Dmowski a Piłsudski. Dwie drogi do jednego celu?

Początek XX w. to czas, gdy ówcześni przywódcy polskich nurtów politycznych,

wobec tragicznych skutków powstań narodowych oraz karykaturalizmu polityki ugodowej

coraz wyraźniej zaczęli dostrzegać, iż jedyną realną szansą na odzyskanie przez Polskę

niepodległości może być wybuch wielkiej wojny, w której zaborcy staną naprzeciwko siebie.

W związku z tym zwłaszcza liderzy dwóch głównych obozów politycznych, Roman

Dmowski oraz Józef Piłsudski musieli zdecydować, z którą ze stron zapowiadającego się

konfliktu można wiązać nadzieje na odzyskanie własnej państwowości, oraz zastanowić się

ku budowie jakiej Polski powinniśmy zmierzać. Jakich odpowiedzi udzielili obaj politycy?

Czyja koncepcja okazała się słuszna? Zastanówmy się teraz nad tymi kwestiami.

Jeśli idzie o Józefa Piłsudskiego to nie bez kozery jego ugrupowania nazywano

niepodległościowymi. Piłsudski bowiem był zdania, iż z polskiej perspektywy absolutnie

najważniejszym celem działań wojennych jest powstanie niepodległego państwa polskiego.

Granice tegoż państwa miały dla niego znaczenie drugorzędne. Nie znaczy to jednak, iż

przyszły Naczelnik Państwa nie posiadał pewnego ich zarysu, na który oprócz jego osobistych

poglądów wpłynął przede wszystkim wybór przyszłego, wojennego sojusznika, którym były

Austro-Węgry. Nieuniknioną konsekwencją przyjęcia tego założenia było bowiem to, iż na

terytorium przyszłej Polski oprócz niewielkiej części zaboru austriackiego złożyłyby się

zwłaszcza ziemie zaboru rosyjskiego, nie wszystkie jednak... Piłsudskiemu marzyła się

bowiem koncepcja federalistyczna w Europie środkowo-wschodniej pod przewodnictwem

Polski. Zakładając powstanie Ukrainy i Litwy także z części polskich kresów wschodnich, w

imię takiej koncepcji zrzekał się dla Polski terenów nie tylko historycznie nam przynależnych

ale przede wszystkim ziem, na których jedyną nacją zdolną skutecznie objąć ster spraw

państwowych byli Polacy.

Jeżeli idzie zaś o ziemie zaboru pruskiego, to Piłsudski wiążąc swe nadzieje na

odzyskanie niepodległości z państwami centralnymi, wśród których dominującą pozycję

odgrywały Prusy, świadom był faktu, iż Polacy porzucić muszą przy tym upominanie się o

etnicznie polskie ziemie zachodnie, czyli Wielkopolskę, a także Śląsk i Pomorze Gdańskie.

Polska byłaby więc zgodnie z jego koncepcją państwem małym, powstałym z Królestwa

Kongresowego, części Galicji i Kresów.

W jaskrawej sprzeczności z wizją realizowaną przez Piłsudskiego stała za to myśl

przywódcy obozu narodowego, Romana Dmowskiego Wg niego twór państwowy kreślony

przez Piłsudskiego nie miałby racji bytu, będąc zupełnie niezdolnym do prowadzenia

samodzielnej polityki. Trudno byłoby sobie nawet wyobrazić, by przyszła, miniaturowa

Polska będąc krajem bez dostępu do morza oraz z trzech stron otoczonym przez triumfujące i

decydujące o jego być albo nie być Niemcy, mogła w przyszłości odgrywać inną rolę aniżeli

kraju, któremu-parafrazując słowa prezydenta Francji Chiraca - nie pozostałoby nic innego

jak „siedzieć cicho”. Dmowski opisując po wojnie drogę, którą jego obóz i cały naród

przechodzili w drodze ku niepodległości, nie mógł wręcz zrozumieć, jak możliwym było by

ludzie podający się za ruch niepodległościowy, kierując się nie zdrowym rozsądkiem lecz

ślepym romantyzmem politycznym mogli pójść drogą, u której kresu od początku do końca

wyraźnie widniało rozwiązanie, nawet w najlepszym przypadku w żadnej mierze nie

odpowiadające aspiracjom narodowym Polaków.

Podstawowym punktem wyjścia dla Dmowskiego było za to przeświadczenie, iż

koniecznym warunkiem nie tylko trwałego istnienia i rozwoju państwa polskiego, ale również

równowagi europejskiej jest powstanie Polski jako kraju na tyle dużego i niezależnego, by

mogła stanowić skuteczną zaporę dla ekspansjonistycznych zakusów niemieckich i

rosyjskich. Jedyną zaś drogą do urzeczywistnienia tego postulatu było odbudowanie Polski z

ziem wszystkich zaborów. O ile jednak Dmowski twierdził, iż ze względu na słabość żywiołu

polskiego na wschodnich rubieżach zaboru rosyjskiego, dokładne przerysowania wschodniej granicy Rzeczypospolitej sprzed rozbiorów byłoby szkodliwe, o tyle niezbędnym jest

pozyskanie dla Polski znajdujących się we władaniu Prus Górnego Śląska, Wielkopolski oraz

Pomorza Gdańskiego i Warmii. Oprócz aktu sprawiedliwości dziejowej odzyskanie tych

terenów w jedyny skuteczny sposób mogłoby powstrzymać hegemonię Niemiec w basenie

Morza Bałtyckiego. Należy tutaj jeszcze dodać, iż integralnym elementem myśli

Dmowskiego w tym zakresie był też postulat oderwania Prus Wschodnich od Niemiec i

utworzenie na to miejsce autonomicznego państwa pozostającego w unii celnej z Polską. Jak

okazało się w latach 30 XX w. niezrealizowanie tego punktu sprawiło, iż Prusy Wschodnie

przez cały okres powersalski stanowiły jeden z punktów zapalnych na mapie Europy.

Jako, że wizja Dmowskiego najbardziej „uderzała” właśnie w państwo pruskie, dla

którego jak dla żadnego innego ziemie polskie przedstawiały wartość niebagatelną, jasnym

było, iż w wyczekiwanej wojnie światowej Polacy nie mogą stanąć ani po stronie Prus, ani też

pokładać nadziei w coraz bardziej chwiejącej się i uzależnionej od Prus monarchii austro-

węgierskiej. Wobec powyższego nie pozostawało nic innego jak wkroczyć w ten konflikt u

boku Rosjan i ich sojuszników. Oczywiście przyjęcie takiego, wynikającego z trzeźwej oceny

położenia Polski założenia w żadnej mierze nie oznaczało „rusofilstwa” autora „Myśli

nowoczesnego Polaka”. Wręcz przeciwnie, dla Dmowskiego, który dorastał przecież w ciągle

poddawanym rusyfikacji Królestwie Kongresowym, wzięcie na swe barki prowadzenia

polityki polskiej w oparciu o sojusz z Rosją było wielką osobistą ofiarą. Swego rodzaju

symbolem tego faktu może być choćby to, iż po wojnie przywódca ruchu narodowego mimo

biegłej znajomości języka rosyjskiego nie wypowiedział w tym języku ani słowa, co

bynajmniej nie wynikało to z braku okazji ku temu…

Wróćmy jednak do właściwej koncepcji Dmowskiego, a konkretnie do kolejnej

rzekomej kontrowersji wokół niej. Otóż Dmowski w odróżnieniu od Piłsudskiego nie

formułował od razu programu powołania do bytu w pełni niepodległego państwa polskiego,

poprzestając na postulacie autonomii ziem polskich trzech zaborów w ramach monarchii

rosyjskiej. Dla krytyków narodowej demokracji będzie to kolejny „dowód” na serwilizm

lidera narodowców wobec zaborcy rosyjskiego. Argumentacja taka dowodzi jednak niczego

innego jak płytkości myślenia jej autora, który nie będąc w stanie wydobyć się poza granice

swego infantylnie rozumianego patriotyzmu, nie jest zdolny pojąć, iż miarą patriotyzmu nie

jest głoszenie najwznioślejszych i trafiających do emocji odbiorcy haseł, lecz formułowanie

programu, który w długofalowej perspektywie przeniesie rozwiązania najbardziej

odpowiadające aspiracjom narodu. A do takiego właśnie rozwiązania od początku do końca

dążył Dmowski wiedząc, że w bliższej czy dalszej perspektywie to Rosjanie, w odróżnieniu

od Niemców, dla których nasze ziemie były głównym terenem ekspansji, mogą przystać na

niepodległość całości ziem polskich. Pierwszym znaczącym krokiem ku temu było natomiast

postulowanie autonomii tych ziem. Oczywiście teoretycznie Dmowski mógł od razu podnosić

hasła niepodległościowe. Pytanie tylko, po co? Dla osoby kierującej się zdrowym rozsądkiem

nawet wtedy oczywistym było przecież, iż otwarte formułowanie programu

niepodległościowego w okresie wciąż trwającej rusyfikacji (a o takim okresie mówimy) było

nie tylko całkowicie niekonstruktywne ale nawet szkodliwe, bowiem dostarczało zaborcy

nowego pretekstu do prześladowań. Czas ostatecznego wyartykułowania naszych dążeń miał

dopiero nadejść.

Jednakże mimo tego, zdając sobie sprawę, iż nawet w korzystnych uwarunkowaniach

geopolitycznych dla przyszłości Polski niebagatelną rolę odgrywać będzie umiejętność

przekonywującego i merytorycznego wykazywania swych racji, na długo przed wybuchem I

wojny św. nakreślił Dmowski dokładną mapę przyszłej Polski, dzięki czemu już od chwili

wybuchu wojny mógł podejmować konkretne działania dyplomatyczne mające ukazać

aliantom wagę kwestii polskiej. Zwieńczeniem wszystkich tych wysiłków było złożenie przez

niego podpisu pod stwierdzającym niepodległość Polski traktatem wersalskim, dokumentem wprawdzie z naszej perspektywy niedoskonałym, jednak w dużej mierze zbieżnym z wizją

Dmowskiego i dającym szansę na niezawisłość polityczną.

Patrząc z dzisiejszej perspektywy na koncepcje obu polityków należy stwierdzić, iż

bez najmniejszych wątpliwości to wizja Narodowego Demokraty odniosła ostateczny triumf.

Oczywiście oprócz trudu jej autora i jego środowiska przyczynił się do niego przede

wszystkim taki a nie inny wynik wojny. Nie można jednak zgodzić się przy tym z opiniami,

że mimo ewidentnych różnic w spojrzeniu na kwestię odzyskania niepodległości między

oboma politykami, działania jednego i drugiego zmierzały ku temu samemu. Trudno nam dziś

bowiem nawet wyobrazić sobie II RP jako państwo niepodległe złożone jedynie z Mazowsza,

Małopolski i części kresów, a do tego zmierzał przecież Piłsudski! Oceniając przy tym jego

postać należy powiedzieć, że jego główny błąd nie leżał nie w tym, iż opowiadał się po

stronie mocarstw przegranych w wojnie. Rzecz w tym, iż zajadle bronił koncepcji, która

nawet przy zwycięstwie jego wojennych sojuszników oznaczała marginalizację i uzależnienie

Polski. Niezwykle przykrym jest, iż przy wszechobecnym dziś podkreślaniu rzeczywistych i

urojonych zasług Piłsudskiego, tak niewielu pomięta o Tym, który w odróżnieniu od

przywódcy Legionów w ówczesnej sytuacji miał rację.

JK