czeÊnie poni˝ej wielkoÊci mogàcej spowodowaç nad wielkoÊcià dawek potrzebnych do uÊmiercania uszkodzenia materia∏ów wyst´pujàcych w zabytku.

ksylofagicznych owadów3. Dokonano natomiast in-Metoda ta ma wiele zalet. Nale˝à do niej: szybkoÊç terpretacji badaƒ Bletchly’ego, okreÊlajàc dawk´ do zabiegu, niezawodnoÊç, prostota wykonania, absolut-dezynsekcji drewna na 0,25-0,5 kGy4. Nie ujawniajàc na czystoÊç, mo˝liwoÊç wykonania zabiegu na obiek-metodyki badaƒ (jeÊli takie by∏y w ogóle prowadzo-tach o z∏o˝onym sk∏adzie materia∏owym oraz mo-ne), Michailov poda∏ z kolei informacjó konieczno-

˝liwoÊç dzia∏ania bez rozpakowywania obiektu.

Êci u˝ycia dawki 3,2 kGy do zwalczania spuszczela Niewàtpliwym problemem jest u˝ycie substancji domowego ( Hylotrupes bajulus L.) w drewnie5.

radioaktywnej (kobalt 60Co i cez 137Cs) w bardzo Jednak na podstawie skutków praktycznego za-specjalistycznych urzàdzeniach, obs∏ugiwanych przez stosowania promieni gamma do dezynsekcji Neues specjalne, profesjonalne ekipy pracowników.

Palais w Poczdamie – Sanssouci, krytycznie ocenio-Stosujàc promienie gamma mo˝na, w sposób po-no dzia∏anie 0,55 KGy, jako dawki nieuwalniajàcej dobny jak przy dezynsekcji, zabijaç bakterie i grzyby ca∏kowicie drewna od larw ko∏atków po 17 miesià-

niszczàce cenne obiekty oraz wzmacniaç struktural-cach od zabiegu6. Bardzo szybkie skutki w Neues nie drewno zabytków, w tym równie˝ znaleziska ar-Palais spowodowa∏a dopiero dawka 3,07 kGy.

cheologiczne. W tym ostatnim przypadku konsoli-Tymczasem w Czechach Urban i Justa uznali, za do-dacja drewna po∏àczona jest ze stabilizacjà wy-niesieniami francuskimi, ˝e dawki 0,25-0,5 kGy wymiarowà i opiera sińa u˝yciu monomerów. Tylko starczà do uwolnienia napromieniowanego obiektu w przypadku strukturalnego wzmacniania drewna, od wszystkich stadiów rozwojowych ksylofagicz-u˝ywajàc polimeryzowanych radiacyjnie monome-nych owadów7. Co wićej, przyjĺi, ˝e w zbiorach rów, nie mo˝na mówiç o szybkoÊci, czystoÊci i wy-Muzeum Regionu Centralnych Czech w przybli˝eniu konaniu zabiegu bez rozpakowywania obiektu.

ok. 50 - 60% eksponatów jest pora˝onych przez ko-Promienie gamma stosowane sà w Polsce do kon-

∏atki i inne szkodniki i wymaga dezynsekcji za pomo-serwacji zabytków od ok. 15 lat. Warto zatem doko-cà promieni gamma.

naç próby podsumowania: co zrobiliÊmy w sferze ba-Metodyczne badania nad dezynsekcjà drewna daƒ i praktyki, co pozosta∏o zaniedbane, jak wyglà-

rozpocz´to w Polsce z poczàtkiem lat 90. XX w.

damy na tle dokonaƒ innych krajów?

Pomimo przerw, prowadzono je konsekwentnie przez 209

blisko dekad´. Oprócz doÊwiadczeƒ na spuszczelu dopuszczajà stosowanie dawek do 8 kGy, inni uwa-pospolitym i dwóch ksylofagicznych gatunkach z ro-

˝ajà, ˝e uszkodzenia mogà powodowaç ju˝ dawki dziny ko∏atkowatych8, doÊwiadczeniami obj´to nie-nieprzekraczajàce 3 kGy. Jeszcze mniej wiadomo które szkodniki papieru, tkanin, skór i futer9. Badania o dawkach dopuszczalnych dla tekstyliów i skóry.

zosta∏y przeprowadzone we wspó∏pracy PP PKZ Od-dzia∏ Badaƒ i Konserwacji (nast´pnie SGGW, Wy-Stan praktyki u˝ycia promieni gamma

dzia∏ Technologii Drewna) z VII Zak∏adem Instytutu do konserwacji zabytków w Polsce

Chemii i Techniki Jàdrowej w Warszawie. Prace kon-tynuowano póêniej we wspó∏pracy z Mi´dzyresorto-Po analizach podj´tych w 1969 r. przez Francuskà wym Instytutem Radiacyjnym Politechniki ¸ódzkiej.

Komisj´ ds. Energii Atomowej uruchomiono we Zestawienie dawek w piÊmiennictwie zagranicznym Francji program NUCLEART, majàcy zapewniç wy-i polskim, zalecanych do dezynsekcji, dezynfekcji korzystanie energii jàdrowej dla potrzeb konserwacji i polimeryzacji monomerów, przedstawiono w tabeli 1.

zabytków20. Pierwsze prace w tym zakresie we Francji Znacznie trudniej o wzmianki dotyczàce dawek podjà∏ de Nadaillac (Nadaillac) w Centrum Badaƒ

zalecanych do dezynfekcji drewna. Mo˝na je znaleêç Nuklearnych (CEA) w Grenoble. Od tej pory insty-w stosunkowo nielicznych publikacjach10. Nie majà tucje odpowiadajàce za te prace ulega∏y wielokrot-one jednak charakteru ujawnienia wyników meto-nym przeobra˝eniom. W 1996 r. sprawami tymi zaj-dycznych badaƒ, z wyjàtkiem doÊwiadczeƒ Borsa11.

mowa∏a siŔegionalna Pracownia Konserwacyjna Nie uda∏o siŕównie˝ odnaleêç wzmianek o bada-NUCLEART, skupiajàca licznych partnerów, m.in.

niach krajowych nad tym zagadnieniem. Wymagane CEA oraz Ministerstwo Kultury i Samorzàdów dawki sà tu wi´ksze ni˝ w przypadku zwalczania Terytorialnych (region Rodan – Alpy i miasto Gre-owadów. W publikacjach poÊwićonych dezynfekcji noble)21. Dotychczas we Francji poddano napromie-drewna na ogó∏ zwraca siúwagńa mo˝liwoÊç niowaniu kilkaset obiektów reprezentujàcych mokre obni˝enia dawek, poprzez podniesienie temperatury drewno archeologiczne od neolitu po XVIII w., kilka-obiektu do dwudziestu kilku, trzydziestu kilku12 lub set obiektów reprezentujàcych suche drewno (rzeêby, nawet 40-50°C13. Natomiast pomys∏ zwi´kszenia wil-meble, zabytki etnograficzne itp.), mumiŔamzesa gotnoÊci powietrza do 95% w trakcie podgrzewania II, ró˝nego rodzaju rzeêby kamienne: g∏owice ko-napromieniowanych pleÊni niszczàcych papier wyda-lumn, stelle i inne znaleziska archeologiczne22.

je sićo najmniej kontrowersyjny14.

Za∏o˝enia technologiczne dokonane we Francji Badania nad strukturalnym wzmacnianiem drew-przyj´to w latach 80. ub.w. w ówczesnej Czecho-na zabytków, nazywanym równie˝ konsolidacjà lub s∏owacji. W Muzeum Ârodkowych Czech w Rozto-petryfikacjà, zosta∏y podj´te w Grecji i we Francji.

Mavroyannakis w 1982 r.15 zaprezentowa∏ wyniki grec-kach ko∏o Pragi uruchomiono komor´ jonizacyjnà, kich badaƒ stabilizacji wymiarowej i strukturalnego z zastosowaniem kobaltu 60Co, gdzie w szczytowym wzmacniania mokrego drewna archeologicznego.

okresie, ok. po∏owy lat 80. XX w., poddawano de-Stwierdzi∏ wyst´powanie powa˝nego problemu, zwià-

zynsekcji nawet 1850 obiektów w skali rocznej23.

zanego z wydzielaniem du˝ej iloÊci ciep∏a w czasie W obu krajach pos∏ugiwano si´ kobaltem 60Co.

polimeryzacji takich substancji (80°C w przypadku W tym samym czasie w ówczesnej NRD przepro-octanu winylu i 145°C w przypadku metakrylanu wadzono, za pomocà promieni gamma, pierwszà metylu).

(i jak dotàd jedynà) dezynsekcj´ in situ w obiekcie Napromieniowanie ze êróde∏ stosowanych przy architektonicznym przy u˝yciu mobilnego urzàdze-konserwacji zabytków nie powoduje wzbudzania nia HWK-3, zawierajàcego cez 137Cs24. Zaletà êróde∏

radioaktywnoÊci drewna i innych niekorzystnych kobaltowych jest ni˝sza cena i metaliczna postaç izo-zmian, przynajmniej w granicach stosowanych da-topu. Wadà jest stosunkowo krótki okres pó∏trwania.

wek. Wprawdzie Beck poda∏ informacj´, ˝e drewno èród∏a cezowe ze wzgl´du na ni˝szà energi´ kwan-brzozy po dawce 40 kGy wykazuje mniejszà odpor-tów mogà byç os∏aniane uranem, co zmniejsza ga-noÊç na zgniatanie16, ale Detanger i inni uznali, ˝e baryty urzàdzeƒ. Natomiast postaç chemiczna, ∏atwo dawka 50 kGy nie powoduje ˝adnych zmian fizycz-rozpuszczalny chlorek cezu, stwarza wi´ksze zagro-nych drewna, a zmiany „w wyglàdzie” zachodzà do-

˝enie w przypadku rozszczelnienia os∏ony25.

piero po dawce 1 MGy17. Raczkowski i Fabisiak, pos∏u-Zainteresowanie u˝yciem promieni gamma do gujàcy siŕównie˝ kobaltem 60Co, piszà o tej dawce konserwacji zabytków znalaz∏o oddêwi´k w pol-jako progowej, od której pojawia si´ kruchoÊç drew-skim piÊmiennictwie konserwatorskim od lat 80.

na w wyniku amorfizacji celulozy18. Dawki stosowane XX w.26 Znalaz∏o ono wyraz w praktycznym u˝yciu do dezynsekcji, w granicach wielkoÊci 0,5 -75 kGy promieni gamma do konserwacji wielu zabytków, powodujà zwi´kszenie wartoÊci pokarmowej drewna przepro-wadzonej w Mi´dzyresortowym Instytucie sosny dla larw spuszczela. W przypadku drewna Techniki Radiacyjnej Politechniki ¸ódzkiej, posi-

Êwierka dawki takie mieszczà si´ w granicach 2,5 -

adajàcym komor´ jonizacyjnà z urzàdzeniem zaw-

-50 kGy19. Pewne obawy wzbudza dzia∏anie promieni ierajàcym kobalt 60Co. Zestawienie tych obiektów gamma na papier. Autorzy niektórych publikacji zamiesz-czono w tabeli 2.

210

TECHNOLOGIE

Wi´kszoÊç pozycji to obiekty drewniane, podda-Ostania dekada XX w. przynios∏a bardzo du˝y wane przede wszystkim dezynsekcji. Zastosowane post´p w badaniach i praktycznym wykorzystaniu dawki sà dobrane do zwalczania ksylofagicznych ko-promieni gamma do konserwacji zabytków w Polsce.

∏atkowatych ( Anobiidae), zgodnie z nowszymi zale-Zw∏aszcza w dziedzinie dezynsekcji drewna mo˝emy ceniami w literaturze polskiej i niemieckiej. W takich poszczyciç siśporymi osiàgnićiami. Zauwa˝a si´

przypadkach nie ma specjalnych problemów, gdy˝

natomiast potrzeb´ wnikliwszych badaƒ nad dezyn-stan badaƒ jest zaawansowany, a wymagane dawki fekcjà ró˝nych materia∏ów, zw∏aszcza papieru, teks-stosunkowo niezbyt wysokie.

tyliów i skóry, wobec pojawiania si´ potrzeby zwal-Wi´ksze problemy stwarzajà zabiegi dezynsekcji.

czania mikroorganizmów na bardzo licznych obiek-Wymagane sà tu znacznie wy˝sze dawki, a stan za-tach zawierajàcych takie materia∏y.

awansowania badaƒ nie jest wystarczajàcy. Kamieƒ

jedynie raz poddany zosta∏ dezynfekcji. I tu bez wi´k-szych komplikacji dawk´ mo˝na by∏o dobraç do zak∏a-danego mikroorganizmu i rodzaju tworzywa. Uwagźwracajà jednak dwie pozycje zbiorcze: ksià˝ki z Biblioteki G∏ównej Politechniki ¸ódzkiej i 60 tys. sztuk obuwia wi´êniarskiego z Paƒstwowego Muzeum na Majdanku. Zw∏aszcza w przypadku ksià˝ek zastoso-wana dawka musia∏a byç kompromisem mi´dzy Dr hab. Adam Krajewski, prof. SGGW, jest pracowni-zaleceniami dotyczàcymi zwalczania mikroorganiz-kiem tej uczelni od 1996 r., specjalizuje si´ w ochronie mów a zaleceniami ostro˝noÊci w stosunku do papie-drewna zabytków przed ksylofagicznymi owadami.

ru. W konsekwencji by∏a doÊç niska – 6 kGy wobec Dr in˝. Jan Perkowski, absolwent Wydzia∏u Chemicznego zalecanych 15 -18 kGy. W stosunku do skóry i teks-Politechniki ¸ódzkiej, jest pracownikiem Mi´dzyresorto-tyliów w obuwiu zastosowano ju˝ znacznie wi´kszà wego Instytutu Techniki Radiacyjnej P¸. Od kilkunastu dawk´ – 19,4 kGy, wobec braku w piÊmiennictwie lat bada i propaguje mo˝liwoÊç wykorzystania techniki sygna∏ów ostrzegawczych odnoÊnie napromieniowa-radiacyjnej w konserwacji zabytków. Zajmuje si´ m.in.

nia takich materia∏ów du˝ymi dozami promieni radiacyjnà metodà dezynfekcji obiektów wykonanych gamma.

z drewna, piaskowca, skóry i papieru.

Przypisy

1. J. D. Bletchly, Some laboratory investigations on the eradication 6. M. Bär, G. Kerner, W. Köhler, W. Unger, Die Bekämpfung of wood-boring insects by gamma radiation, (w:) Proceedings of holzzerstörender Insekten mit ionisierender Strahlung, „Neue Xth Congress of Entomology, vol. 4, Montreal 1956, s. 385- 389; Museums Kunde”, 1983, nr 4, s. 208-215; W. Unger, Möglichkei-ten˝e, The effect of gamma-radiation on some wood-boring insects, ten zur Bekämpfung holzzerstörender Insekten durch physika-

sequent generations after gamma-irradiaton of larvae of Lyctus brunneus (Steph.) (Coleoptera Lyctidae), „Annals of aplied 7. J. Urban, P. Justa, Conservation by gamma radiation: the Museum Biology”, nr 50, s. 661 - 667; J. D. Bletchly, R. C. Fisher, Use of of Central Bohemia in Roztoky, „Museum”, 1986, nr 151, s. 165-gamma radiation for the destruction of wood-boring insects, 167.

„Nature”, vol. 179, nr 4561, s. 670.

8. A. Krajewski, Zwalczanie owadów – szkodników technicznych 2. J. Bors, La supression des dammages aux bois par des radiations drewna za pomocà promieni gamma, (w:) „Ochrona drewna” –

ionisantes, (w:) Symposium on the Weathering of Wood XV Sympozjum, Warszawa 1990, s. 23 -29; A. Krajewski, Wyko-8- 11.06.1969, International Council of Monuments and Sites, rzystanie promieni gamma do ochrony zabytków, „Ochrona Za-Ludwigsburg, Germany 1969, s. 69-76.

bytków”, 1991, nr 2, s. 104-111; A. Krajewski, Ochrona zabytko-wych obiektów drewnianych przed grzybami i owadami, „Prze-3. R. Ramiere, Konserwacja dzie∏ sztuki promieniami gamma we Francji

mys∏ Drzewny”, 1992, nr 3, s. 26-32; A. Krajewski, Z badaƒ nad

, (w:) Materia∏y konferencyjne Ogólnopolskiego Sympozjum w ¸odzi 23

zwalczaniem promieniami gamma owadów niszczàcych zabytki

- 24 kwietnia 1996 r. „ Technika radiacyjna i izotopowa w konserwacji zabytków”

i muzealia,

, ¸ódê 1996, s. 68-88.

Cz. 1., OdpornoÊç ró˝nych stadiów rozwojowych,

„Ochrona Zabytków”, 1996, nr 4, s. 395-408; A. Krajewski, Z ba-4. B. Detanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Eymery, L. de Na-daƒ nad zwalczaniem promieniami gamma owadów niszczàcych daillac, The treatment of wooden objects, „Revue Bois et Forets des zabytki i muzealia, Cz. 2., OdpornoÊç ró˝nych gatunków, „Ochro-Tropiques”, 1974, nr 154, s. 59-62.

na Zabytków”, 1997, nr 1, s. 47-55; A. Krajewski, Fizyczne metody 5. A. Michailov, Conservation of fretwork and carved wood, (w:) dezynsekcji drewna dóbr kultury, Warszawa 2001; A. Krajewski, Preprints of the Contributions to the New York Conference on W. Stachowicz, Zwalczanie promieniami gamma owadów niszczà-

Conservation of Stone and Wooden Objects, 7-13 June 1970, cych drewno zabytków, „Post´py Techniki Jàdrowej”, 2003, vol. 46, second edition, vol. 2, London 1971.

z. 2, s. 6-35.

211

9. A. Krajewski, Z badaƒ nad zwalczaniem promieniami gamma 19. G. Becker, Der Einfluss des Eiweiss-Gehaltes von Holz auf das owadów niszczàcych zabytki i muzealia, Cz. 2., OdpornoÊç ró˝-

logged wood by gamma ray methods, (w:) Proceedings of the ICOM Waterlogged Wood Working Group Conference, ICOM, 26. A. Krajewski, 1991, jw.; A. Krajewski, 1996, jw.; A. Krajewski, Ottawa 1982, s. 263-266.

1997, jw.; A. Krajewski, 2001, jw.; D. Màczyƒski, Zastosowanie 16. W. Beck, jw.

promieniowania gamma w dziedzinie konserwacji zabytków, 17. B. Detanger, R. Ramiere, C. de Tassigny, R. Eymery, L. de

„Ochrona Zabytków”, 1985, nr 4, s. 311-314.; J. Perkowski, Nadaillac, jw.

W. P´kala, Promieniowanie dla zabytków, „Spotkania z Zabytka-18. J. Raczkowski, E. Fabisiak, GśtoÊç Êcian komórkowych drew-mi”, 1995, nr 1, s. 41-42, ; W. P´kala, J. Perkowski, Technika ra-na sosny, poddanego dzia∏aniu promieniowania gamma, (w:) diacyjna, „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzie∏ Sztuki”,