T

emat : F

ilozofia pozytywizmu.

Drodzy Słuchacze!

Nazwa epoki literackiej "pozytywizm", jak już wspomniałam na poprzedniej

lekcji, nawiązuje do dzieła Auguste'a Comte'a z 1830-1840 roku, które stanowiło

wyraz nowych idei w filozofii europejskiej. Pozytywistyczna myśl filozoficzna

powstała już w romantyzmie i zawierała program, który wpłynął nie tylko na życie

społeczno-polityczne ludzi drugiej połowy wieku XIX, ale także na całą kulturę

epoki realizmu.

Porządek zajęć:

1. Cechy filozofii nowoczesnej.

2. Filozofia Auguste'a Comte'a.

3. Filozofia Johna Milla.

4. Wielkie idee pozytywistyczne.

5. Podsumowanie.

Ad 1. Cechy filozofii nowoczesnej.

Warto zauważyć, że filozofia pozytywizmu, ukształtowana w opozycji do

myśli romantycznej była kontynuacją tendencji, które zapowiadały nowoczesność już

w epoce oświecenia.

Oto najważniejsze cechy filozofii nowoczesnej:

- oddzielenie od nauk szczegółowych (przyrodniczych i humanistycznych);

- zainteresowanie językiem i metodami poznania naukowego;

- niechęć do spekulacji metafizycznych;

- zastąpienie ontologii (co i jak istnieje na świecie?) refleksją egzystencjalną (jak i po co istnieją człowiek i społeczeństwo?).

(Podaję za: D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski, Zrozumieć tekst-zrozumieć człowieka, Warszawa 2013.)

Ad 2. Filozofia Auguste'a Comte'a.

August Comte urodził się w 1798 roku (czyli w tym samym roku co

Mickiewicz!), zmarł w 1857 roku; był sekretarzem socjalisty utopijnego Saint-

Simona i założycielem Towarzystwa Pozytywistycznego (1848), które krzewiło kult

ludzkości ("bez Boga i króla"). Uważany jest za twórcę nauki o społeczeństwie-

socjologii.

"Głównym [...] charakterystycznym rysem filozofii pozytywnej jest rozpatrywanie

wszelkich zjawisk jako podległych niezmiennym prawom naturalnym. Dokładne wykrycie owych praw, redukcja ich do możliwie najmniejszej liczby- oto cel

wszystkich naszych wysiłków " (Cyt za: Ibidem.)

Powyższy cytat to fragment z sześciotomowego dzieła Comte'a Kurs filozofii

pozytywnej, które ukazało się w latach 1830-1842.

Termin "filozofia pozytywna" zakładał, że filozofia ta będzie zajmowała się tylko tym, co materialne i naturalne, czyli rzeczywiście istniejące w przyrodzie oraz będzie

badać fakty poparte wiedzą naukową. Nurt ten odrzuca zaś to, co metafizyczne,

związane z przesądem, mitami lub domysłami. Filozofia pozytywna podkreślała

także jej użyteczny charakter oraz jej zaangażowanie w postęp ludzkości.

Zapowiadała również "jej pozytywny program poznawczy i społeczny, który stawiał

określone tezy i postulaty wobec rzeczywistości i społeczeństwa, a nie tylko

krytykował obowiązujące twierdzenia."(Podaję za: Ibidem.)

Jak już wspomniałam, Comte jest twórcą nauki o społeczeństwie. Myśliciel uważał,

że refleksja nad człowiekiem powinna mieć charakter naukowy, czyli empiryczny, a

także powinna wykraczać poza subiektywistyczną perspektywę (w opozycji do

romantycznego psychologizmu i indywidualizmu w postrzegania procesów

społecznych).

Warto wiedzieć!

nauki empiryczne, indukcyjne - nauki, w których główną podstawą twierdzeń są

zdania bezpośrednio oparte na doświadczeniu, uzasadniane również metodą indukcji

subiektywizm

1. przedstawianie i ocenianie czegoś wyłącznie z własnego punktu widzenia

2 . filoz. pogląd, według którego przedmiot poznania nie istnieje obiektywnie, lecz jedynie subiektywnie, tj. w zależności od sposobów i warunków poznawania

właściwych podmiotowi poznającemu.

(Podaję za: http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=empiryczny; http://sjp.pwn.pl/szukaj/subiektywizm) Comte wyróżnił trzy stadia umysłowego rozwoju ludzkości: teologiczną,

metafizyczną i pozytywistyczną; przy czym dopiero trzecia była oparta na wiedzy

naukowej i jest wyrazem umysłowej dojrzałości. Najwartościowszym narzędziem

poznawania świata, według Comte'a jest nauka- to przekonanie określa się mianem scjentyzmu (o którym pisałam na ostatniej lekcji).

Ad 3. Filozofia Johna Milla.

John Mill ( 1806-1873)- angielski filozof, przedstawiciel empiryzmu; do jego

najsłynniejszych dzieł należy Utylitaryzm. Jest najwybitniejszym wyrazicielem

ducha epoki pozytywizmu na gruncie angielskim.

Wpływ Milla na filozofię pozytywistyczną wiąże się z problematyką poznawczą i

metodologiczną, a także z etyką. Filozof opisał tzw. kanony wnioskowania

indukcyjnego (czyli zasady). Kanony te określają procedury logiczne- wnioski

ogólne, twierdził Mill, wyciągamy z obserwacji wielu faktów i zdarzeń

jednostkowych; i dzięki temu możemy wyjaśnić przyczyny tych zdarzeń.

Jeżeli zaś chodzi o dziedzinę etyki, Mill jest współtwórcą oraz reprezentantem dwóch

ważnych stanowisk: utylitaryzmu i liberalizmu.

" Utylitaryzm, którego nazwę stworzył Mill, wyraża przekonanie, że etyczne jest wszystko to, co przyczynia się do zwiększenia liczby ludzi szczęśliwych na świecie,

a więc to, co sprzyja powszechnemu dobru. Szczęście stanowi zatem pochodną

poczucia użyteczności. Dopełnieniem utylitaryzmu był według Milla liberalizm, tj.

przekonanie, że wolność jednostki jest najwyższą wartością oraz źródłem wolności i

dobra społeczeństw. Jej obronie winny służyć wszystkie powołane przez

społeczeństwo instytucje." (Cyt za: D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski, op.cit..) Ad 4. Wielkie idee pozytywistyczne.

Karol Darwin

W czasie rodzinnych wakacji w 1868 w domku letniskowym na wyspie Wight.

Zdjęcie wykonane przez Julię Margaret Cameron, jedną z angielskich pionierek fotografii,

ukazujące bujną brodę Darwina, którą zapuszczał od 1866 (Podaję za:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_Darwin)

● Karol Darwin - 1809-1882; angielski uczony i filozof przyrody. Był człowiekiem,

który dokonał rewolucyjnych odkryć w naukach biologicznych. Jego dzieło O

powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego (choć w zamyśle miało być

wstępem do innego, obszerniejszego dzieła) okazało się najpełniejszym i pionierskim wykładem teorii ewolucji. Koncepcję angielskiego przyrodnika określa się mianem

darwinizmu, natomiast teorię naukową zbudowaną na na tej koncepcji nazywamy

ewolucjonizmem.

● Herbert Spencer- 1820-1903; angielski pisarz i filozof; zajmował się również

biologią, psychologią, socjologią. Był najwybitniejszym myślicielem wiktoriańskiej

Anglii. Popularyzował teorię Darwina, był przedstawicielem ewolucjonizmu w

naukach społecznych.

Spencer twierdził, że ewolucja dokonuje się również na poziomie społecznym,

ponieważ społeczeństwo jest częścią przyrody i podlega podobnym prawom, np.

powstaje na drodze ewolucji. Filozof angielski był przeciwnikiem wojen, uważał że

społeczeństwa powinny przekształcać się na drodze ewolucji, nie rewolucji.

Spencer był także twórcą organicyzmu. Twierdził, że można porównać organizm

społeczny do organizmu biologicznego.

W porównaniu do założeń Darwina, które miały charakter naukowy oraz opierały się

na empirycznych dowodach, filozofia Spencera stanowiła głównie "interpretację

procesów społecznych".

Warto wiedzieć, że Spencer wywarł ogromny wpływ na polski pozytywizm, a dla

Prusa, Orzeszkowej i Świętochowskiego był niekwestionowanym autorytetem.

● Karol Marks- 1818-1883; niemiecki filozof, ekonomista i działacz rewolucyjny.

Filozof był kontynuatorem myśli Hegla oraz inspiratorem szkoły filozoficznej, którą

określił mianem materializmu historycznego. "Głosił on przekonanie, że losy

świata są wynikiem rozwoju materialnych form i warunków życia ludzkiego i że

zależą jedynie od tych form i warunków." (Cyt za: D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D.

Trześniowski, op.cit..)

Marks stworzył utopijną wizję społeczeństwa, w którym wszyscy ludzie są wolni i

dzielą się owocami swojej pracy; ponadto nikt nie czerpie zysków z własnej

działalności, ale wszyscy zaspokajają swoje potrzeby bytowe.

Marksizm miał bardzo duży wpływ na ruch robotniczy, który powstał w drugiej

połowie XIX wieku- jego celem była ochrona pracowników przed wyzyskiem

pracodawców oraz zapewnienie im godnych warunków życia i pracy. Marksizm był

inspiracją dla ruchów lewicowych; najważniejszy z nich - socjalizm- głosił

konieczność zlikwidowania różnic społecznych, był odpowiedzią na rodzące się

konflikty klasowe między burżuazją , a klasą robotniczą.

● ateizm- począwszy od epoki oświecenia ateizm stawał się coraz popularniejszy w

kręgu ludzi wykształconych. W okresie pozytywizmu pogląd ten został pogłębiony i

wzmocniony; tym bardziej, że darwinizm i marksizm dały wielu ludziom

uzasadnienie twierdzenia o nieistnieniu Boga.

● agnostycyzm - pogląd ten został spopularyzowany przez Spencera. Głosił on, że

należy zachować dystans wobec spraw religijnych, dlatego że nie można z całą

pewnością potwierdzić, ani też wykluczyć istnienia Boga.

Ad 5. Podsumowanie.

W podsumowaniu chciałabym napisać o filozofii polskiego pozytywizmu,

której reprezentantami byli między innymi Julian Ochorowicz i Adam Mahrburg.

Z pewnością polski pozytywizm posiada bardzo specyficzne cechy. Posłuchajmy, co

na ten temat mówi Henryk Markiewicz- wielki znawca tej epoki:

"Od Comte'a - poza nazwą "pozytywizm"- wzięto niewiele, głównie [...]

minimalistyczna koncepcję filozofii jako uogólnienia nauk szczegółowych, przy

czym jednak wbrew Comte'owi uznawano psychologię za podstawę innych nauk o

człowieku. [...]. Głębsze było oddziaływanie pozytywizmu angielskiego [...].

Empiryzm i utylitaryzm pozytywistów miał swe główne źródło w pracach Johna

Stuarta Milla, ewolucjonizm- u Darwina i Herberta Spencera. Obu tym autorom

pozytywiści zawdzięczali koncepcję walki o byt jako motoru przemian społecznych;

drugiemu z nich- ideał społeczeństwa jako harmonijne funkcjonowanie organizmu.

[...]. Spośród autorów polskich najsilniej oddziałał na pozytywistów Supiński, nie

tyle, zbliżonymi zresztą, poglądami filozoficznymi, co programem ratowania bytu

narodowego przez "wiedzę i pracę". By uwydatnić rodzime zakorzenienie swego

światopoglądu, nawiązywali też pozytywiści do tradycji empiryzmu Jana

Śniadeckiego i w ogóle myśli filozoficznej i społecznej polskiego Oświecenia."

(Henryk Markiewicz, Literatura pozytywizmu, Warszawa 1986.)