Organy roślinne, autor: gryzaj
ORGANY ROŚLINNE
Organ - morfologicznie wyodrębniona część organizmu wielokomórkowego, zbudowana według określonego planu z jednego lub kilku
rodzajów tkanek, przystosowana do pełnienia określonej funkcji. Podstawowymi organami roślin są korzenie, łodygi, liście oraz organy
rozmnażania się: rodnie, plemnie, zarodnie, kwiaty, owoce.
Zawiązki podstawowych organów roślin nasiennych znajdują się już w zarodku. Są to:
- korzeń zarodkowy - pojawia się jako pierwszy. Delikatne komórki na jego wierzchołku, tworzące merystem pierwotny, są
osłonięte czapeczką.
- pęd zarodkowy /łodyga/ - pojawia się jako drugi w kolejności. Jego stożek wzrostu nie ma osłony z tkanki miękiszowej, stąd
też łodygi kiełkujących siewek są zwykle haczykowato zagięte. Przebijają się one zagięciem przez podłoże, chroniąc w ten sposób
fragmenty z merystemami. A
odygi traw tkwią ukryte w pokrowcu (tzw. koleoptylu), którym przebijają warstwę gleby. Na
powierzchni rozwijający się szybko pęd przerasta przez jego wierzchołek.
- liście zarodkowe /liścienie/
Pęd zarodkowy zróżnicowany jest na dwie strefy: nadliścieniową, czyli epikotyl (znajduje się ona powyżej miejsca, w którym
przytwierdzone są liścienie) i podliścieniową - hipokotyl (wykształconą poniżej liścieni), przechodzącą w korzeń zarodkowy.
Kiełkowanie epigeiczne  wzrost hipokotylu powoduje wyniesienie epikotylu wraz z liścieniami nad powierzchnię gleby.
Kiełkowanie hypogeiczne  wydłuża się epikotyl, a liścienie pozostają w glebie.
Liścienie niektórych gatunków roślin zazieleniają się i przeprowadzają fotosyntezę. Pojedynczy liścień jednoliściennych spełnia rolę organu
pochłaniającego substancje pokarmowe z bielma i przekazującego je do rosnących stref zarodka.
Funkcjonalna rola siewki polega na utrwaleniu organizacji rośliny powstałej w następstwie rozmnażania płciowego.
Dwuliścienne Jednoliścienne
KORZEC

Podstawową funkcją korzeni jest zaopatrywanie rośliny w wodę i sole mineralne, a także utrzymywanie jej w podłożu. Niekiedy pełnią one
także inne zadania, jak np. korzenie spichrzowe, kurczliwe, czepne, powietrzne.
Korzenie mogą rozwijać się z zawiązka korzenia zarodkowego jako korzenie pierwotne /główne/ lub z części pędowych (łodygi
nadziemnej, podziemnej oraz liści) jako korzenie przybyszowe. Termin  korzeń przybyszowy jest również używany dla określenia
korzenia wyrastającego ze starych korzeni o budowie wtórnej.
Korzenie boczne mogą być bardzo rozwinięte  wtedy wyróżnia się korzenie I rzędu i dalszych rzędów.
Najlepszy przekrój poprzeczny korzenia jest w strefie dojrzewania /włośnikowej/.
Wierzchołek każdego korzenia okryty jest czapeczką korzeniową. Komórki czapeczki, zniszczone w czasie przeciskania się korzenia
przez podłoże, uzupełniane są przez nowe komórki tworzone przez merystem wierzchołkowy.
Tkanka twórcza tworzy strefę podziałów komórkowych. Komórki tej strefy mają wyłącznie cienkie ściany pierwotne, są małe, w
kształcie prostopadłościanów, w ich cytoplazmach znajdują
się bardzo duże jądra.
Za strefą podziałów rozciąga się strefa wydłużania
/elongacyjna/. Znajdujące się tu komórki utraciły już
zdolność do podziałów, mogą jednak przyrastać na długość.
Wydłużanie się (elongacja) jest ich głównym zadaniem.
Dzięki nim korzeń rośnie i przeciska się między cząsteczkami
gleby. W tej strefie rozpoczyna się też wstępne różnicowanie
się tkanek.
Dalsze ich różnicowanie się i dojrzewanie następuje w
strefie dojrzewania /włośnikowej/. Komórki, które tu
się znalazły, specjalizują się w pełnieniu ściśle określonych
funkcji. W tej strefie powstają też komórki włośnikowe -
wyrostki epidermy odpowiedzialne za pobieranie roztworów
z gleby. Większość objętości włośnika wypełnia odgałęzienie
wakuoli komórki epidermalnej. Możemy tu zaobserwować
wszystkie, ostatecznie wykształcone tkanki składające się na
budowę pierwotną korzenia.
Ponad tą strefą znajduje się obszar, w którym wykształcają
się korzenie boczne.
Korzenie wielu gatunków roślin mogą wchodzić w
symbiotyczne związki z grzybami (tzw. mikoryza), co
usprawnia zaopatrywanie roślin w związki mineralne, a
grzybów w związki organiczne, głównie cukry.
Wśród roślin z rodziny motylkowatych (a także innych roślin,
1/1
Organy roślinne, autor: gryzaj
np. olszy, rokitnika) rozpowszechnione jest współżycie z bakteriami azotowymi z rodzaju Rhizobium. Mają one zdolność przyswajania
cząsteczkowego azotu z powietrza i przetwarzania go w związki mineralne, które mogą być wykorzystane przez rośliny. Dzięki temu rośliny
te, a zwłaszcza ich nasiona, są szczególnie bogate w związki azotowe. Stają się one nowym środowiskiem życia drobnoustrojów. Bakterie
korzystają z produkowanych przez nią substancji organicznych oraz mają zapewnione niezbędne im do życia warunki beztlenowe. Pobierają
azot cząsteczkowy i bez udziału tlenu przetwarzają go w jony amonowe (NH4+), które mogą być wykorzystywane przez rośliny
bezpośrednio lub po dalszym przekształceniu przez inne rodzaje bakterii, żyjące poza korzeniami, w jony azotanowe (NO3-).
POBIERANIE WODY, TRANSPORT PROMIENISTY.
- Jedyna dostępną dla roślin wodą jest tzw. woda kapilarna. Jest to część wody glebowej, która utrzymuje się w kapilarach
glebowych, czyli w bardzo wąskich szczelinkach i porach (nie przemieszcza się w wyniku działania siły grawitacji).
- Poprzez włośniki: Roztwór wody kapilarnej jest hipotoniczny względem soku zawartego we włośnikach. Woda przenika przez
selektywnie przepuszczalną błonę włośnika, na zasadzie osmozy. W miarę pobierania wody zawartość komórek włośnikowych
staje się hipotoniczna względem komórek kory, woda dąży zatem do przemieszczania się z epidermy do komórek korowych.
Komórki zewnętrznej warstwy kory wykazują niższe ciśnienie osmotyczne niż komórki położone bliżej środka, toteż woda ma
tendencję do przenikania w kierunki walca osiowego.
- Poprzez ściany komórkowe: Woda może również przemieszczać się z epidermy do steli /walca osiowego/ bez przechodzenia
przez znajdujące się pomiędzy nimi komórki. Ściany tych komórek są zbudowane z celulozy, która ma silną tendencję do
nasiąkania. Woda zatem może przemieszczać się tą drogą. Jest to najszybsza droga transportu promienistego wody.
Parcie korzeniowe - ciśnienie roztworów w naczyniach korzeni wywołane aktywnym wydzielaniem wody do wnętrza naczyń przez
otaczające komórki. Parcie korzeniowe ma zwykle wartości nie przekraczające 1 atmosfery.
Z parciem korzeniowym związane jest zjawisko aktywnego wydzielania wody przez liście roślin, czyli gutacja - aktywne wydzielanie wody
przez roślinę poprzez szparki wodne (hydatody) znajdujące się przeważnie na brzegach liści w miejscach zakończenia nerwacji wiązek
przewodzących.
FUNKCJE KORZENI
Korzenie spichrzowe, korzenie bulwiaste, korzenie
pełniące funkcje organów spichrzowych magazynujących
substancje pokarmowe, grube i mięsiste, z rozbudowanym
miękiszem spichrzowym. Występują np.: u buraka, batatu czy
marchwi, jako zgrubiały korzeń główny, natomiast korzenie
boczne i przybyszowe przekształcają się niekiedy w bulwy
korzeniowe (np. u dalii). Funkcje magazynujące pełni głównie
górna część korzenia, dolna pobiera z gleby wodę.
Charakterystyczne korzenie spichrzowe mają rośliny dwuletnie.
U marchwi funkcje spichrzowe pełni miękisz łykowy, u rzodkwi -
miękisz drzewny. Gruby korzeń buraka powstaje dzięki
działalności wielu koncentrycznie ułożonych pasm miazgi,
odkładających matę wiązki drewna i łyka i duże ilości miękiszu
spichrzowego.
Korzenie czepne, korzenie wyrastające z pędów roślin
pnących, służące do przyczepienia się do podpory, np.
u bluszczu, licznych pnączy z rodziny obrazkowatych oraz
epifitów.
Korzenie kurczliwe, korzenie wciągające, korzenie
utrzymujące bulwy, cebule lub kłącza roślin na odpowiedniej
głębokości w glebie, wciągając je dzięki zdolności do skracania
swych górnych części. Występują zwłaszcza u roślin kiełkujących
na powierzchni gleby. Korzenie kurczą się przez tracenie wody,
więdnięcie i obumieranie komórek kory pierwotnej.
Korzenie oddechowe, pneumatofory, występują u roślin
rosnących na terenach podmokłych (bagna, rozlewiska, bagniste
wybrzeża), rosną pionowo do góry (geotropizm ujemny),
wystając nad powierzchnię wody lub bagnistego gruntu, mają za
zadanie dostarczanie powietrza do zalanego wodą systemu
korzeniowego, np. u cypryśników oraz u gatunków
występujących w zbiorowiskach namorzynów, np.: pandanusów
i awicenii.
Korzenie podporowe, rodzaj długich, wyrastających z pędów,
korzeni powietrznych występujących np. u tropikalnych roślin
typu namorzynów rosnących na bagnistych wybrzeżach oceanów.
Służą do zakotwiczenia się rośliny w mule.
Korzenie powietrzne, korzenie wyrastające z pędów
nadziemnych, występujące głównie u roślin z grupy epifitów. Służą
do pobierania wody z atmosfery, np. korzenie powietrzne
storczyków epifitycznych, pokryte gąbczastą martwą tkanką
chłonącą wodę.
Korzenie przybyszowe, korzenie wyrastające na pędach
nadziemnych, a nawet liściach. Występują one u: kukurydzy - jako
korzenie podporowe, bluszczu  jako korzenie czepne. odgrywają
dużą rolę w wegetatywnym rozmnażaniu się roślin. Otrzymywane
w ten sposób potomstwo jest identyczne genetycznie z
osobnikiem rodzicielskim i zachowuje wszystkie jego cechy, np.
ma takie same plamy na liściach czy też produkuje tak samo duże
i słodkie owoce. Wykorzystywane jest to na masową skalę w
ogrodnictwie: rozmnażanie krzewów ozdobnych i owocowych
przez odkłady (gałęzie, na których fragmentach przysypanych ziemią wyrastają korzenie przybyszowe), sadzonkowanie liści (np. begonii
2/2
Organy roślinne, autor: gryzaj
czy fiołka afrykańskiego), odciętych kawałków pędów (np. trzykrotek, fikusów, filodendronów, wielu iglastych krzewów ozdobnych). Tak też
rozmnaża się wiele uciążliwych chwastów (np. perz), wykształcających korzenie przybyszowe nawet na najdrobniejszych fragmentach
podziemnych łodyg (kłączy).
SYSTEMY KORZENIOWE
System palowy - występuje u większości roślin
nagonasiennych i dwuliściennych. Można w nim wyróżnić
gruby, rosnący pionowo w dół korzeń główny i odchodzące od
niego, krótsze, drobniejsze korzenie boczne. Korzenie boczne
mogą tworzyć własne rozgałęzienia. System palowy może mieć
znaczną długość i docierać do warstw gleby zawierających
większe ilości wody bądz
sięgać nawet wody gruntowej.
System wiązkowy - występuje u jednoliściennych. U
podstawy pędu rozwijają się wówczas korzenie zwane
przybyszowymi. Wszystkie one zbliżone są do siebie długością i
szerokością, żaden nie góruje nad pozostałymi. Korzenie
przybyszowe mogą tworzyć się także z wtórnych merystemów
łodyg i liści, dlatego też wiązkowy system korzeniowy może
mieć także wiele roślin dwuliściennych wytwarzających
podziemne łodygi (kłącza)
BUDOWA PIERWOTNA KORZENIA
Kora pierwotna - zbudowana jest głównie z tkanki miękiszowe.
Jej komórki są, żywe, cienkościenne między nimi występują
przestwory międzykomórkowe, a w zewnętrznych partiach
korzeni powietrznych (i łodyg) mogą zawierać chloroplasty.
Rodzaj miękiszu zależy od typu rośliny: aerenchyma (rośliny
wodne), miękisz spichrzowy (łodygi podziemne), miękisz wodny
(sukulenty łodygowe). Najbardziej wewnętrzną partią kory
pierwotnej jest śródskórnia. Główną funkcją kory pierwotnej jest
magazynowanie substancji odżywczych i przewietrzanie korzeni.
Śródskórnia /endoderma/ - pochwa miękiszowa (warstwa
komórek) zbudowana z komórek zwarcie ułożonych, stanowiąca
najbardziej wewnętrzną warstwę kory pierwotnej. Jej zadaniem
jest czynna regulacja przepływu wody od włośników do wiązek
przewodzących korzenia. Komórki budujące warstwę endodermy
mają pośrodku ścian pasemkowate zgrubienia, zwane pasemkami
Caspary'ego. Zawierają one nie przepuszczającą wody substancję
tłuszczową zwaną suberyną. Endoderma, dzięki takiej budowie
ścian komórkowych, reguluje przemieszczanie się wody w
poprzek korzenia, od włośników do wiązek przewodzących. Woda
dociera do śródskórni, przepływając 'kanałem' zbudowanym
przez ściany komórkowe i przestrzenie międzykomórkowe skórki i
kory pierwotnej, nie wnikając do wnętrza mijanych komórek.
Nieprzepuszczalne, suberynowe wyściółki ścian endodermy
stanowią dla niej nieprzenikalną barierę. Woda może ją ominąć
tylko w jeden sposób - przepływając pomiędzy pasemkami do
protoplastów komórek śródskórni. Tu napotyka błony
komórkowe, które kontrolują przepływ związków chemicznych,
mają też zdolność ich selekcji. Stąd też w komórkach śródskórni
następuje czynna regulacja przepływu wody.
Kontrola ta dotyczy tylko w niewielkim stopniu soli mineralnych
rozpuszczonych w wodzie. Większość z nich, zanim dotrze do
endodermy, i tak przemieszcza się w wyniku czynnego bądz

biernego transportu przez błony komórkowe, nie omijając
protoplastów komórek mijanych tkanek. Transport czynny
(zarówno jonów, jak i wody) wymaga energii - dlatego tak
istotne jest sprawne dostarczanie do korzeni substancji
odżywczych.
Okolnica /perycykl/ - zewnętrzna część walca osiowego
znajdująca się między śródskórnią a tkankami przewodzącymi.
Powstają w niej zawiązki korzeni bocznych, bierze udział we
wzroście wtórnym zdrewniałych korzeni roślin wieloletnich.
U roślin nagozalążkowych i okrytozalążkowych
dwuliściennych w samym centrum znajduje się ksylem
pierwotny, mający w przekroju poprzecznym postać gwiazdy
sięgającej ramionami do perycyklu. W kątach utworzonych
przez 'ramiona' ksylemu leżą wiązki łyka. Pomiędzy drewnem a
łykiem znajduje się pierwotna tkanka twórcza - kambium
wiązkowe.
U roślin jednoliściennych centrum korzenia zajmuje miękiszowy rdzeń, wokół którego naprzemiennie ułożone są wiązki łyka i ksylemu.
Większość roślin jednoliściennych to rośliny zielne, nie mające zdolności przyrostu wtórnego, dlatego też na ogół nie występują w ich
organach wtórne tkanki twórcze (np. kambium międzywiązkowe).
3/3
Organy roślinne, autor: gryzaj
BUDOWA WTÓRNA KORZENIA
Korzenie roślin drzewiastych wykazują zarówno przyrost pierwotny, jak i wtórny, dlatego też
w ich budowie można wyróżnić zarówno tkanki pierwotne, jak i wtórne. Wzrost wtórny
odbywa się dzięki działalności miazgi wiązkowej i miazgi powstałej z odróżnicowania się
fragmentów okolnicy oraz felogenu (tkanki korkotwórczej).
Przyrost wtórny na grubość w typowej postaci występuje w łodygach i korzeniach roślin
nagonasiennych i dwuliściennych roślin drzewiastych oraz czasami u dwuliściennych roślin
zielnych (ograniczony do sezonu wegetacyjnego). U roślin jednoliściennych przyrost wtórny
występuje tylko w nielicznych przypadkach (np. u draceny, juki), a mechanizm jego jest inny.
Wśród obecnie żyjących paprotników występuje on bardzo rzadko (podez
lon, poryblin),
pospolity był u form wymarłych.
Powstawanie wtórnej budowy korzenia:
- Kambium wiązkowe występuje początkowo w postaci nie połączonych ze sobą
pasm, oddzielających wiązki łyka i drewna. W momencie, gdy rozpoczyna się
działalność miazgi, uaktywniają się fragmenty okolnicy leżące naprzeciwko
wysuniętych 'ramion' ksylemu.
- Fragmenty kambium łączą się z okolnicą. W miejscu zetknięcia obu tkanek następuje
przyłączenie się fragmentów okolnicy do pasma merystemu wiązkowego. W ten
sposób kambium staje się nieprzerwanym, pofalowanym pierścieniem tkanki
twórczej.
- Tkanka twórcza w dużym tempie produkuje partie drewna wtórnego, odkładane
do wewnątrz pierścienia miazgi. Szczególnie aktywne są fragmenty kambium leżące
w zagłębieniach ramion ksylemu pierwotnego.
- Narastające warstwy drewna wtórnego 'rozpychają' pofalowaną obrączkę miazgi,
powodując jej rozciągnięcie się i wyprostowanie. Przez cały czas na zewnątrz
pierścienia kambium odkładane są warstwy łyka wtórnego.
- Wskutek podziałów okolnicy powstaje tkanka korkotwórcza - felogen, produkująca
wtórną tkankę ochronną korzenia - perydermę.
- Rozrastające się tkanki przewodzące rozciągają warstwę kory pierwotnej wraz z
endodermą i skórką.
- Wkrótce tkanki pierwotne zostają rozerwane i obumierają. Peryderma zaczyna pełnić
funkcję tkanki okrywającej.
A
ODYGA /KAULOM/
A
odyga to oś pędu u roślin naczyniowych, na której osadzone są organy boczne: liście i pędy
boczne, a u roślin nasiennych kwiaty i owoce.
A
odyga podzielona jest na węzły i międzywęz
la. Z węzłów wyrastają liście, a międzywęz
la to
odcinki pomiędzy węzłami. U roślin drzewiastych na skutek silnego przyrostu na grubość,
zaciera się podział na węzły i międzywęz
la.
Podstawową funkcją łodygi jest zapewnienie łączności między systemem korzeniowym a
organami nadziemnymi rośliny. Dzięki systemom przewodzącym łodygi w górę pędu
transportowane są woda i sole mineralne, a w dół związki organiczne wyprodukowane w
liściach. A
odyga wynosi w górę liście i kwiaty, sprawiając, że mogą być one lepiej oświetlone
lub szybciej zapylone przez wiatr bądz
zwierzęta. A
odygi mogą też spełniać inne funkcje:
asymilacyjne, spichrzowe, czepne, mogą brać też udział w wegetatywnym rozmnażaniu się
roślin.
Pęd - część nadziemna rośliny zbudowana z łodygi, liści, kwiatów i owoców.
Na szczycie łodygi znajduje się pąk wierzchołkowy, zawierający stożek
wzrostu, który daje początek tkankom pierwotnym łodygi, zawiązkom liści i
pędów bocznych, a u roślin kwiatowych w fazie generatywnej, również i
kwiatów. Gdy stożek wzrostu jest nieaktywny (np. zimą), okrywają go łuski,
będące przekształconymi liśćmi.
W kątach liści występują pąki boczne, będące zawiązkami organów
wegetatywnych (liści bądz
odgałęzień bocznych), zwane pąkami
liściowymi. W pąkach bocznych mogą znajdować się także zawiązki
kwiatów (wówczas nazywane są pąkami kwiatowymi), a także zawiązki
zarówno kwiatów, jak i liści (pąki mieszane). Bardzo często pąki boczne są
nieaktywne - nazywane są wówczas pąkami śpiącymi.
Wzrost pąków śpiących hamowany jest przez produkowane w pąku
szczytowym i młodych liściach roślinne hormony wzrostu - auksyny, które
przemieszczając się w dół pędu oddziałują na pąki boczne. Zjawisko to
zwane jest dominacją wierzchołkową. Po usunięciu pąka szczytowego,
pąki uśpione rozpoczynają normalny wzrost. Jest to często wykorzystywane
dla uzyskania krzewiastej formy rośliny (np. pelargonii).
W szczególnych okolicznościach pąki mogą tworzyć się również w innych
miejscach na łodydze. Powstają one w wyniku odróżnicowania się tkanek i
powstania merystemów wtórnych. Takie pąki i tworzące się z nich pędy
nazywane są przybyszowymi. Odgrywają one dużą rolę w
wegetatywnym rozmnażaniu się roślin. Często, po ścięciu czy przemarznięciu
drzewa, odrasta ono właśnie dzięki działalności pączków przybyszowych
powstałych u podstawy pnia lub na korzeniach (szczególnie łatwo można
zaobserwować to u wierzb i topól).
4/4
Organy roślinne, autor: gryzaj
FUNKCJE A
ODYG
Najlepiej są nam znane z codziennego życia łodygi pełniące funkcje spichrzowe. Poczesne miejsce w naszej diecie zajmują ziemniaki,
będące przekształconymi w podziemne bulwy pędowe łodygami spichrzowymi. Bulwy pędowe powstały wskutek silnego skrócenia się i
zgrubienia łodyg, których liście uległy całkowitemu uwstecznieniu. Bulwy ziemniaka powstają jako zgrubienia pędów podziemnych (na
młodziutkich kartoflach można jeszcze zauważyć szczątkowe, łuskowate liście). Na dojrzałej bulwie widać wyraz
nie pąki boczne, czyli
oczka. Wiosną wyrastają z nich nowe pędy nadziemne. Z każdego oczka może powstać pojedyncza roślina.
U większości przedstawicieli rodziny kaktusowatych, łodyga pełni funkcje asymilacyjne oraz magazynuje w swych tkankach wodę.
Utrata typowych blaszek liściowych wiąże się ze zmniejszeniem ogólnej powierzchni rośliny, a co za tym idzie - ze zmniejszeniem
parowania. Zmienione w ciernie liście chronią roślinę przed pustynnymi zwierzętami, dla których mogłaby się stać łatwym z
ródłem pokarmu
i wody. Podobnym przekształceniom ulegają liście i łodygi wielu roślin żyjących w warunkach pustynnych, np. wilczomleczy z Afryki
Południowej.
Kłącza są przekształconymi łodygami podziemnymi, często o skróconych międzywęz
lach. Z węzłów wyrastają korzenie przybyszowe, zaś z
pączków bocznych  liście. Kłącza -jako organy spichrzowe i przetrwalnikowe roślin - mogą gromadzić materiały zapasowe. Są
również organami rozmnażania wegetatywnego. Kłącza wytwarza wiele roślin: szparagi, rabarbar, kosaćce, imbir, konwalie i
większość paproci.
Rozłogi są płożącymi się po ziemi odgałęzieniami dolnej części pędu. Służą one do wegetatywnego rozmnażania się. Międzywęz
la
rozłogów są bardzo długie. Z leżących w węzłach pąków bocznych rozwijają się liście i nowe, młode pędy, zaś z węzłów - korzenie
przybyszowe. W ten sposób powstają młode rośliny potomne,
które po przerwaniu się międzywęz
la uzyskują pełną
samodzielność. Przez rozłogi rozmnażają się truskawki i
poziomki.
Niektóre łodygi, aby wynieść liście jak najwyżej, przekształciły
się w organy czepne - wąsy. U passifiory wąsami stały się pędy
boczne, a u winorośli w wąsy przekształca się główny pęd - jego
rolę przejmuje jedno z odgałęzień bocznych. Na końcach
przekształconych w wąsy pędów winobluszczu wykształcają się
tarczki przyczepiające się do podpór, np. muru. Inne łodygi (np.
nasturcji) owijają się wokół podpór długimi międzywęz
lami.
PIERWOTNA BUDOWA A
ODYGI
Zewnętrzną okrywę łodyg stanowi skórka (epiderma).
Graniczy z nią kilkuwarstwowa kora pierwotna, będąca tkanką
miękiszową. Mogą się w niej znajdować także pasma i grupy
komórek tkanki wzmacniającej  kolenchymy i sklerenchymy,
komórki wydzielnicze itp. Często zewnętrzne komórki kory
zawierają chloroplasty.
U roślin dwuliściennych i nagonasiennych łyko i drewno
przedzielone są pasmem miazgi wiązkowej - są to więc otwarte
wiązki przewodzące. Na przekroju łodygi są one ułożone
pierścieniowo. Środek łodygi rośliny zajmuje rdzeń z tkanki
Dwuliścienne i nagonasienne Jednoliścienne
miękiszowej, w której występują duże przestrzenie
międzykomórkowe. Pasma miękiszu odgraniczające poszczególne
wiązki przewodzące zwane są promieniami rdzeniowymi. U
wielu roślin nie ma wyraz
nej granicy pomiędzy miękiszową tkanką
korową, rdzeniową i promieniami rdzeniowymi. Główną rolą
parenchymy łodygi jest magazynowanie substancji odżywczych.
U roślin jednoliściennych wiązki przewodzące nie tworzą
regularnego kręgu, lecz są rozrzucone na całej powierzchni.
Tkanka miękiszowa, która je otacza to tkanka podstawowa lub
parenchyma podstawowa, jest ona całkowicie jednolita. Często
(np. trawy) wewnętrzna część łodygi zanika, tworząc kanał
rdzeniowy - wiązki przewodzące skupiają się w zewnętrznej
części miękiszu.
Granica między walcem osiowym a kora pierwotna nie u
wszystkich roślin jest wyraz
na, a jeśli jest to tworzy ją
śródskórnia /endoderma/. W łodygach roślin nasiennych
śródskórnia ma najczęściej postać warstwy komórek zawierających
skrobię.
Układ wiązek przewodzących jest różny w łodydze i korzeniu.
Podczas gdy w korzeniu tyko występuje na przemian z drewnem, w
łodydze leży ono naprzeciw niego. Stopniowe przegrupowywanie
się tkanek przewodzących możemy zaobserwować w dolnej części
łodygi. Wiązki ksylemu leżące w korzeniu pomiędzy wiązkami tyka rozdzielają się. Poszczególne ich pasma kierują się w stronę
najbliższych wiązek łykowych. Następnie łączą się z nimi, tworząc typowe dla łodygi wiązki przewodzące.
WTÓRNA BUDOWA A
ODYGI
" Powstawanie wtórnej budowy łodygi:
- Przyrost łodygi na grubość rozpoczyna się od odróżnicowania się w miękiszu promieni rdzeniowych komórek leżących na
przedłużeniu pasm kambium (miazgi) wiązkowego. W ten sposób powstaje kambium międzywiązkowe. A
ączy się ono z kambium
wiązkowym, tworząc nieprzerwany pierścień tkanki twórczej.
- Podczas jej podziałów do wewnątrz pierścienia odkładane jest drewno wtórne, na zewnątrz zaś łyko.
5/5
Organy roślinne, autor: gryzaj
- W czasie wzrostu na grubość zanika wiązkowy układ tkanki przewodzącej. Zostaje
on zastąpiony ciągłym, grubym cylindrem drewna i znacznie węższym łyka
- Niektóre komórki, powstałe wskutek podziałów kambium, różnicują się w komórki
miękiszowe, tworzące wąskie pasma tkanek miękiszowych - miękisz łykowy i
drzewny /promienie drzewne i łykowe/. Stanowi on system żywych komórek,
łączący drewno i łyko wtórne oraz elementy przewodzące łodygi z tkankami innych
organów.
- Stale pogrubiające się warstwy drewna i łyka rozrywają korę pierwotną i skórkę.
Funkcje okrywające przejmuje peryderma, tworzona przez pierścień felogenu.
Powstaje on przez odróżnicowanie się komórek miękiszu bądz
kolenchymy,
leżących w obszarze kory pierwotnej.
LIŚĆ
" Główne funkcje liści to fotosynteza i transpiracja (czynne wyparowywanie wody, dzięki
któremu wytwarza się siła ssąca, warunkująca pobieranie z gleby i transport przez
wiązki przewodzące wody i soli mineralnych). Liście mogą także spełniać inne funkcje,
np. spichrzowe, czepne, pułapkowe.
" Przylistki - drobne listki występujące na nasadzie liścia ogonkowego u niektórych
roślin, np. u wierzby i motylkowatych. Przylistki niekiedy mogą osiągać znaczne rozmiary, np. u grochu.
" Wyróżnia się dwa typy liści:
- Mikrofile występują u widłaków i widliczek. Mają formę drobnych, łuskowatych wyrostków. Mogą być zbudowane wyłącznie z
miękiszu zieleniowego lub zawierać pasma tkanki odchodzącej od walca osiowego (w którym nie powstają jednak
charakterystyczne luki liściowe).
- Makrofile występują u większości roślin naczyniowych i mają system obudowanych w tkankę wzmacniającą wiązek
przewodzących w postaci żyłek, które są przedłużeniem walca osiowego łodygi. Posiadają luki liściowe
" Luki liściowe powstają w miejscu oddzielenia się szlaków liściowych od walca osiowego, wypełnione są tkanką miękiszową.
drewno
łyko
miazga /kambium/
Luki liściowe
BUDOWA WEWN
TRZNA LIŚCIA
Dwuliścienne
Wierzchnią warstwę liścia rośliny dwuliściennej stanowi epiderma pokryta warstwą kutykuli.
Pod nią znajduje się warstwa miękiszu asymilacyjnego. Budujące blaszkę liściową komórki są wydłużone, walcowate, a ich protoplasty
zawierają szczególnie dużo chloroplastów.
Pod nią znajduje się inny rodzaj parenchymy - miękisz gąbczasty. Charakteryzuje się on dużymi przestworami międzykomórkowymi -
jego funkcją jest prowadzenie jest prowadzenie wymiany gazowej. Buduje on komory powietrzne, graniczące z aparatami szparkowymi,
w które zaopatrzona jest skórka.
Mezofil - miękisz asymilacyjny występujący w liściach. Mezofil zwykle występuje w dwóch formach, miękiszu palisadowego w górnej części
liścia i miękiszu gąbczastego w jego dolnej części.
Dzięki sieci biegnących od korzeni wiązek przewodzących, związki mineralne wraz z wodą przedostają się do komórek miękiszu liścia.
Opuszczają go natomiast organiczne produkty fotosyntezy. Najgrubsze z wiązek są widoczne na powierzchni blaszki liściowej jako tzw.
nerwy; przekrój najcieńszych nie przekracza średnicy komórki.
Wiązka przewodząca otoczona jest pochwą miękiszową, wzdłuż której biegną pasma włókien sklerenchymatycznych.
6/6
Organy roślinne, autor: gryzaj
U roślin (pod)wodnych występuje jedynie miękisz gąbczasty, często w formie aerenchymy. W roślin terenów suchych dobrze rozwinięty jest
miękisz palisadowy.
Jednoliścienne
Budowa liści roślin jednoliściennych różni się nieco od budowy liści roślin dwuliściennych.
Wiązki przewodzące biegną w ich blaszkach równolegle i są niemal tej samej grubości.
Miękisz nie wykazuje wyraz
nego zróżnicowania na asymilacyjny i gąbczasty. Inny jest też kształt komórek szparkowych - u
jednoliściennych mają one kształt hantli.
Iglaste
Zwykle owalne w przekroju, pokryte są warstwą skórki,
której komórki mają ściany wysycone kutyną. Często
liście pokrywa dodatkowo warstwa wosku.
W zagłębieniach skórki znajdują się aparaty szparkowe.
Pod epidermą leży warstwa tkanki wzmacniającej, pod
nią - jednolita warstwa miękiszu asymilacyjnego o
charakterystycznych wieloramiennych
komórkach.
Przez miękisz przebiegają kanały żywiczne.
Centrum liścia zajmuje wiązka przewodząca.
Rośliny C4
Fotosynteza C4 charakterystyczna jest dla niektórych
roślin klimatu ciepłego, np. dla wielu upranych traw
(trzciny cukrowej, prosa, sorgo, kukurydzy).
W liściach tych roślin wyróżnia się dwa rodzaje mezofilu:
mezofil wieńcowy i mezofil C4, co związane jest z
przestrzennym rozdzieleniem syntezy CO2 i syntezy cukru.
Mezofil wieńcowy tworzy pochwy wieńcowe wokół nerwów. Jego komórki zawierają chloroplasty. Zachodzi w nim cykl Calvina.
Mezofil C4 znajduje się między skórką a mezofilem wieńcowym. W jego komórkach następuje wiązanie CO2 w czterowęglowe kwasy
organiczne.
Komórki obu typów mezofilu połączone są licznymi plasmodesmami.
FUNKCJE LIŚCI
Liście pewnych roślin pnących, np. groszku, przekształcone są w wąsy, którymi przyczepiają się one i owijają wokół podpór. Podobną rolę
pełnią ogonki liściowe powojników.
A
uski cebuli są przykładem liści spichrzowych. Zmagazynowane są w nich substancje odżywcze produkowane latem przez zielone,
szydlaste liście asymilacyjne, czyli szczypior.
U 'żywych kamieni' (Lithops) liście przyjęty rolę magazynu wody. Szarobrunatna barwa upodabnia je do podłoża, co sprawia, że nie są
zauważane przez zwierzęta.
Liście przekształcone w ciernie pełnią funkcje obronne. Są one rozmieszczone na pędach, niekiedy (np. u berberysu, kaktusów) pomiędzy
typowo wykształconymi liśćmi, broniąc je przed natarczywością roślinożerców.
Innym zadaniem, które wypełniają liście, jest zwabianie zwierząt zapylających kwiaty. Tę rolę pełnią np. fioletowo nabiegłe liście
przykwiatowe pszeńca i żółte listki pod złożonymi kwiatostanami wilczomleczy, przywabiające owady. Czerwone liście poinsecji, czyli
gwiazdy betlejemskiej (także z rodzaju Wilczomlecz), otaczające niepozorne kwiaty, wabią zapylające tę roślinę kolibry.
Niezwykłą metamorfozę przechodzą pułapkowe liście roślin owadożernych. Drobne zwierzęta służą tym drapieżnym roślinom, rosnącym
najczęściej w jałowych siedliskach, za z
ródło azotu. W zależności od sposobu 'polowania' liście mogą być wykształcone jak urny lub dzbanki
(np. u dzbaneczników, których wewnętrzne ściany pokryte są gruczołami wydzielającymi enzymy trawienne). Na dnie 'naczynia' znajduje
się płyn, w którym owady topią się, zwabione barwą pułapki bądz
wydzielanym przez nią nektarem. Występują u: muchówki
amerykańskiej, rosiczki.
PRZETRWANIE ZIMY
W strefach o umiarkowanym klimacie dużym kłopotem dla wieloletnich
roślin opatrzonych delikatnymi liśćmi jest przetrwanie zimy. Problemem
są nie tylko niskie temperatury, ale także brak wody, która w postaci
kryształków lodu nie może być pobierana przez korzenie. Skutecznym
więc rozwiązaniem jest pozbywanie się delikatnych części ciała i przejście
w stan, w którym wszelkie procesy metaboliczne praktycznie ustają.
Trwałe rośliny zielne - byliny - chowają się pod ziemię jako kłącza,
bulwy czy cebule, bądz
trwają w postaci rozetki liści 'przyklejonej' do
ziemi i przykrytej warstwą śniegu jak pierzyną.
Opatrzone grubą korą drzewa pozbywają się liści, odzyskując uprzednio
większość zawartych w nich składników odżywczych i mineralnych (np.
azot, fosfor i potas). Są one zmagazynowane w miękiszu łodyg i korzeni.
Rozłożony na proste związki zostaje także chlorofil, maskujący swą
zielenią wszystkie inne barwy. Główny koloryt zaczynają nadawać liściom
ksantofile i karoteny. Uwidoczniają się żywo zabarwione, uboczne i
szkodliwe produkty przemiany materii, zmagazynowane w wakuolach.
Miejsce, w którym nasada ogonka liściowego styka się z gałązką, różni
się strukturą od otaczających tkanek. Zbudowane jest z cienkościennych komórek miękiszowych i nazywane strefą odcięcia. Od strony
łodygi powstaje tam warstwa komórek korka. Następnie, od strony ogonka liścia, enzymy rozpuszczają blaszki środkowe pomiędzy
komórkami miękiszu. Liść trzyma się już tylko dzięki cienkiej wiązce przewodzącej, która szybko zostaje przerwana. Niekiedy (np. u dębów i
buków) wiązka przewodząca jest wzmocniona, dzięki czemu liście są silniej związane z gałęzią. Nawet po obumarciu i wyschnięciu trwają
na drzewie, niejednokrotnie aż do następnej wiosny.
7/7
Organy roślinne, autor: gryzaj
WYGL
D ZEWN
TRZY LIŚCIA
UA
OŻENIE LIŚCI NA A
ODYDZE
A. B. C. D. E. F.
A. Skrętoległe - jeśli z jednego węzła wyrasta jeden liść i jest on ustawiony w różnych płaszczyznach i można wyznaczyć linię spiralną
łączącą liście wyrastające z kolejnych węzłów
B. Naprzemianległe - jeśli z jednego węzła wyrasta jeden liść, ale ustawiony jest on w jednej płaszczyz
nie
C. Naprzeciwległe - jeśli z węzła wyrastają dwa liście, które mogą być w jednej płaszczyz
nie
D. Naprzeciwległe krzyżowe - jeśli z węzła wyrastają dwa liście, które mogą być w dwóch płaszczyznach
E. Okółkowe - z jednego węzła wyrastają trzy lub więcej liści
F. Różyczkowe /rozetkowe/ - mogą być w każdym z powyższych typów ulistnienia, lecz zebrane na silnie skróconym pędzie
RODZAJE LIŚCI
Liść prosty:
a) wrębny,
b) librowato-pierzastoklapowany,
c) pierzastodzielny,
d) pierzastosieczny,
e) potrójnie pierzastosieczny,
f) dłoniastosieczny,
Liść złożony:
g) Pierzastozłożony
h) dłoniastosłożony 4-listkowy
UŻYA
KOWANIE
A. równoległe
B. równoległe łukowate
C. pseudopierzaste lub łukowate
D. pierzaste
E. pierzasto-równoległe
F. dłoniaste
A. B. C. D. E. F.
CIERNIE I KOLCE
Cierń  twór o kształcie szydłowatym, zaostrzony, rozgałęziony lub nierozgałęziony. Sztywny dzięki
występowaniu w nim tkanki wzmacniającej - twardzicy i na skutek drewnienia. Ciernie zawierają wiązki
przewodzące. cierń kolec
Kolce  twarde sztywne wyrostki zbudowane ze skórki i leżącej pod nią tkanki miękiszowej. Nie zawierają
tkanek przewodzących, więc nie są połączone z wnętrzem organu, na którym występują. A
atwo daje się odrywać. Występuje np. u róży.
Pochodzenie pędowe Pochodzenie liściowe Pochodzenie korzeniowe
Wyrastają z kątów liści, w zasadzie jako Ciernie mogą stanowić przeobrażone całe Ciernie mogą mieć czasami, aczkolwiek rzadko,
krótkopędy, niekiedy występują na nich liście lub tylko jego części, np. przylistków. pochodzenie korzeniowe. Tworzą się na pniu jako
zredukowane liście przekształcone korzenie przybyszowe.
Głóg, tarnina, kserofity pustynne i Kaktus, berberys - (liście) Jednoliścienne: niektóre palmy
stepowe. Robinia, akacja, niektóre wilczomlecze  Dwuliścienne: niektóre epifity
(przylistki)
W
SY
Typowe wąsy są nitkowatymi, rozgałęzionymi lub nierozgałęzionymi utworami, które pod wpływem bodz
ca mechanicznego owijają się
wokół podpory, zapewniając utrzymanie rośliny w pozycji pionowej.
Niekiedy na wąsach mogą powstawać specjalne tarczki czepne, np. u winobluszczu.
Pochodzenie pędowe Pochodzenie liściowe
Wąsy mogą powstawać z przeobrażenia się pędu Wąsy mogą powstawać w wyniku przeobrażenia całego liścia, bądz
tylko jego części,
głównego, jak i z pędów bocznych, wyrastających z np. w rodzinie dyniowatych rozwijają się z liści zredukowanych do środkowego nerwu,
kątów liści. podobne wąsy występują również u niektórych roślin motylkowatych. Często funkcje
liści przejmują silnie rozwinięte przylistki.
Winorośli  z pędu głównego Lędz
wian, groch, wyka
Męczennica  pędy boczne
8/8