Pojęcie dyplomatyki:
-nazwa dyplomatyki wywodzi się z greki,a do j. polskiego została przyjęta z łaciny,
-dyplom oznacza podwójnie złożony;służyło na określenie paszportów wydawanych przez senat rzymski kurierom cesarskim; składał się on z dwóch połączonych ze sobą tabliczek woskowych.
Przedmiot dyplomatyki jako nauki historycznej:
-jest nim dokument, czyli źródło pisane.
Do dyplomatyki NIE ZALICZAMY:
1) źródeł historiograficznych (kroniki, roczniki etc.),
2) źródeł narracyjnych.
Do dyplomatyki ZALICZAMY:
1) źródła aktowe (jeżeli były one stworzone w kancelarii), czyli gównie dokumenty).
Dyplomatyka (jako nauka hist.):
1) zajmuje się krytycznym badaniem dokumentów i ew. autentycznością/fałszerstwem dokumentu;
2) bada zasady wg których w kancelarii powstał dokument,
3) bada przemiany w sposobie dokumentacji,
4) kwestie związane z kancelariami (jako urzędami).
ROZWÓJ BADAŃ DYPLOMATYCZNYCH
Kiedy pojawiły się dokumenty, od razu pojawiła się nieufność co do ich autentyczności (np. w kancelariach monarszych czy świeckich).
Humaniści XVw. zajęli się krytycznym badaniem dokumentów (np. darowizna Konstantyna Wielkiego dla papiestwa), ale było to oparte o znajomość starożytnych dziejów,a nie zasad ówczesnej dyplomatyki.
Wynalazek druku umożliwił publikowanie dokumentów, dzięki czemu można było dokumenty porównywać.
Prawdziwy rozwój znajomości dokumentów nastąpił dzięki działalności francuskich benedyktynów spod Paryża. To dzięki nim dyplomatykę wkrótce zaczęto wykładać na uniwersytetach.
W czasach po rewolucji francuskiej analizą dokumentów zajęli się uczeni. Badania krytyczne rozwinęły się w kręgach Ecole des Chartes (Francja) oraz wydawców MGH (Niemcy).
W Polsce dopiero Lelewel w „Nauki dające poznać źródło historyczne” zajął się tą kwestią na europejskim poziomie. Rozwój polskiej dyplomatyki wiąże się wydawnictwami źródeł
dyplomatycznych wydawanymi od poł.XIXw.
PODSTAWOWE POJĘCIA DYPLOMATYKI
Wciąż nie ma odpowiedniej definicji dokumentu. Jest tak, bo dokumenty nie powstawały w jednorodnych stosunkach społecznych, chronologicznych czy geograficznych. Rozwijają się wraz z ze społeczeństwem i przybierają rolę odpowiednią kulturze społ., przez które zostało stworzone.
Próbuje się uważać za dokument „każde pisemne oświadczenie, posiadające prawnie i kancelaryjnie samodzielny byt, oświadczenie, które służyło powstaniu, udowadnianiu i wydawaniu określonych uprawnień oraz posiadające pewne określone prawem i kulturą cechy wew.i zew., zmieniające się zależnie od czasu i miejsca jego powstania”
Zaproponowana def. jest szeroka i obejmuje prawie wszystkie typy źr.pisanych, ale mimo tego nadal jest niekompletna.
Możliwe charaktery dokumentu:
-tworzy nowy stan prawny,
-może być środkiem dowodowym dla sądu lub urzędu,
-może przenieść uprawnienia z jednej osoby na drugą,
ustala stan prawny wynikający z obowiązującego prawa, ale nie obejmuje wszystkich.
3 rodzaje dokumentów wg formy kancelaryjnej :
1) dyplomy lub dokumenty- pisemne oświadczenia, regulujące stosunki wieczyste między ludźmi,
2) listy- dyplomatyka zajmuje się tylko takimi, które uprawniają do wykonania konkretnych zadań (np.korespondencja polityczna czy majątkowa),
3) akty- źr.pisane związane z pracą kancelarii; do aktów zalicza się: koncepty, formularze,kopiarze,regesty,inwentarze.
Podział dok. Ze względu na formę i moc prawną:
1) dok. Dyspozytywne (prawotwórczy, ustanawiający),
2) dok. Poświadczeniowy- przypomina, że jakis stan prawny istnieje,
3) dok.półdyspozytywny-jeśli dok. Był tylko symbolem powstania jakiegoś stanu prawnego.
Podział dok.ze względu na charakter środka dowodowego w sądzie:
1) publiczny,
2) prywatny.
Terminy związane z wydawaniem dok.:
-sprawca-osoba dzięki której dany stan prawny opisany w dok.może zaistnieć,
-wystawca- os., która stwierdza zaistnienie tego stanu prawnego,
-odbiorca-os. Dla której został wydany dok.,
-oryginał-dok.w formie, w jakiej wyszedł od wystawcy (za jego wolą i wiedzą),
-falsyfikat-dok.,który nie ma cech oryginału; jeśli falsyfikat ma za zadanie wprowadzić w błąd to jest fałszerstwem, jeśli nie ma takich zamiarów,to jest rzekomym oryginałem lub dok.formalnie autentycznym,
-koncept- inaczej zwana minutą, tj.dokument w formie poprzedzającej wygotowanie czystopisu,
-kopia- forma dok. Po wydaniu czystopisu; może być kopia odbiorcy oraz wystawcy.
Cechy formalne dokumentu:
-zew.- to takie, które możemy poznać tylko znając oryginał (materiał pisarski, format karty, graficzne opracowanie tekstu etc.),
-wew.możemy poznać również po zapoznaniu się z kopią po budowie tekstu
(wstęp,rozwinięcie,zakończenie).
Budowa protokołu:
-inwokacja,
-intytulacja,
-inskrypcja.
Eschatokół (końcówka tekstu średniowiecznego) składa się z:
-listy świadków z ich podpisami,
-określeniem miejsca i czasu powstania dok.,
-słowa jak np. amen etc.
HISTORIA DOKUMENTU ŚREDNIOWIECZNEGO:
-wyrósł z tradycji prwa rzymskiego,
−
-po upadku prawa rzymskiego dokument powoli zanikał, z wyj. Italii,
−
-prawie zupełnie zanikł dok.prywatny,
−
-nigdy nie doszło do zaniku dok.poświadczeniowego,
−
poprzez prawo rzymskie odzyskało swe znaczenie pojęcie dok.poświadczeniowego jako środka dowodowego- umocniło to pozycję notariuszy.
Czy Polska mogła czerpać wzoru dok. z zach. Europy? Jedni twierdzą, że dopiero od XIIIw., inni że już w X i XI w.
Jako pierwszy dokumenty zaczął wydawać Kościół w XI i XIIw. . Prawo kanoniczne zmuszało spisywanie praw poprzez dokumenty.
Na przełomie XII i XIII w. Dokument staje się coraz częstszym dowodem w sądach.
3 typy dokumentów jako dowodów w procesach sądowych:
1) książęcy- z czasem tylko on był sądu wystarczającym dowodem,
2) władz kościelnych- dok.tego typu regulują tylko stosunki wew.kościoła, 3) prywatny- od XIII w. Coraz mniejsza rola tego typu dok..
Monarchia stanowa stworzyła dobre warunki do rozwoju dok. Centralizacja państwa zmusiła do rozbudowy administracji. Upowszechniła się umiejętność pisania,dlatego wzrosło znaczenie dok.
Rodzaje ówczesnych dok.:
1) królewski, ale od XIVw. malała jego rola , bo również inne dok.były dopuszczane do jako dowody w sądach,
2) Starościński- pojawia się w XIV,
3) sądów ziemskich- zyskuje moc środka dowodowego zyskuje,
4) władz i sądów miejskich- mający zastosowanie tylko w ramach prawa miejskiego, 5) kościelny- nadal nie był dopuszczany przez prawo polskie (dopuszczany jako dok.tylko w sprawach prawa kościelnego,
6) prywatne-nigdy nie stał się pełnoprawnym środkiem dowodzenia.
POLSKA KANCELARIA MONARSZA
PRZYPUSZCZA się, że istniała od końca XI w. Wiadomo, że należeli do niej duchowni. Do funkcji związanych z pisaniem wykorzystywano kanoników zorganizowanych w kapituły katedralne i kolegiackie. Wiadomo też, że działały takie w najważniejszych
grodach:Krakowie,Poznaniu,Gnieźnie etc.
Kancelaria czasów zjednoczonej Polski wykorzystywała wzory wypracowane już w poprzednim okresie, ale sama kancelaria uległa rozbudowie. Coraz więcej było notariuszy i pisarzy. Było wśród nich wielu wykształconych zagranicą. Od Łokietka funkcję kancelarii monarszej przejęła kancelaria krakowska. Do końca XV w. kanclerzem i podkanclerzem mogli być duchowni.
Kancelaria wystawiała dok.tylko na polecenie króla. Podpis królewski jako stwierdzający moc
prawną dok.pojawił się za J.Olbrachta. Dok. Były pięczętowane przez kanclerza lub podkanclerza raz do roku.
KANCELARIA I DOKUMENT A KSIEGA WPISÓW.
Pojawienie się księgi wpisów jest równoznaczne z utrwaleniem śladu wydania dok. W kancelarii, która go wydała. Nadal utrzymywały się jednak niektóre formy formy dokumentów charakterystycznych dla średniowiecznych- dok.królewski i biskupi.
Konieczność zachowania odpisu dok.wydanego przez kancelarię, powodowała potrzebę gromadzenia ich poprzez wpis do księgi kancelaryjnej w postaci regestrów(nie mylić z regestami).
W Polsce zaczęto je stosować w XIVw.
Kancelaria królewska prowadząc księgę wpisów stworzyła podwalinę pod Metrykę Koronną.
Od XVIw. Działają w kancelarii królewskiej dwie oddzielne kancelarie- kanclerza(większa) i podkanclerza(mniejsza).
Inny typ (od tego opisanego powyżej) księgi wpisów wypracowały kancelarie sądowe- sądów ziemskich i grodzkich.
Kancelaria miejska prowadziła księgi:
1) wójtowskie,
2) ławnicze,
3) rady miejskiej.
Księgą wpisów posługiwały się także kancelarie kościelne.
DYPLOMATYKA PAPIESKA
Organizacja kancelarii papieskiej uformowała się w IV w. Wzorem dla niej były późno cesarskie kancelarie.
Od Hadriana I (VIIIw.) dokumenty papieskie dzielą się na przywileje, czyli bulle (nazwa od ołowianej pieczęci przywieszonej do dok),które mają rozwiniętą datację(wg roku pontyfikatu), znak SS(subscripsi) ujęty w dwa krzyżyki, będące papieskim podpisem. Pisane były na papirusie zwijanym w rulon. Przez dolną zakładkę przeciągano jedwabny sznurek dla przywieszenie ołowianej pieczęci. Na awersie miał tytuł papae i czasem chryzmon.
Drobne zmiany w kancelarii papieskiej wprowadził Leon IX (XI w.). Wtedy to nastąpił podział na małe i duże bulle. Kancelaria papieska wysyłała też listy o charakterze mandatów.
Kolejne zmiany wprowadził Innocenty III. Skodyfikował działalność kancelarii, jednocześnie bardzo ją rozbudowując. Przyczyniło się to do dalszego rozwoju dok.papieskich. Zaniknęły wówczas bulle małe. Do większego znaczenia dochodzą listy.
Marcin V wprowadził nowe formy dok.papieskich. Otąd dzieliły się one na: 1)bulle- stosowane w sprawach specjalnej rangi,
2)litterae- listy z np. Salutacją,
3)breve- teksty początkowo pisane ws. Administracyjnych i politycznych, od XVIw. Stają się popularne pry pisaniu aktów łaski.
Następne zmiany w zwyczajach kancelarii papieskiej zaszły w XIX w.
DYPOLOMATYKA CESARSKA
Chodzi tu o dokumenty i kancelarię królów niemieckich i cesarzy rzymskich. Królestwo niemieckie i cesarstwo są spadkobiercami wzorów państwa merowińskiego i karolińskiego.
Dokumenty merowińskie dzielą się na:
-precepta-dotyczą nadań,potwierdzeń stanu posiadania oraz zwolnień od świadczeń; charakteryzuje je rozwinięta forma (to norma u Merowingów),
-placita-wyroki sądowe, uwierzytelnione pieczęcią królewską.
Referendarzami u Merowingów (równocześnie co najmniej 3) to zazwyczaj świeccy.
Cechy charakterystyczne dla dok. Merowingów:
-inwokacja symboliczna (np.chryzmon),
-dok.są podpisywane przez króla w formie podwójnego SS (wyjaśniałem ten skrót pisząć o kancelarii papieskiej),
-w przypadku małoletności władcy podpis był zastępowany jego monogramem.
Dokument Karolingów nie uległ dużym zmianom w stosunku do pism Merowingów. Te zmiany to:
–
inwokacja była tylko jedna (u Merowingów więcej),
–
zanika własnoręczny podpis na rzecz monogramu,
–
kancelaria była bardziej rozbudowana (jest skład to głównie duchowni),
–
wyłania się kierownik kancelarii (jego spore znaczenie- choćby przez brak podpisu władcy na dok.),
Dokumenty królów niemieckich swe główne cechy wypracowały za czasów dynastii saskiej, a ostatecznie ukształtowały się za czasów dynastii salickiej. Początkowo kancelaria niemiecka nie różniła się wiele od kancelarii francuskiej czy tej z czasów Karolingów. Od 854r.kierownik kancelarii przybierał tytuł archikapelana (tytuł ten zmienił później nazwę na arcykanclerza).
Wysoka ranga arcykanclerzy utrzymała się do końca monarchii niemieckiej).
Po 962r. Stworzona została również kancelaria włoska. Od 1031r. Arcykancelarstwo włoskie wiązało się z arcybiskupstwem kolońskim. Następnie powstała również kancelaria burgundzka (również związana z funkcją duchową biskupią). We wszystkich 3 kancelariach (tych 2
+niemieckiej) najważniejsze funkcje pełnili biskupi lub opaci. Do XIVw. Również niższe rangą funkcje sprawowali duchowni.
Początkowo dok.cesarski to przede wszystkim uroczysty przywilej wieczysty. Od XI w. Przeważają proste dok., przypominające list papieski.
Dokument cesarski cieszył się pełną powagą, w związku z czym był uwierzytelniany tylko zwykłymi środkami uwierzytelnienia (tj. Pieczęć i monogram, a od Xiw.pojawiają się na dok.świadkowie-zwyczaj ten zanika od XIVw.).