aby ten kapitał został skutecznie sprz ony z innymi elementami

SZ .

Jednostka organizacyjna jest zobowi zana do opracowania i wdro enia procedury

pozwalaj cej na sprawny przepływ informacji zarówno wewn trz jednostki, jak i z tzw.

zainteresowanymi stronami. Zainteresowanymi stronami mog by urz dy instytucje, słu by ochrony

rodowiska, okoliczni mieszka cy, grupy ekologiczne, dostawcy, klienci i inni. Zainteresowane strony

mog wyra a swoje opinie, zapytania, skargi i uwagi. Powinny by one brane pod uwag przy ocenie

aspektów rodowiskowych i opracowywaniu planu działania.

1.4.4. Dokumentacja Systemu Zarz dzania rodowiskowego

Celem prowadzenia dokumentacji systemu jest opisanie zasadniczych elementów systemu

oraz ułatwienie dost pu do innych zwi zanych z nimi dokumentów. W aneksie do ISO 14001 zwraca

si uwag , e zadaniem systemu jest ograniczenie negatywnego oddziaływania na rodowisko, a nie

tworzenie skomplikowanego systemu - tworzenie dokumentów. Dokumentacja powinna by pomocna

w działaniu, a nie stwarza dodatkowe obci enia dla osób j prowadz cych. W normie znajduje si

tylko kilka wyra nie sformułowanych wymaganych dokumentów, s to: polityka rodowiskowa, cele i

zadania, zakres obowi zków i odpowiedzialno ci, procedury bada i monitorowania, oceny zgodno ci

z prawem oraz zapisy ze szkole , auditów systemu oraz przegl du kierownictwa. Norma wymaga

tak e udokumentowania procedur w obszarach, gdzie ich brak mógłby doprowadzi do niezgodno ci z

polityk rodowiskow , celami i zadaniami. Przedsi biorstwo samo decyduje jakie to obszary.

1.4.5. Nadzór nad dokumentacj

Nale y zapewni , e:

• dokumenty mog by łatwo zlokalizowane;

• dokumenty s okresowo przegl dane, weryfikowane oraz aprobowane przez uprawnione osoby;

• aktualne wersje dokumentów s dost pne na stanowiskach, gdzie jest to wa ne dla

funkcjonowania SZ ;

• zdezaktualizowane dokumenty s natychmiast wycofywane ze stosowania;

• zdezaktualizowane dokumenty, przechowywane w celu archiwizacji, s odpowiednio oznaczone.

1.4.6. Sterowanie operacyjne

Sterowanie operacyjne polega na prowadzeniu kluczowych działa i procesów (zwi zanych ze

znacz cymi aspektami rodowiskowymi) w warunkach kontrolowanych.

Powinno si to odbywa poprzez:

• wprowadzenie procedur działania;

• przyj cie kryteriów oceny wykonywania tych działa ;

• opracowanie procedur działania dla dostawców towarów i usług, je eli mog one ograniczy

negatywne oddziaływanie przedsi biorstwa na rodowisko.

Wymagane jest, aby procesy, które maj (lub mog mie ) znacz cy wpływ na rodowisko były

prowadzone zgodnie z udokumentowanymi procedurami.

1.4.7. Gotowo na wypadek awarii i post powanie poawaryjne

Norma wymaga identyfikacji wszystkich potencjalnych sytuacji awaryjnych i odpowiednie

przygotowanie do nich. Norma wymaga posiadania planu awaryjnego. Procedury w zakresie sytuacji

awaryjnych powinny okre la :

• zakresy odpowiedzialno ci i kompetencji do podejmowania działa w sytuacjach awaryjnych;

• informacje dotycz ce słu b ratowniczych;

• przepływ informacji (zewn trzny i wewn trzny);

• plany działania (w zale no ci od sytuacji);

• informacje dotycz ce materiałów niebezpiecznych;

• wymagane przeszkolenie pracowników.

Norma sugeruje przeprowadzenie okresowych prób alarmowych.

W wi kszo ci przedsi biorstw istniej plany alarmowe, ale skupiaj si na ratowaniu ycia,

zdrowia i mienia. W przedsi biorstwach, które wdro yły SZ procedury te powinny równie

obejmowa działania zapobiegaj ce lub ograniczaj ce wpływy ewentualnych awari na rodowisko. W

ramach tych procedur przedsi biorstwo powinno analizowa przyczyny zaistniałych wypadków,

oznacza to sporz dzanie raportów z tego typu zdarze .

1.5. Działania sprawdzaj ce i koryguj ce

1.5.1. Monitorowanie i pomiary

Monitoring oddziaływania organizacji na rodowisko jest to system zbierania, przetwarzania,

analizowania i interpretowania danych na temat oceny skali i zasi gu zmian wywołanych w

rodowisku w wyniku jej działalno ci.

ISO 14001 wymaga kontrolowania pomiarów zwi zanych ze znacz cymi oddziaływaniami na

rodowisko. Norma wymaga, aby procedura opisuj ca monitorowanie i pomiary była

udokumentowana i zawierała obowi zek sporz dzania zapisów dotycz cych wyników bada . Cz

pomiarów jest wymagana przez przepisy prawne, ale s tak e obszary, gdzie oddziaływanie na

rodowisko jest znacz ce, lecz przepisy nie wymagaj takich pomiarów. Ten sam punkt normy

wymaga, aby urz dzenia pomiarowe były kalibrowane oraz aby przedsi biorstwo opracowało i

wdro yło udokumentowane procedury okresowej kontroli zgodno ci z przepisami.

1.5.2. Niezgodno ci i działania koryguj ce i zapobiegaj ce

Badanie niezgodno ci powinno doprowadzi do ustanowienia i udokumentowania

mechanizmu przyczynowo - skutkowego ich wyst powania. Badanie niezgodno ci powinno

obejmowa :

• identyfikacje przyczyn niezgodno ci;

• okre lenie koniecznych działa koryguj cych;

• przeprowadzenie działa zabezpieczaj cych przed powtórnym wyst pieniem niezgodno ci;

• zapisanie w procedurach zmian wynikaj cych z działa koryguj cych.

Ani system zarz dzania, ani operacje i procesy nie s doskonałe. Zawsze istnieje mo liwo wykrycia

niedoskonało ci i mo liwo ci ulepsze . Norma wymaga opracowania i wdro enia procedur

pozwalaj cych na korygowanie bł dów i zapobieganie im w przyszło ci.

1.5.3. Zapisy

Zapisy s ewidencj odbywaj cych si w przedsi biorstwie procesów, szczególnie tych, które

s zwi zane z oddziaływaniem na rodowisko. Norma wymaga bezpo redniego prowadzenia zapisów

z przeprowadzonych szkole i auditów systemu oraz przegl du kierownictwa.

Norma wymaga aby zapisy były prowadzone i przechowywane w sposób zapewniaj cy

upowa nionym osobom łatwy do nich dost p i jednocze nie zabezpieczaj cy je przed zniszczeniem i

strat .

1.5.4. Audit Systemu Zarz dzania rodowiskowego

Przedsi biorstwo ma obowi zek opracowa procedury prowadzenia okresowych auditów

systemu zarz dzania rodowiskowego. Celem auditu jest:

• sprawdzenie, czy działania w zakresie SZ s zgodne z zało eniami, m.in. wymaganiami normy

ISO 14001, polityk rodowiskow , celami i zadaniami;

• sprawdzenie, czy system został prawidłowo wprowadzony i sprawnie funkcjonuje, tzn. m.in.

sprawdzenie, czy działania przebiegaj zgodnie z ustalonymi procedurami;

• dostarczenie kierownictwu informacji dotycz cych wyników auditu.

Cz stotliwo prowadzenia auditów powinna by uzale niona od wpływu przedsi biorstwa na

rodowisko oraz wyników poprzedniego auditu. W aneksie do ISO 14001 stwierdza si , e auditu

wewn trznego mog równie dokonywa osoby spoza przedsi biorstwa, ale w praktyce jest to rzadko

stosowane.

1.6. Przegl d wykonywany przez kierownictwo

Przegl d prowadzony przez kierownictwo ma na celu sprawdzenie, czy fundamenty systemu,

takie jak polityka rodowiskowa oraz zadania i cele rodowiskowe odpowiadaj aktualnym potrzebom

w wietle zmieniaj cych si warunków wewn trznych i zewn trznych oraz zobowi zania do ci głej

poprawy. Norma wymaga, aby wyniki przegl du były udokumentowane, co pozwala biegłemu na

analiz zmian dokonywanych w przedsi biorstwie.

Przegl d zarz dzania jest form wymiany opini i dyskusji na temat zarz dzania

rodowiskowego prowadzonej przez pracowników bezpo rednio odpowiedzialnych za system a

kierownictwem zakładu.

1.7 Certyfikacja

Ostatnim celem przedsi biorstwa po wdro eniu Systemu Zarz dzania rodowiskowego jest

certyfikacja poprzez niezale ny akredytowany organ certyfikacyjny.

Jednostka certyfikuj ca jest to jednostka, która sprawdza czy SZ organizacji spełnia

wymagania wybranej normy. Je li firma spełnia te wymagania, jednostka certyfikuj ca wystawia firmie

certyfikat. Jednostki akredytuj ce s odpowiedzialne za zezwalanie jednostk certyfikuj cym na

wystawienie certyfikatów. Kontroluj one i ustalaj kryteria certyfikacji SZ , sprawdzaj czy

wewn trzne procedury certyfikacji spełniaj te kryteria i czy s one odpowiedni wdro one. Jednostka

akredytuj ca gwarantuje warto certyfikatu.

Wybór jednostki certyfikuj cej ma strategiczne znaczenie dla ka dej firmy. Musi to by

jednostka akredytowana, czyli uznana w krajach, w których znajduj si jej główni klienci.

Proces certyfikacji odbywa si w analogiczny sposób jak w przypadku certyfikacji Systemu

Zapewnienia Jako ci tj. po wykonaniu pozytywnego auditu certyfikacyjnego wydawany jest certyfikat z

akredytacj mi dzynarodow lub tylko polsk .

Certyfikacja SZ zwykle przeprowadzana jest na terenie jednostki organizacyjnej

dwuetapowo: etap I - audit wst pny, etap II - audit certyfikacyjny [6].

Celem auditu wst pnego jest sprawdzenie stanu przygotowania firmy do auditu

certyfikacyjnego i zapewnienie wła ciwego zaplanowania tego auditu. W czasie auditu wst pnego

sprawdzane jest czy:

• SZ bazuje na trafnej informacji znacz cych aspektów rodowiskowych;

• firma spełnia wymagania prawne ochrony rodowiska;

• SZ został tak zaprojektowany, e prowadzi przedsi biorstwo do realizowania wymogów prawa

rodowiskowego i jego własnej polityki rodowiskowej, a szczególnie do stałego ulepszania działa

na rzecz rodowiska;

• wdro enie SZ uzasadnia przej cie do auditu certyfikacyjnego;

• audit wewn trzny spełnia wymagania normy i mo e sta si podstaw przeprowadzenia auditu

certyfikacyjnego.

Celem auditu certyfikacyjnego jest:

• potwierdzenie, e SZ spełnia wymogi wszystkich punktów normy;

• okre lenie, czy system zarz dzania rodowiskowego przedsi biorstwa jest zaprojektowany tak,

aby umo liwiał osi gni cie poprawy wydajno ci działa na rzecz rodowiska i czy spełnione s

wymagania prawne;

• potwierdzenie, e firma spełnia zało enia swojej polityki i realizuje wymogi własnych procedur.

Audit certyfikacyjny koncentruje si na:

• identyfikacji i ocenie aspektów rodowiskowych firmy;

• wynikaj cych z nich celach i zadaniach;

• monitorowaniu, pomiarach, pisaniu raportów i dokonywaniu przegl dów wydajno ci działa na

rzecz rodowiska w odniesieniu do celów i zada ;

• prowadzeniu auditów wewn trznych i przegl dów kierowniczych w celu zapewnienia stałej

skuteczno ci systemu;

• sprawdzenie na zasadzie próbkowania wymaga prawnych i wymaga nało onych przez inne

obowi zuj ce przepisy;

• odpowiedzialno kierownictwa za realizacj polityki rodowiskowej.

2. EMAS

29 czerwca 1993 roku Komisja Europejska wydała rozporz dzenie Nr 1836/93 dotycz ce

dobrowolnego udziału przedsi biorstw przemysłowych we Wspólnym Schemacie Przegl du

Zarz dzania rodowiskiem (Eco-menagement and Audit Scheme - EMAS).

10 lipca 1993 roku opublikowano j jako zarz dzenie w Official Journal of European Communities pod

nazw „Zarz dzenie Komisji Wspólnot Europejskich w sprawie dopuszczenia do dobrowolnego

udziału przedsi biorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie eko-zarz dzania i eko-auditu’.

EMAS wszedł w ycie w kwietniu 1995 roku i jako zarz dzenie został automatycznie wprowadzony we

wszystkich krajach członkowskich Uni Europejskiej. Kraje członkowskie Uni Europejskiej miały

obowi zek przygotowania systemu akredytacji weryfikatorów systemu zarz dzania rodowiskowego

zgodnie z EMAS oraz systemu rejestracji przedsi biorstw w rejestrze EMAS.

Punktem wyj cia do podj cia działa Uni Europejskiej w zakresie zarz dzania i przegl dów

ekologicznych było hasło „ dobre zarz dzanie przedsi biorstwem powinno integrowa w sobie

zarz dzanie ekologiczne”.

Podstawowym celem EMAS jest stworzenie systemu zarz dzania ekologicznego w

przedsi biorstwie opartego na procesie ci głych usprawnie zarówno w odniesieniu do procesów

produkcyjnych jak i technik zarz dzania. Cel ten mo na osi gn poprzez opracowanie i wdro enie w

przedsi biorstwie polityk, programów rodowiskowych, systematyczn , obiektywn i okresow ocen

funkcjonowania przedsi biorstwa.

Proces wdra ania EMAS składa si z 7 etapów:

1. Opracowanie polityki ekologicznej.

2. Przeprowadzenie wst pnego przegl du przedsi biorstwa.

3. Opracowanie programu rodowiskowego.

4. Wdro enie systemu ekologicznego zarz dzania.

5. Przeprowadzenie przegl du ekologicznego.

6. Opracowanie deklaracji rodowiskowej.

7. Zatwierdzenia i uprawomocnienia.

2.1. Polityka ekologiczna przedsi biorstwa

Polityka ekologiczna przedsi biorstwa jest głównym instrumentem ukazuj cym priorytetowe

działania rodowiskowe

Polityka ekologiczna powinna:

• stanowi podstaw do okre lenia celów rodowiskowych, zada , programu i systemu zarz dzania,

• nawi zywa do wszystkich zagadnie rodowiskowych

• anga owa przedsi biorstwo w praktyk dobrego zarz dzania,

• deklarowa konieczno spełnienia wszystkich wymaga prawnych z zakresu ochrony rodowiska,

• deklarowa wdro enie ci głych usprawnie w funkcjonowaniu przedsi biorstwa w odniesieniu do

wymaga rodowiskowych

• by zatwierdzona na najwy szym szczeblu systemu zarz dzania,

• mie form pisemn ,

• by dost pna dla całej załogi i lokalnego społecze stwa,

• by okresowo weryfikowana.

2.2. Wst pny przegl d przedsi biorstwa

Celem wst pnego przegl du przedsi biorstwa jest:

• okre lenie miejsca wyst powania negatywnych oddziaływa na rodowisko,

• okre lenie które z tych oddziaływa powinny by zlikwidowane,

• okre lenie zakresu niezb dnych usprawnie ,

• okre lenie w jakim zakresie zakład dostosowuje si do obowi zuj cych regulacji prawnych,

• okre lenie zakresu efektywnego i rzeczywistego zu ycia surowców i materiałów oraz wielko ci

wydalanych zanieczyszcze stałych, ciekłych i gazowych itp.,

• okre lenie zmian w polityce rodowiskowej przedsi biorstwa.

Wyniki wst pnego przegl du przedsi biorstwa powinny by dokumentowane w formie

raportów dotycz cych systemu zarz dzania, inwentaryzacji surowców, inwentaryzacji odpadów, oceny

zu ycia energi lub w formie rejestrów wszystkich regulacji prawnych z zakresu ochrony rodowiska

obowi zuj cych zakład itp.

Na podstawie zgromadzonych dokumentów, przyj ta polityka rodowiskowa przedsi biorstwa

powinna zosta zmieniona lub uzupełniona.

2.3. Program rodowiskowy

Program rodowiskowy zapewnia realizacj celów i zada zwi zanych z polityk i

zdefiniowanych podczas wst pnego przegl du przedsi biorstwa. Celem programu jest

zagwarantowanie, e wszystkie cele i zadania zało one w polityce przedsi biorstwa zostan

osi gni te. Zało one cele musz zosta uj te w harmonogramie.

Program rodowiskowy powinien:

• wyznacza odpowiedzialno za okre lone cele w ka dej jednostce funkcjonalnej i na ka dym

szczeblu zarz dzania przedsi biorstwem,

• okre la rodki za pomoc których cele maj by osi gni te.

W odniesieniu do działa zwi zanych z rozwojem przedsi biorstwa, rozwojem nowych lub

modyfikowaniem istniej cych produktów, usług i procesów, powinny zosta opracowane oddzielne

programy okre laj ce:

• cele ekologiczne jakie maj by osi gni te,

• mechanizmy ich osi gni cia,

• procedury post powania ze zmianami,

• mechanizmy naprawcze.

2.4. System Zarz dzania Ekologicznego

System zarz dzania ochron rodowiska oznacza t cz

ogólnego systemu zarz dzania

przedsi biorstwem, która zawiera struktur organizacyjn , działania, procedury i zasady formułowania

oraz wdra ania polityki ekologicznej.

Zgodnie z wymaganiami EMAS system zarz dzania w przedsi biorstwie powinien:

• okre la zakres odpowiedzialno ci za rodowisko w ród wszystkich pracowników na wszystkich

poziomach,

• ocenia oddziaływanie na rodowisko wszystkich działa , procesów i produktów,

• ocenia i monitorowa wszystkie obecnie podejmowane działania,

• zapobiega , eliminowa i redukowa emisj zanieczyszcze do rodowiska,

• podejmowa działania w celu ochrony przed wypadkami, przeciekami, emisjami itp.,

• wdra a i aktualizowa obowi zuj ce procedury (we współpracy z samorz dami lokalnymi),

• kontrolowa spełnienie wymogów rodowiskowych,

• dostarcza kompletnej informacji do publicznej wiadomo ci na temat działa rodowiskowych

przedsi biorstwa.

System zarz dzania przedsi biorstwem musi by dostatecznie silny by pod a za polityk

rodowiskow , zało onymi celami i programem. Wdra aj c system ekologicznego zarz dzania,

nale y przeanalizowa istniej cy system zarz dzania przedsi biorstwem, w szczególno ci struktur

organizacyjn i odpowiedzialno na ró nych poziomach zarz dzania i pracy. Wskazane jest

opracowanie pisemnej instrukcji dla ka dego pracownika w zakładzie, pracuj cego na stanowisku,

które mo e powodowa oddziaływanie na rodowisko. Nale y wyznaczy jednego z członków zarz du

przedsi biorstwa, w celu nadzorowania realizacji programu. Winien on posiada dostateczn

przygotowanie i wiedz na temat działalno ci przedsi biorstwa, tak by mógł podejmowa efektywne

decyzje finansowe, personalne i technologiczne.

Wszelkie podejmowane działania w ramach systemu powinny by udokumentowane w formie

pisemnej: procedury kontrolne, indywidualna odpowiedzialno pracowników, instrukcje pracy,

zatwierdzenia zmian dotycz cych procesu produkcyjnego, regulacje prawne.

Dokumentacja musi zawiera diagram struktury organizacyjnej ukazuj cy kto jest odpowiedzialny i za

jakie cz ci programu.

System zarz dzania ekologicznego musi zawiera zakres działa o charakterze

szkoleniowym. Szkolenia maj na celu u wiadomienie pracowników przedsi biorstwa, przedstawienie

ich obowi zków w zakresie ochrony rodowiska i skutków ich nie wypełniania. W trakcie szkole

pracownicy powinni zosta zapoznani z podj tymi działaniami, które zapewniaj realizacj polityki

rodowiskowej przedsi biorstwa. Podstawowym efektem szkolenia powinno by lepsze zintegrowanie

zarz dzania ekologicznego z praktyk pracy przedsi biorstwa [3].

2.5. Przegl d ekologiczny przedsi biorstwa

Przegl d ekologiczny przedsi biorstwa to:

systematyczna, udokumentowana, okresowa i celowa ocena osi gni organizacji, systemu

zarz dzania i procesów stworzonych w celu ochrony rodowiska.

Celem przegl du jest: pomoc w zarz dzaniu w celu kontroli wszystkich działa praktycznych,

które mog powodowa skutki rodowiskowe i pomoc w ich ocenie, czyli w okre leniu w jakim

zakresie przedsi biorstwo dostosowało si do swojej własnej polityki rodowiskowej. Celem audytu

jest równie ocena systemu zarz dzania i okre lenie zgodno ci z polityk rodowiskow i programem

rodowiskowym przedsi biorstwa, który musi by zgodny z istniej cymi wymaganiami

rodowiskowymi.

Kierownictwo przedsi biorstwa okre la cz sto przeprowadzania przegl dów. Przegl dy

musz by przeprowadzane w odst pach czasu nie dłu szych ni trzy lata. Kierownictwo

przedsi biorstwa powinno tak e okre li procedury audytu.

Procedura przeprowadzenia przegl du ekologicznego składa si z trzech etapów:

1. Przygotowanie.

2. Przeprowadzenie przegl du.

3. Działania po przeprowadzeniu przegl du.

Etap przygotowania obejmuje zapoznanie si z rodzajem prowadzonej działalno ci w

przedsi biorstwie, z istniej cym systemem zarz dzania ochron rodowiska oraz z wynikami

poprzednich przegl dów ekologicznych.

Na etapie przeprowadzania przegl du nale y zgromadzi wszystkie dodatkowe dokumenty

dotycz ce procedur kontrolnych z zakresu ochrony rodowiska i przejrze je pod k tem efektywno ci.

Po przeanalizowaniu dokumentacji nale y zweryfikowa uzyskane dane z istniej c rzeczywisto ci w

przedsi biorstwie. Podstaw tego typu działa s wywiady z pracownikami przedsi biorstwa, maj ce

na celu zapoznanie si ze wszystkimi procesami produkcyjnymi, systemami i narz dziami, które były

zastosowane w celu poprawy warunków rodowiskowych.

Po przeprowadzeniu przegl du przygotowywany jest pisemny raport dla przedsi biorstwa.

Podstawowymi celami raportu z przegl du s :

• udokumentowanie efektów przegl du,

• dostarczenie informacji o stanie realizacji polityki ekologicznej przedsi biorstwa,

• dostarczenie informacji dotycz cej efektywno ci i wiarygodno ci urz dze do monitorowania

oddziaływa zakładu na rodowisko,

• wykazanie potrzeb działa naprawczych.

Proces przegl du ekologicznego ko czy si przygotowaniem i wdro eniem odpowiednich

działa naprawczych.

Przegl d ekologiczny przedsi biorstwa mo e by przeprowadzany przez osoby zatrudnione w

przedsi biorstwie lub osoby z zewn trz, podstawowym jednak wymaganiem jest to, e musz to by

osoby kompetentne, bezstronne i wystarczaj co niezale ne. Zespół przeprowadzaj cy audyt powinien

si składa z kilku osób, których specjalno ci odpowiadaj wszystkim obszarom merytorycznym

przegl du.

2.6. Deklaracja rodowiskowa

Jedn z najwa niejszych cech systemu EMAS jest wymóg publikowania deklaracji

rodowiskowej, która powinna by zatwierdzona przez akredytowanych i niezale nych weryfikatorów.

O wiadczenie musi zosta opublikowane przed pierwsz rejestracj EMAS i potem na koniec ka dego

pełnego przegl du. W niektórych przypadkach, w zale no ci od charakteru przedsi biorstwa i

odpowiedzialno ci rodowiskowej, weryfikatorzy mog nakaza wykonanie pełnego o wiadczenia co

roku.

O wiadczenie rodowiskowe powinno zawiera :

• charakterystyk działa , które s podejmowane w przedsi biorstwie,

• dane o emisji zanieczyszcze , ilo ci gromadzonych odpadów,

• dane o zu yciu surowców, energi i wody,

• informacje o wszystkich innych znacz cych oddziaływaniach na rodowisko,

• znacz ce zmiany w polityce, programie czy samym przedsi biorstwie od czasu opracowania

ostatniego o wiadczenia,

• przewidywany termin opracowania nast pnego o wiadczenia,

• dane akredytowanych weryfikatorów, którzy zatwierdzili o wiadczenie.

2.7. Weryfikacji i ocena systemu EMAS

Ostatnim krokiem procesu wdra ania EMAS jest ocena o wiadczenia rodowiskowego przez

zewn trznych akredytowanych weryfikatorów. Weryfikatorzy musz by osobami akredytowanymi

przez EMAS i kompetentnymi do oceny osi gni danego przedsi biorstwa.

Ocen systemu EMAS przeprowadza si zgodnie z nast puj cymi wymaganiami:

• oceny mo e dokonywa akredytowany weryfikator,

• polityka przedsi biorstwa musi odpowiada wymaganiom EMAS,

• program i system zarz dzania musi odpowiada wymaganiom EMAS,

• procedury przegl du musz by ocenione z punktu technicznego,

• techniczne wady musz zosta zlikwidowane,

• zmiany i uzupełnienia w o wiadczeniu musz zosta zatwierdzone przez weryfikatorów.

W procesie zatwierdzania systemu EMAS weryfikatorzy b d sprawdza i ocenia :

• czy polityka zakładu, organizacja systemu, program rodowiskowy, stosowane procedury i system

audytingu działaj efektywnie,

• czy wszystkie wykorzystane procedury oraz metody przegl du ekologicznego s poprawne z

technicznego punktu widzenia,

• czy wszystkie informacje, które zostały dostarczone s kompletne, czy zostały zidentyfikowane

wszystkie obszary o znacz cym oddziaływaniu przedsi biorstwa na rodowisko.

Przygotowuj c raport ko cowy weryfikatorzy zwracaj uwag na wszystkie wypadki

niezgodno ci i techniczne defekty w procedurach przedsi biorstwa, oraz okre laj niezb dne

uzupełnienia w o wiadczeniu.

Je eli weryfikatorzy podpisali si pod o wiadczeniem rodowiskowym, to przedsi biorstwo

jest gotowe do zgłoszenia swojej rejestracji w EMAS.