Notatka: Maja Pęczak

K. Horney Neurotyczna osobowość naszych czasów. Rozdziały 1-6

Rozdział 1 – Implikacje kulturowe i psychologiczne w nerwicach.

Osoby neurotyczne różnią się od przeciętnych jednostek swoimi reakcjami

Terminu NEUROTYCZNY nie da się obecnie stosować bez jego implikacji kulturowych

Poglądy na temat tego, co jest normalne, różnią się nie tylko w poszczególnych kulturach, ale także

na przestrzeni czasu

Różnice występują także w obrębie klas społecznych, płci

Różnice między tym, co „normalne” występują także w zakresie popędów i uczuć

Największe zróżnicowanie występuje w postawach wobec zabijania (!). Np. Eskimosi nie odczuwają

potrzeby ukarania mordercy (!). U wielu plemion prymitywnych, szkodę wyrządzoną rodzinie przez

zabicie jednego z jej członków przez kogoś zewnątrz, można wyrównać, dostarczając na jej miejsce

„zastępcę”. W niektórych kulturach ból matki po stracie zabitego syna można uśmierzyć adoptując

mordercę (!).

Poglądy na temat tego, co normalne, wynikają z przyjęcia pewnych wzorców zachowania i

odczuwania obowiązujących w określonej grupie, która narzuca te wzorce swoim członkom. Wzorce

te różnią się w zależności od kultury, epoki, klasy, płci.

Konsekwencją tych rozważań jest poczucie zwątpienia we wszechwiedzę psychologii. Niewolno

wnioskować o wspólnym podłożu odkryć dokonanych w naszej kulturze na bazie podobieństwa. Nie

ma przełożenia na inne kultury. Nie ma podstaw ku temu, by uważać, że jakieś odkrycie

psychologiczne może odsłonić jakąś uniwersalną cechę natury ludzkiej. Nie ma czegoś takiego jak

psychologia człowieka normalnego, która odnosiłaby się do całej ludzkości.

To, co wpływa na nasze uczucia i postawy, to warunki w jakich żyjemy: kulturowe i jednostkowe.

Oznacza to, że znajomość warunków kulturowych w jakich żyjemy, daje nam możliwość głębszego

zrozumienia specyficznych właściwości uczuć i postaw uważanych za normalne. (Czyli kultura jest

głównym punktem odniesienia dla pojęcia normy.)

Poglądy Freuda n.t. nerwicy były zakorzenione w charakterystycznej dla jego epoki orientacji

naukowej. Zlekceważenie przez niego wpływu czynników kulturowych doprowadziło do błędnych

uogólnień. Przez to psychoanaliza znalazła się w „ślepej uliczce”.

W nerwicy występuje odchylenie od obowiązującej normy, jednak jest to kryterium

niewystarczające, ponieważ ludzie mogą wykazywać odchylenie od ogólnie przyjętego wzorca

zachowania, nie mając nerwicy.

wg autorki z pewnością za kryterium nerwicy nie można przyjąć takich objawów jak fobie, depresje,

czynnościowe zaburzenia somatyczne, gdyż nie zawsze one występują.

We wszystkich nerwicach można natomiast wyróżnić 2 cechy charakterystyczne: sztywność reakcji

(sztywność poznawczą?) oraz rozbieżność pomiędzy możliwościami a osiągnięciami. Sztywność

reakcji wg autorki to brak tej giętkości, która umożliwia reagowanie w różny sposób w odmiennych

sytuacjach. Rozbieżność między możliwościami jednostki a jej rzeczywistymi osiągnięciami o

nerwicy świadczy wtedy, gdy pomimo talentu i sprzyjających zewnętrznych warunków rozwoju

człowiek jest wciąż nieproduktywny, lub gdy mając dane ku temu, aby czuć się szczęśliwy, nie

potrafi cieszyć się tym, co ma, lub np. gdy piękna kobieta czuje się nieatrakcyjna. Neurotyk ma

poczucie, że „sam sobie przeszkadza”.

Istnieje jeden podstawowy czynnik wspólny wszystkim nerwicom – pojawienie się lęków i

sposobów obrony przed nimi. To właśnie lęk jest motorem uruchamiającym i utrzymującym proces

nerwicowy. (omówienie w 3 rozdziale)

Neurotyk jest osobą cierpiącą. Nie musi sobie uświadamiać tego cierpienia.

Jedną z charakterystycznych cech nerwicy jest występowanie tendencji konfliktowych (konflikty

wewn.), których neurotyk nie uświadamia sobie (a przynajmniej nie uświadamia sobie treści tych

konfliktów) i szuka dla nich rozwiązania kompromisowe, jednak nie znajduje ich.

Nie potrafimy podać jeszcze definicji nerwicy, ale można ją opisać. Nerwica jest zaburzeniem

psychicznym, charakteryzującym się występowaniem lęków i środków obronnych stosowanych

przeciwko tym lękom oraz poszukiwaniem rozwiązań kompromisowych w powstających sytuacjach

1

Notatka: Maja Pęczak

konfliktowych. Ze względów praktycznych zaleca się takie zaburzenia nazywać nerwicą tylko wtedy,

gdy odbiega od wzorca powszechnie występującego w danej kulturze.

Rozdział 2 – Dlaczego mówimy o „neurotycznej osobowości naszych czasów”?

Jaki wpływ nerwica wywiera na osobowość człowieka? Zasięg badań jest prowadzony w 2

obszarach:

• Proste nerwice sytuacyjne – mogą się pojawiać u ludzi o niezaburzonej osobowości, jako

reakcja na zewnętrzną sytuację konfliktową; nie ujawniają osobowości neurotycznej, a

jedynie chwilowy brak przystosowania do danej sytuacji.

• Nerwice charakteru – główne zaburzenie polega na zniekształceniu osobowości (choć

objawy mogą być takie same jak w nerwicy sytuacyjnej – to nie objawy są problemem, lecz

zaburzenie). Są one wynikiem chronicznego procesu rozpoczynającego się z reguły w

dzieciństwie i obejmującego część obszarów osobowości. (brak objawów nie oznacza brak

nerwicy, istnienie objawów nie oznacza istnienia nerwicy, zaprzestanie występowania

objawów nie oznacza wyleczenia nerwicy.)

Obrazowo: konflikt chorobotwórczy to wulkan, a objawy to jego wybuchy – wulkan może długo być

uśpiony, ale w środku coś się dzieje.

Zaburzenia osobowości wykazują więcej różnic niż podobieństw między sobą. Jednak podobieństwa

w różnych zaburzeniach osobowości polegają na występowaniu konfliktów, które aktualnie

wpływają na jednostkę.

Pełne zrozumienie nerwicy nie jest możliwe bez odtworzenia jej źródeł w okresie

wczesnodziecięcym. Jednostronnie stosowane podejście genetyczne zaciemnia problem zamiast go

wyjaśniać; prowadzi do zlekceważenia występujących nieświadomych tendencji oraz funkcji i

interakcji z popędami, lękami i sposobami obrony.

Jeśli problemy neurotyków pozbawimy ich fantastycznych i zawiłych właściwości to okazuje się, że

różnią się one od problemów osób „normalnych” tylko ilościowo. Wszyscy prawie musimy uporać

się z lękami, nieufnością, izolacją. Problemy te wyrastają z ze specyficznych warunków naszej

kultury. Mówiąc o neurotycznej osobowości naszych czasów autorka ma na myśli, że istnieją

neurotycy mający pewne zasadnicze cechy wspólne oraz że te podstawowe podobieństwa są

głównie produktem trudności istniejących w naszych czasach i naszej kulturze.

Związki między kulturą a nerwicą powinni badań wspólnie antropolodzy i psychiatrzy

Różne postawy w potocznej obserwacji objawiające się u neurotyków:

• Postawy związane z dawaniem i przyjmowaniem uczuć – jedną z dominujących cech

neurotyków jest nadmierna zależność od aprobaty lub uczucia innych osób. Ponadto

występuje u nich sprzeczność między pragnieniem uczucia a własną niezdolnością do jego

przeżywania czy dawania innym.

• Ocena własnej osoby – wewnętrzny brak poczucia bezpieczeństwa, zależność od innych,

poczucie niższości i nieadekwatności. Próby kompensacji.

• Postawy związane z samo potwierdzeniem – domaganie się uznania dla własnej osoby dla

swoich przekonań i praw (ale nie w sposób agresywny)

• Postawy dot. agresji – czyny skierowane przeciwko komuś: atakowanie, ubliżanie,

naruszanie cudzych praw. Zaburzenia objawiają się na 2 sposoby: skłonność do agresji lub

postawy podporządkowania, pokrzywdzenia itp.

• Postawy związanie z płcią – kompulsywne pragnienie kontaktów seksualnych oraz

zahamowania wobec takich kontaktów.

Rozdział 3 – Lęk.

Lęk jest ośrodkiem dynamicznym nerwic

Różnica między lękiem a strachem: strach jest reakcją proporcjonalna do grożącego

niebezpieczeństwa, podczas gdy lęk jest nieproporcjonalny do wielkości niebezpieczeństwa albo

2

Notatka: Maja Pęczak

nawet jest reakcja na niebezpieczeństwo pozorne. (Freud czyni podobne rozróżnienie między

lekiem „obiektywnym” a „neurotycznym”, opisując pierwszy typ jako „zrozumiałą reakcję na

niebezpieczeństwo”).

Treść lęku neurotycznego, w przeciwieństwie do lęku ludzi prymitywnych (uwarunkowanego

kulturowo – np. lęk przed zjedzeniem zakazanego mięsa) nie pokrywa się z powszechnymi

poglądami.

Potrzeba zmiany definicji: zarówno strach i lęk SA reakcjami proporcjonalnymi do rozmiarów

niebezpieczeństwa. W przypadku strachu niebezpieczeństwo jest widoczne i obiektywne, a w przyp.

lęku jest ono ukryte i subiektywne. Przyczyny lęku nie są uświadamiane.

Wszelkie próby wyperswadowania neurotykowi jego lęku są z góry skazane na niepowodzenie.

Dotyczy on bowiem nie sytuacji rzeczywistej, ale takiej, jaką on widzi.

Niektórzy neurotycy są świadomi źródła swojego lęku, inni nie, jeszcze inni nie potrafią nazwać tego

uczucia lękiem, czują tylko, że są w depresji. Możemy przeżywać lęk, nie wiedząc o tym.

Niektóre doświadczenia, uczucia, mogą być istotne, chociaż zostały zapomniane, ponieważ np. coś

trwało bardzo krótko, zdarzyło się jednorazowo. Stopień, w jakim uświadamiamy sobie dane

uczucie, wcale nie świadczy o jego sile czy znaczeniu. (Freud: znaczenie czynników nieświadomych).

Lęk może być decydującym czynnikiem w naszym życiu, choć nie jesteśmy świadomi tego faktu.

Dwie cechy lęku: bezradność i irracjonalność (nieakceptowana przez naszą kulturę)

4 sposoby ucieczki przed lękiem:

• Racjonalizacja – zamiana lęku na racjonalny strach; przekonanie o racjonalności i

uzasadnieniu prezentowanej postawy;

• Zaprzeczanie – wymazanie lęku ze świadomości. Uwidaczniają się zjawiska somatyczne,

mogą być jedynym wyrazem tłumionego lęku.

• Odurzanie – pogrążanie się w życiu towarzyskim ze strachu przed samotnością, pogrążanie

się w pracy; narkotyki, alkohol, zbytnia aktywność seksualna

• Unikanie myśli, uczuć, dążeń i sytuacji mogących wywołać lęk; bierny opór, np. opóźnianie

jakichś decyzji itp. Może też wystąpić zahamowanie – niemożność robienia i odczuwania

czegoś co mogłoby wywołać lęk. Istnieją pewne warunki potrzebne do uświadomienia sobie

zahamowań:

• Jeżeli chcemy sobie coś uświadomić, to należy najpierw zdać sobie sprawę, że chcemy to

zrobić (:P). (Jeżeli zahamowanie jest tak silne, aby mogło powstrzymać życzenia lub dążenia,

to jego obecność nie może być uświadomiona.)

• Pozbycie się funkcji obronnej zahamowania

• Uświadomienie sobie czynników kulturowych, decydujących o zahamowaniu

(uświadomienie sobie własnych zahamowań może być niemożliwe, jeżeli pokrywają się one

z z formami zahamowań kulturowo aprobowanymi w danym społeczeństwie.)

Lęk może się kryć w takich przejawach cierpienia fizycznego, jak np. silne bicie serca czy zmęczenie,

może być zakamuflowany w wielu obawach pozornie racjonalnych i uzasadnionych; może być ta

ukrytą siłą popychająca ludzi do picia. Zawsze jest czynnikiem powodującym zahamowanie.

Im bardziej jest ktoś neurotyczny, tym silniej przenikają go mechanizmy obronne i zahamowania.

Rozdział 4 – Lęk a wrogość.

Lęk jest formą strachu zawierającą określony czynnik subiektywny.

Dwa czynniki obecne zawsze w lęku: zagrożenie i bezbronność.

Wg Freuda czynnik subiektywny w lęku ma swoje źródło w naszych własnych popędach

instynktownych.

Wg autorki w nerwicach naszych czasów główną przyczyną powodującą lęk są wrogie impulsy. Dla

uzasadnienia omawia dokładniej psychologiczne skutki wypierania wrogości. Oznacza ono

„udawanie”, że wszystko jest w porządku i powstrzymywanie się od walki wtedy, gdy powinniśmy

walczyć; konsekwencją tego jest poczucie bezradności/nasilenie poczucia bezradności. Jeżeli

jednostka wypiera swoją wrogość wtedy, gdy ktoś działa wbrew jej interesom, to wówczas pozwala

się innym wykorzystywać. (przykład chemika).

3

Notatka: Maja Pęczak

Nie zawsze najszybsza droga do uspokojenia się jest najbezpieczniejsza. Przy wyparciu wrogość

znika ze świadomego odczucia, co nie znaczy, że zostaje w ogóle zniesiona. Termin wrogość

powinniśmy w tym wypadku zastąpić terminem złość.

Jeżeli złość ulega wyparciu, człowiek traci możliwość wpływania na sposób jej wyrażania, w wyniku

czego wrogie impulsy wymykają się kontroli, nawet, gdy przejawiają się tylko w fantazji.

Autorka wyróżnia 4 główne grupy lęku:

Podmiot ma poczucie, że źródłem zagrożenia są jego własne impulsy i że są one skierowane

przeciwko innym ludziom. Np. fobia dotycząca przymusu kaleczenia innych nożem.

Podmiot ma poczucie, że źródłem zagrożenia są jego własne impulsy i że są one skierowane

przeciwko niemu samemu. W tej grupie wrogość zostaje wtórnie skierowana na własną

osobę. Np. fobia dotycząca przymusu skakania z wysokości.

Podmiot ma poczucie, że zagrożenie pochodzi z zewnątrz i dotyczy jego samego. Np. lęk

przed burzą.

Podmiot ma poczucie, że zagrożenie pochodzi z zewnątrz i dotyczy innych ludzi. W tej

grupie wrogość zostaje rzutowana na świat zewnętrzny a rzeczywisty przedmiot wrogości

pozostaje ten sam. Np. lęki nadmiernie opiekuńczych matek, dotyczące niebezpieczeństw

grożących ich dzieciom.

Wrogość lęk (związek dwustronny)

2 poglądy Freuda nt genezy lęku:

Wyparte impulsy – chodzi o impulsy seksualne; wyjaśnienie to ma fizjologiczny charakter;

jeżeli energia seksualna nie może się wyładować to powstałego w wyniku tego w

organizmie napięcie fizyczne zamienia się w lęk.

Lęk jest skutkiem strachu przed tymi impulsami, których odkrycie lub zaspokojenie podmiot

uważa za zagrożenie z zewnątrz. Dotyczy to impulsu seksualnego oraz agresji.

Autorka nie do końca zgadza się z Freudem. Co do pierwszej jego tezy – zabrakło tam pytania o

psychologiczne skutki wyparcia impulsu

Co do drugiej teorii – impulsy seksualne są lękotwórcze tylko wówczas, gdy indywidualne i

społeczne tabu, którymi są obwarowane, czyni je niebezpiecznymi; zależność od postawy wobec

seksu w danej kulturze.

Rozdział 5 – Podstawowa struktura nerwic.

Podstawową przyczyną nerwic jest brak autentycznego ciepła i miłości do dziecka. Z kolei przyczyną

tego jest niezdolność rodziców do dawania tych uczuć, spowodowanej ich własną nerwicą.

Do czynników wywołujących u dziecka wrogość zalicza się frustrację pragnień dziecka oraz uczucie

zazdrości.

Istnieje kilka przyczyn, dla których dziecko wypiera swoją wrogość:

• Bezradność – muszę wypierać swoją wrogość, bo was potrzebuję

• Strach – muszę wypierać swoją wrogość, bo się was boję

• Miłość – muszę wypierać swoją wrogość, bo boję się utracić waszą miłość

• Poczucie winy – muszę wypierać swoją wrogość, bo gdybym ją odczuwał, byłbym złym

dzieckiem

Nie każdy dziecięcy lęk musi doprowadzić do nerwicy, ale jest czynnikiem koniecznym dla jej

rozwoju.

Postawa lęku może odnosić do jednego aspektu, lub może być zgeneralizowana i wtedy właśnie jest

podstawą nerwicy

W prostych nerwicach sytuacyjnych nie obserwuje się lęku podstawowego;

Proste nerwice sytuacyjne występują u ludzi zdrowych ; reakcja neurotyczna jest adekwatna do

sytuacji konfliktowej

Lęk podstawowy jest mniej więcej u wszystkich (neurotyków) jednakowy, a różni się tylko zasięgiem

i intensywnością. Można go z grubsza określić jako poczucie, że jest się małym, nieważnym,

bezradnym, opuszczonym człowiekiem, który czuje się zagrożony w świecie nastawionym na

wykorzystanie, oszukanie, atakowanie, poniżanie, zdradę, zawiść.

Neurotycy rzadko uświadamiają sobie istnienie lęku podstawowego, czy podstawowej wrogości.

4

Notatka: Maja Pęczak

W naszej kulturze spotykamy cztery główne sposoby obrony przed lękiem podstawowym:

• Miłość – jeśli mnie kochasz, nie skrzywdzisz mnie

• Uległość – jeżeli się poddam, nie zostanę skrzywdzony

• Władza – jeżeli będę miał władzę, to nikt nie może mnie skrzywdzić

• Wycofanie się – jeżeli się wycofam, nic nie może sprawić mi przykrości

Nerwica powstaje wtedy gdy konflikt między dążeniami a naciskiem społecznym rodzi lęk, a próby

usunięcia lęku prowadzą do pojawienia się tendencji obronnych, które są ze sobą sprzeczne.

Rozdział 6 – Neurotyczna potrzeba miłości

Autorka zadaje pytanie, czy dążenia (wyżej wymienione) faktycznie stanowią obronę przed lękiem

neurotycznym? Czy nie SA one po prostu wyrazem normalnych dążeń każdego człowieka?

Odpowiedź brzmi – jedno i drugie. Autorka posługuje się ciekawą analogią: wchodzimy na drzewo

dlatego, że chcemy sprawdzić naszą siłę i sprawność oraz podziwiać widoki lub dlatego, że

uciekamy przed jakimś zwierzęciem. W obu przypadkach wchodzimy na drzewo, ale motywy tej

czynności są zupełnie różne. W pierwszym robimy to dla przyjemności, w drugim kieruje nami

strach i przymus.

Dwa popędy, które odgrywają faktycznie największą rolę w nerwicach, to pragnienie miłości i żądzy

władzy.

Pragnienie miłości można uważać za jeden z najpewniejszych wskaźników lęku. Dla neurotyka

wydaje się ono najbardziej logicznym i bezpośrednim sposobem szukania życzliwości, pomocy czy

uznania.

Neurotyk pragnie miłości, choć sam nie jest zdolny do kochania.

Trudno sprecyzować czym jest miłość, łatwiej czym nie jest:

• Żądania doskonałości wobec innych

• Wykorzystanie czyichś uczuć, by osiągnąć swój cel, np. zaspokojenie potrzeb seksualnych

• Uczucie, które nie żąda niczego dla siebie

• Różnica między miłością a neurotyczną potrzebą miłości polega na tym, że w miłości sama

potrzeba kochania jest najważniejsza, natomiast u neurotyka dominującym uczuciem jest

potrzeba bezpieczeństwa. (przy czym jemu się wydaje, że też kocha)

• Brak autentycznej miłości ujawnia się w postaci natychmiastowej zmiany w stosunku do

drugiej osoby w wypadku, gdy nie zaspakaja ona jakichś potrzeb. Brakuje rzetelności i

stałości uczuć.

• Lekceważenie potrzeb i pragnień drugiego człowieka, niemożność pogodzenia się z jego

wadami

• Potrzebowanie drugiego człowieka nie oznacza, że się go kocha

Neurotyk nie potrafi przyjąć miłości; pije jak spragniony, ale tylko na chwilę to daje ukojenie.

Przejawy miłości pozornie uspokajają neurotyka, jednak w rzeczywistości wywołują w nim

niedowierzanie i nieufność, nawet strach; nie wierzy w miłość, jest przekonany, że nikt nie może go

pokochać.

Neurotyk może unikać pozytywnych reakcji na sygnały sympatii, gdyż wywołują one

niebezpieczeństwo zalezności.

5