Stosunki polsko izraelskie

�% STOSUNKI POLSKO - IZRAELSKIE.
PRÓBA ANALIZY CZYNNIKÓW JE KSZTAATUJCYCH.
_________________________________________________________________________________________
JOANNA DYDUCH
JOANNA DYDUCH
Joanna Dyduch - Doktor Nauk Humanistycznych. Absolwentka kierunku
Stosunki Międzynarodowe i Politologii, Uniwersytet Wrocławski. Stypen-
dystka programu rządowego państwa Izrael. Specjalistka z zakresu stosun-
ków polsko-izraelskich. Członkini zało\ycielka Towarzystwa Polsko-
Izraelskiego "Nadzieja-Hatikvah" i przewodnicząca tego stowarzyszenia.
1
WSTP.
Stosunki polsko-izraelskie często traktowane są, jako część szerszego
zagadnienia, a mianowicie relacji polsko-\ydowskich. Przedmiot tego artykułu
wymaga jednak, by skoncentrować się na Polsce i Izraelu i tym, co te kraje łączy
oraz co je dzieli. Nie zapominając, \e Izrael w Deklaracji Niepodległości z 14
maja 1948 roku określa się mianem Państwa śydowskiego i odwołuje się do wie-
lowiekowej tradycji \ydowskiej oraz historii Diaspory, z jej najciemniejszymi
kartami takimi jak holokaust.1
W tekście tym postaram się wskazać i usystematyzować najwa\niejsze
czynniki kształtujące stosunki polsko-izraelskie. Uprzednio jednak pokrótce
przedstawię najwa\niejsze wydarzenia w relacjach między obu państwami. Inter-
pretacja omawianych zjawisk obywać się będzie przy u\yciu neoliberalnych me-
tod badania stosunków międzynarodowych. Aktorami w relacjach międzypań-
stwowych nie są tutaj rządy, lecz grupy nacisku, których interesy przekładając się
na realizowaną przez władze politykę.2
By analiza była bardziej czytelna, czynniki kształtujące stosunki obu kra-
jów podzielone zostaną, na te znajdujące się po stronie polskiej oraz te po stronie
izraelskiej. Jeśli chodzi o grupę pierwszą, to przyjrzymy się przede wszystkim
uwarunkowaniom historycznym relacji Polska-Izrael, z uwzględnieniem zagad-
nienia polskiego antysemityzmu. Istotną rolę, w kształtowaniu współczesnych
stosunków między obu krajami, mają tak\e przeobra\enia w środowisku między-
narodowym, które doprowadził do zmiany pozycji Polski na arenie międzynaro-
dowej. Spore znacznie w kontaktach, tak na poziomie oficjalnymi państwowym,
jak równie\ na poziomie społeczeństw, mają osobiste kontakty przedstawicieli
obu narodów.
Jeśli zaś chodzi o to, co dzieje się po stronie izraelskiej to warto przyjrzeć
się historycznym, ideologicznym i społeczno-obyczajowym uwarunkowaniom
kształtowania wizerunku Polski i Polaków w Izraelu. Mowa będzie o ideologii
syjonizmu oraz koncepcjach potępiających i odrzucających idee \ycia w diaspo-
rze. Wa\nym elementem relacji polsko-izraelskich, jest brzemię wspólnej prze-
szłości, dramatycznie zakończonej wydarzeniami II wojny światowej. Szczegól-
nie istotna jest tu interpretacja i forma przekazu wiedzy o wspólnej historii, dlate-
go te\ w artykule zostanie podniesiony problem tak zwanych pielgrzymek izra-
elskiej młodzie\y do Polski, będących jednym z elementów izraelskiej edukacji
obywatelskiej.
* * *
1
Deklaracja Niepodległości Państwa Izrael, [w]: K. Wojtyczek, Konstytucja Państwa Izrael, Wy-
dawnictwo Sejmowe, Warszawa, 2001, ss. 39-42.
2
A. Moravcsik; Taking Preferences Seriously: a Liberal Theory of International Relations; w: P.
Viotti, M. Kauppi, International Relations Theory. Pluralism, Globalism and Beyond. Boston
London 1999, s. 246-256.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
2
1. RYS HISTORYCZNY MIDZYPACSTWOWYCH RELACJI POLSKA-IZRAEL.
Związki między Polską i Izraelem wykraczają znacznie poza ramy czaso-
we, jakie wynikałyby, co tyczy się głównie ich dolnej granicy, z faktu powstania
Państwa śydowskiego w 1948 roku. Ju\ bowiem od końca XIX wieku, rozpoczął
się polski ruch pielgrzymkowy do Ziemi Świętej. W tym czasie trwał proces or-
ganizowania się napływającej do Palestyny ludności \ydowskiej. Ową pierwszą
przedpaństwową formą organizacyjną było jeszuw.3 W 1908 roku powstał w Je-
rozolimie pierwszy Dom Polski, jego głównym celem była słu\ba polskim piel-
grzymom. Jeszcze 1943 roku oddano do u\ytku drugi taki obiekt.4 Wa\nym, z
punktu widzenie relacji dyplomatycznych, było powołanie 1 stycznia 1923 roku
konsulatu polskiego w Jerozolimie, który w 1925 roku został przekształcony w
konsulat generalny. W 1927 roku powstaje konsulat w Tel Awiwie, a 1936 roku
vice konsulat honorowy w Hajfie. Poszerzanie dzielności administracyjnej pol-
skich placówek dyplomatycznych, było wyrazem pogłębiania się kontaktów i
wzrostu zapotrzebowania na świadczone przez nie usługi. Kolejnymi dowodami
na rozwój współpracy było powołanie Polsko Palestyńskiej Izby Handlowej
(kwiecień 1932 rok), rosnąca wymiana handlowa i znaczny wzrost emigracji lud-
ności \ydowskiej z Polski do Palestyny przyczyniły się do uruchomienia w 1933
roku, przez Polskie Transatlantyckie Towarzystwo Okrętowe, regularnej linii z
rumuńskiego portu do Hajfy (zawieszone z powodów brytyjskich ograniczeń
paszportowych w 1938r.). Istniały równie\ nieregularne połączenia towarowe
między Gdańskiem i Gdynia a Hajfą. Tomaszewski i Chojnowski podają, \e ju\
od 1937 roku samoloty polskie podjęły loty do Tel Awiwu, a Bank Polska Kasa
Opieki SA w 1933 roku otworzył w Tel Awiwie swój odział, natomiast 1936 eks-
pozyturę w Hajfie.5
Kontakt z Polską i jej sprawami (min.: kulturą), był wśród śydów w Pale-
stynie du\y, na co oczywiście miały wpływ polskie korzenie wielu izraelskich
pionierów. Tak\e zainteresowanie polskiej dyplomacji sprawami Palestyny, w
kontekście \ydowskiej emigracji był bardzo \ywe. Na sesji Zgromadzenie Ogól-
nego Ligi Narodów w pazdzierniku 1935 roku, polski przedstawiciel podniósł
sprawę \ydowskiego ośrodka narodowego w Palestynie , wyra\ając jednocze-
śnie poparcie dla \ydowskiej emigracji.6
Okres II wojny światowej miał kolosalne znaczenie, tak dla idei powoła-
nia Państwa Izrael, jak równie\ pózniejszych stosunków polsko izraelskich.
Niektórzy badacze, politycy czy wreszcie analitycy łączą powstanie Izraela z \y-
dowską tragedią II wojny światowej. Sąd ten jest w Izraelu równie popularny, co
krytykowany. Nie jest jednak celem tego artykułu rozstrzyganie o słuszności owej
tezy. Po drugie zaś nie wolno przy analizie relacji polsko izraelskich bagateli-
3
Jeszuw (z hebrajskiego - osadnictwo) to forma organizacji dawnej społeczności \ydowskiej za-
mieszkałej w Palestynie przed utworzeniem Państwa Izrael.
4
A. Chojnowski i J. Tomaszewski, Izrael, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2001, ss. 42-43.
5
Ibidem. s.44.
6
Ibidem, s.45.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
3
zować prawdy o tym, \e Zagłada śydów europejskich dokonała się przede
wszystkim na polskiej ziemi.
Czas między zakończeniem wojny w maju 1945 roku, a utworzeniem i
międzynarodowym uznaniem państwa Izrael, to okres burzliwej dysputy na arenie
międzynarodowej o losy Palestyny. To równie\ czas nieustającej, w większości
nielegalnej, emigracji śydów do Ziemi Obiecanej . Wielu z przybywających
wówczas do Palestyny, to ocalali z Holokaustu polscy śydzi. Jeśli zaś chodzi o
obecność polskiej dyplomacji w Palestynie w tym czasie, to od 1 lipca 1946 roku,
przy brytyjskim gubernatorze, działał w Jerozolimie delegat rządu RP, który w
sierpniu 1946 roku został przekształcony w Konsulat Generalny. 16 sierpnia 1946
roku natomiast ustanowiono Konsulat Generalny RP w Tel Awiwie.7
Dzień 15 maja 1948 był końcem oficjalnego zarządzania Palestyną przez
Brytyjczyków. Jednak\e nie to wydarzenie zapisało się w historii najtrwalej.
Dzień ten jest bowiem, pierwszym dniem istnienia Izraela - jako nowoczesnego
państwa, proklamowanego wieczorem dnia poprzedniego.
Polska nale\ała do grupy państw, które jako pierwsze uznały Izrael, ju\ 16
maja 1948 roku. Gest polski powiązany był jednak z polityką Kremla. Moskwa
wspierała, bowiem śydów przeciwko Arabom, w toczącej się wojnie na Bliskim
Wschodzie.8 Oficjalnie stosunki polsko-izraelskie zostały nawiązane 19 maja
1948 roku9, a ju\ w dniu 2 czerwca 1948 roku do polskiego Konsulatu Generalne-
go w Jerozolimie, na ręce ówczesnego Konsula Generalnego prof. Olgierda Górki
trafia depesza z Warszawy, w której informuje się, \e Rząd nasz zgodził się na
wymianę przedstawicielstw dyplomatycznych z państwem Izrael .10 Pierwszym
posłem pełnomocnym ze strony Izraela w Polsce został Izrael Barzilai, który objął
stanowisko 29 września 1948 roku.11 Poselstwo Izraela w Warszawie rozpoczęło
swoją działalność we wrześniu 1948 roku, natomiast poselstwo PRL w Tel Awi-
wie dopiero w grudniu 1954 roku, do tej pory wykorzystywano dotychczasowe
palcówki dyplomatyczne, znajdujące się na tym terenie Palestyny.12
Tym, co zajmowało najwięcej miejsca i poniekąd determinowało wzajem-
ne relacje, była sprawa emigracji \ydowskiej z Polski do Izraela. Tu\ po zakoń-
czeniu działań wojennych, od 1945 roku, emigracja \ydowska z Polski miała cha-
rakter spontaniczny i nie kontrolowany pózniej jednakiej jej przebieg nadzorowa-
ny był, tak przez władze polskiej, jak i organizacje \ydowskie koordynujące i uła-
twiające wyjazdy do Izraela.13 Od chwili nawiązania stosunków dyplomatycznych
7
S. Bieleń, Stosunki izraelsko polskie, [w]: K. A. Wojtaszczyk, Współczesny Izrael& op.cit.,
s.85.
8
A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914-1993, t.2, Świat Ksią\ki, Warszawa 1995, s.126.
9
E. J. Pałyga, Dyplomacja Polski Ludowej 1944-1984 (kierunki treści - mechanizmy), Instytut
Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1986, s.78.
10
AMSZ, Samodzielny Wydział Wschodni, Izrael, z.11, t.275, w.15, sygn. 6Z2/Wsch/5236.
11
Stosunki dyplomatyczne Polski 1944 1979. Informator 1982, t.5, Afryka i Bliski Wschód,
s.149.
12
E. J. Pałyga, Dyplomacja Polski Ludowej 1944-1984 (kierunki treści - mechanizmy), Instytut
Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1986, ss. 77-78.
13
B. Szaynok, Stosunki polsko izraelskie w latach 1948 1967, maszynopis, Wrocław 2004, s.2.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
4
do ich zerwania w 1967 roku, \ydowska emigracja do Izraela przybierała postać
fal, generowanych polityką władz PRL oraz co jakiś czas pojawiającym się i
przybierającym ró\norakie formy antysemityzmem, nie zawsze państwowym.
Wśród wydarzeń powodujących nasilanie się emigracji był pogrom kielecki, wy-
darzenia roku 1956 w Polsce, które oprócz wydarzeń poznańskich, odwil\y poli-
tycznej i alternacji władzy w strukturach PZPR, przyniosły tak\e narastające
zjawisko antysemityzmu tak społecznego, jak i państwowego.14 Antysemityzm
ów, z jednej strony osadzony był na przekonaniu o: nadmiernej obecności śydów
w najatrakcyjniejszych sferach \ycia, ich braku lojalności państwowej, spisku
\ydowskiego, a z drugiej posłu\ył jako instrument w nieczystej grze politycznej.
Paralelnie z polityką emigracyjną, relacje polsko izraelskie w tym okre-
sie, zale\ne były od sytuacji na Bliskim Wschodzie i jej oceny przez Moskwę.
Sowieci umacniali swoje wpływy w Egipcie i Syrii. Po nacjonalizacji Kanału Su-
eskiego przez rząd Nessera, Francja i Anglia powa\nie zaniepokojone rozwojem
wydarzeń na Bliskim Wschodzie, zdecydowały się na sojusz z Izraelem przeciw-
ko Egiptowi. Francja ju\ wcześniej była głównym dostawcą broni i technologii
wojskowej dla Izraela, podczas gdy Związek Radziecki wspierał militarnie Egipt.
W konsekwencji napięcia międzynarodowego, doszło do militarnej konfrontacji w
pazdzierniku 1956 roku. Polskie stanowisko w sprawie konfliktu na Bliskim
Wschodzie (tzw. konfliktu sueskiego), to\same było ze stanowiskiem Moskwy.
Oświadczenie w tej sprawie wydano w listopadzie 1956 roku, potępiając Izrael i
jego europejskich sojuszników, a udzielając poparcia Arabom.
Lata 60. to okres, charakteryzujący się względną poprawnością we wza-
jemnych relacjach. Nowym zjawiskiem w krajobrazie polsko izraelskich relacji
były wzajemne wizyty urzędników ró\nych szczebli. Do najbardziej, znaczącej
wizyty doszło w dn. 11-17 maja 1966 roku, gdy Polskę odwiedził izraelski mini-
ster spraw zagranicznych Abby Eban. Głównym celem jego wizyty była zwoła-
na w Warszawie narada ambasadorów Izraela z państw socjalistycznych. Wizyta
Ebana w Warszawie miała charakter nieoficjalny, a szczyt izraelskich ambasado-
rów został ostro oprotestowany przez państwa arabskie.15
O poprawności stosunków między obu krajami, mo\e równie\ świadczyć
uwieńczenie sukcesem, wieloletnich starań Izraela o podniesienie placówek dy-
plomatycznych krajów do rangi ambasad, co nastąpiło pod koniec 1962 roku. Jeśli
zaś chodzi o sukcesy po stronie polskiej dyplomacji, w kontekście relacji z Izra-
elem trzeba wspomnieć o wystąpieniu premiera Izraela - Lewiego Eszkola, który
na konferencji prasowej 29 lipca 1964 roku, uznał prawo Polski do nienaruszalno-
ści zachodniej granicy.16 W zakresie stosunków gospodarczych strona polska
niemal\e permanentnie była zadłu\ona wobec Izraela. Obroty handlowe z Izra-
14
Czytaj więcej [w]: P. Machcewicz, Polski rok 1956, Oficyna Wydawnicza MÓWI WIEKI,
Warszawa 1993,
15
A Stankowski, Zerwanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem przez Polskę w czerwcu 1967
roku, [w:] J. śyndu [red.], Rozdział wspólnej historii. Studia z dziejów śydów w Polsce, Wydaw-
nictwo Cyklady, Warszawa 2001, 357.
16
Ibidem.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
5
elem na rok 1966 wynosiły po stronie eksportu 18 183 tyś zł. dewiz, po stronie
importu zaś, 31 680 tyś. zł dewiz.17
Okres względnego spokoju i pewnej normalizacji, ju\ w połowie lat
60.dobiegał końca. Przynajmniej trzy czynniki miały wpływ na zmiany w stosun-
kach polsko izraelskich. Po pierwsze wyraznie proarabskie stanowisko Moskwy
wobec Bliskiego Wschodu. Po drugie, w łonie PZPR ujawniła się antygomułow-
ska opozycja i mo\na było spodziewać się walki o władzę, oraz tego, \e walczący
szukać będą zasłony dymnej, jak i argumentacji by wyeliminować przeciwników
politycznych. Po trzecie wreszcie, na Bliskim Wschodzie \ydowsko- arabska kon-
frontacji wisiał na włosku.
I to właśnie tak zwana Wojna Sześciodniowa w 1967 roku stała się przy-
czynkiem dla zerwania 12 czerwca 1967 roku stosunków dyplomatycznych mię-
dzy Izraelem a państwami bloku wschodniego. Na spotkaniu wiceministra spraw
zagranicznych PRL Marian(a) Naszkowskiego z izraelskim ambasadorem Dovem
Satteth em, ten pierwszy przedstawił izraelskiemu dyplomacie stanowisko pol-
skiej strony rządowej wraz z argumentacją.18 Ambasador Izraela dowiedział się
równie\, i\ Rząd Polski oczekuje, \e ambasador Izraela opuści Polskę wraz z
personelem w najbli\szych dniach .19 Tekst oświadczenia zaś, został wysłany do
państw arabskich.
Sześć dni po zerwaniu stosunków dyplomatycznych, Polskę opuścił amba-
sador Izraela wraz z personelem dyplomatycznym ambasady. Na lotnisku w War-
szawie zgotowano mu \enujące po\egnanie. J.Eisler pisze, o 200 lekko podpi-
tych (na koszt MSW) i dostarczonych tam cię\arówkami osobników, którzy zda-
niem komentatora polskiego radia wyra\ali spontaniczną reakcję ludu Warsza-
wy .20 Spontanicznie zebrany lud Warszawy , napierał na idącą grupę dyploma-
tów izraelskich w asyście ambasadora Holandii, gwi\d\ąc, szydząc i wykrzyku-
jąc ordynarne wyzwiska na przechodzących. 21
Tego samego dnia, czyli 18 czerwca 1967 roku, z tym, \e w godzinach
rannych Tel Awiw opuszczał polski ambasador Józef Puta, wyjazd przebiegał bez
\adnych incydentów, natomiast na warszawskim Okęciu, polskiego dyplomatę
czekało równie\ spontaniczne , choć tym razem serdeczne i owacyjne przyjęcie.
Po zerwaniu relacji dyplomatycznych, sprawy polskie w Izraelu prowa-
dzone były do 1970 roku przez ambasadę Finlandii w Tel Awiwie. W ramach
17
AMSZ, Departament V, sygn. 26/74, w-2, Informacje nt. obrotów handlowych Izraelem.
18
E. J. Pałyga, Dyplomacja Polski Ludowej..., op.cit, s. 77., równie\ [w:] AMSZ Samodzielny
Wydział Wschodni, Izrael, z.57 t.70, w.3, Notatka z rozmowy z ambasadorem Dov Sattathem.
19
AMSZ Samodzielny Wydział Wschodni, Departament V, Izrael, z.60 t.70, w.1, Treść oświad-
czenia rządu PRL, wręczonego w dn. 12.VI. br. Ambasadorowi Izraela w Warszawie p. D. Satta-
thowi.
20
J. Eisler, Marzec 1968. Geneza, Przebieg, Konsekwencje, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1991,
s. 134.
21
AMSZ, Departament V, 1967, sygn. 57/70, w-3, Notatka z rozmowy z ambasadorem Holandii p.
Calkoenem, przeprowadzonej w dn. 19 czerwca 1967 r., oraz Tłumaczenie z języka angielskiego
pisma Ambasadora Holandii w sprawie zajść na lotnisku. Dokładnie o przebiegu wydarzeń z
opuszczenia Polski przez izraelskiego ambasadora czytaj [w:] A Stankowski, Zerwanie stosunków
dyplomatycznych..., op.cit., s.363-365.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
6
fińskiej palcówki dyplomatycznej istniał specjalny Wydział Polski. Natomiast od
1 pazdziernika 1970 roku sprawy polskie le\ały w gestii ambasady PRL w Wied-
niu. Interesy Izraela w Warszawie reprezentowała holenderska placówka dyplo-
matyczna w Warszawie.22 Ze strony polskiej, komórką kontaktową ds. kontaktów
z Ambasadą Finlandii został Departament III MSZ, a kontakty z Ambasadą Ho-
landii związane z Izraelem miał utrzymywać Protokół Dyplomatyczny.23
Stosunki dyplomatyczne zostały oficjalnie zerwane, ale nie był to koniec
kłopotów, w i tak ju\ skomplikowanych relacjach polsko izraelskich. Czerwiec
1967 roku stał się bowiem początkiem wydarzeń, które zdeformowały, bądz jak
chcieliby inni ukształtowały, \ycie wielu tysięcy Polaków, \ydowskiego pocho-
dzenia, a do historii przeszłych jako wydarzenia marcowe.24 W ich konsekwencji
zdziesiątkowana ju\ polska społeczność \ydowska przestał praktycznie istnieć.
Choć nie wszyscy wyje\d\ający wówczas z Polski udawali się do Izraela, to wy-
darzenia te rzuciły niewątpliwie cień na dalsze relacje między Polską a Izraelem.
Co prawda stosunki polsko izraelskie na poziomie dyplomatycznym, po
zerwaniu stosunków zostały zamro\one, to jednak wcią\ w Izraelu funkcjonowała
polska placówka bankowa PKO. Ta namiastka polskiej obecności w Państwie
śydowskim, jak dowiadujemy się z Notatki z rozmowy naczelnika F. Mliczka z
Dyrektorem Agencji Banku PKO w Tel Awiwie, była wyraznie po\ądana przez
izraelskie władze. 25 Z dokumentu tego dowiadujemy się równie\, \e nie słabło
w Izraelu zainteresowanie polską prasą i ksią\ką. Na izraelskim rynku prasowym
wcią\ mocną pozycję posiadała polskojęzyczna gazeta Nowiny Kurier . Autor
opracowania zwraca się uwagę na antypolski ton wypowiedzi niektórych redak-
torów gazety. Wśród nich pierwsze skrzypce miał grać A. Klugman, teksty jego
były w rzeczywistości krytyką polityki władz PRL. Mimo zapotrzebowania w
Izraelu na funkcjonowanie polskiej palcówki finansowej, władze polskie od dru-
giej połowy 1970 roku rozwa\ały jej likwidację.26 Ostatecznie z dniem 1 paz-
dziernika 1970 roku Finlandia przestała reprezentować interesy polskie w Izra-
elu.27 Jednocześnie Finowie nie wyrazili zgody na dorazne występowanie w cha-
rakterze przedstawiciela Polski w konkretnych sprawach.28
22
E. J. Pałyga, Dyplomacja Polski Ludowej..., op.cit,
23
AMSZ Departament V, sygn. 57/70, w-3, Wnioski z narady odbytej dn. 28 czerwca 1967 roku,
pod przewodnictwem dyrektora Generalnego Tow. Amb. Z. Wolniaka.
24
Czytaj więcej: J. Eisler, Marzec 1968. Geneza, Przebieg, Konsekwencje, Wydawnictwo PWN,
Warszawa 1991, D. Stola, Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967 1968, Instytut Studiów
Politycznych PAN, Warszawa 2000.
25
AMSZ, Departament V, sygn. 25/74, w-3, Notatka z rozmowy naczelnika F. Mliczka z Dyrekto-
rem Agencji Banku PKO w Tel Awiwie. 2.11.1970 r.
26
AMSZ, Departament V, sygn. 25/74, w-3, Pismo Z. Wolniaka do Podsekretarza Stany w Mini-
sterstwie Finansów H. Kisiela, 8.11.1970 r.
27
AMSZ, Departament V, sygn. 25/74, w-3, Pismo S. Staniszewskiego do S. Wilskiego, w sprawie
zakończenia reprezentowania interesów polskich w Izraelu przez Ambasadę Finlandii., 5.10.1970
r. Decyzja o rezygnacji z usług Finów zapadła między 22 -23 maja 1970 roku w Helsinkach trak-
cie rozmów nt. reprezentowania przez Finlandię interesów PRL w Izraelu.
28
AMSZ, Departament V, sygn. 42/76, w-6, Notatka na temat reprezentowania interesów PRL w
Izraelu przez Ambasadę Finlandii w Tel Avivie, 30.10.1973r.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
7
W 1973 Bliski Wschód pogrą\a się w cieniu kolejnego konfliktu zbrojne-
go między Izraelem, a jego arabskimi sąsiadami. Izrael ponownie bliski był cał-
kowitego zmia\d\enia wroga, ale i tym razem, Rada Bezpieczeństwa ONZ w re-
zolucji numer 338 narzuciła rozejm , który przyjęli w kolejności Egipt, Syria,
Izrael. Wojna Yom Kippur spowodowała pogorszenie się atmosfery wokół Izraela
w krajach socjalistycznych, w tym w Polsce. W dokumentach MSZ znajdujemy
notatkę informacyjną poświeconą sytuacji w Izraelu oraz stosunkom polsko
izraelskim. Jej autor S. Ciacek zwraca uwagę na trudności w realizowaniu zadań
Jednostki Specjalnej Wojska Polskiego w Doraznych Siłach Specjalnych ONZ.
Izrael, jak czytamy w dokumencie, poza jednorazową zgodą na tranzyt naszego
oddziału na Golan, konsekwentnie odmawia zezwolenia na wykonywanie przez
naszą jednostkę zadań logistycznych. 29 Ciacek stawia tezę, jakoby Izrael stoso-
wał dyskryminacje tę wobec kontyngentów tych państw, które zerwały stosunki
dyplomatyczne z Izraelem. 30
Wydarzeniem tego okresu zasługującym na uwagę, było przyjęcie przez
Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 listopada 1975 deklaracji, uznającą syjonizm za
odmianę rasizmu. Polska była w grupie krajów inspiratorów i zwolenników dekla-
racji.
Do nawiązania pierwszych nieoficjalnych kontaktów na poziomie pań-
stwowym doszło końcem lat 70., przy okazji organizowania 35 rocznicy powsta-
nia w Getcie Warszawskim w 1978 roku. Kolejne okrągłe rocznice w 1983 i
1988 roku, obchodzone były przy udziale delegacji z Izraela oraz przedstawicieli
środowisk \ydowskich z innych krajów. Jeszcze w 1978 roku Edward Gierek po-
informował na konferencji prasowej, \e Polska nawią\e stosunki dyplomatyczne z
Izraelem, pod warunkiem rozwiązania problemu palestyńskiego.31
W Izraelu \ywo interesowano się wydarzeniami w Polsce związanymi z
wprowadzeniem stanu wojennego. Ju\ 4 stycznia 1982 roku, ówczesny minister
spraw zagranicznych w izraelskim rządzie, Icchak Szamir w specjalnym przemó-
wieniu w Knesecie, poświeconym wprowadzaniu stanu wojennego w Polsce mó-
wił o podziwie dla Polaków i potrzebie wsparcia społecznego ruchu Solidar-
ność .32
Faktycznie zmiany w środowisku międzynarodowym dawały podstawy do
ocieplenia zamro\onych relacji Polski z Izraelem. Na 39 sesji Zgromadzenia
Ogólnego ONZ w Nowym Jorku w 1984 roku, doszło do pierwszego od zerwania
29
AMSZ, Departament V, sygn. 19/77, w-6, Notatka informacyjna na temat aktualnej sytuacji
politycznej i gospodarczej Izraela, 09.12.1974.
30
Ibidem.
31
M. Góra, Powojenne stosunki z Izraelem, [w]:
http://cyber.cs.net.pl/~bednarszok/lobelio/magda.htm, stan z 12.04.2006r., artykuł w wersji elek-
tronicznej jest skrótem z pracy magisterskiej pt.: Stosunki polsko-izraelskie po II wojnie świato-
wej , napisanej przez M. Górę w Instytucie Nauk Politycznych, na Wydziale Prawa i Administra-
cji, Uniwersytetu Jagiellońskiego.
32
95 Statement in the Knesset by Foreign Minister Shamir on the Situation in Poland 4 Januar
1982, [w]: Israeli Ministry of Foreign Affairs, vol. 7:1981-1982. [w]: http://www.mfa.gov.il, stan z
17.03.2005r.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
8
stosunków dyplomatycznych spotkania ministrów spraw zagranicznych obu kra-
jów. Rok pózniej, w takcie 40 sesji ZO ONZ, Wojciech Jaruzelski odbył rozmowy
z przewodniczącym Światowego Kongresu śydów, Edgarem Bronfmanem. Na-
tomiast minister spraw zagranicznych PRL, Marian Orzechowski spotkała się z
Icchakiem Szamirem, który wówczas sprawował funkcję szefa izraelskiego MSZ.
Dobra atmosfera rozmów zaowocowała podjęciem starań o utworzenie w Polsce i
Izraelu przedstawicielstw dyplomatycznych ni\szego szczebla.33 Misje dyploma-
tyczne i handlowe obu krajów zostały utworzone w 1986. We wrześniu 1986 roku
Izrael otworzył Sekcję Interesów w Warszawie przy Ambasadzie Holandii, Polska
natomiast uczyniła to 1987 roku przy Agencji PKO w Tel Awiwie.
Istotnym wydarzeniem była pierwsza od lat wizyta izraelskiego polityka,
wysokiego szczebla w Polsce. W 1988 r. Warszawę odwiedził gen. Ariel Szaron
ówczesny minister gospodarki mieszkaniowej i budownictwa. W czerwcu 1988
roku z wizytą w Warszawie przebywał dyrektor generalny izraelskiego minister-
stwa spraw zagranicznych Belini. Jego wizyta w Polsce, budziła spore zaintere-
sowanie izraelskich mediów.34 W 1988 doszło tak\e do wymiany wizyt ministrów
do spraw wyznań i religii - Władysława Loranca ze strony polskiej i Zevuluna
Hammera ze strony izraelskiej. W 1988 roku uruchomiono między Izraelem a
Polską bezpośrednie połączenia \eglugowe.
Spory wkład w proces odnawiania stosunków między dwoma krajami mia-
ło powołanie w 1988 roku Towarzystwo Polsko - Izraelskiego35, którego zało\y-
cielką i prezesem jest urodzona w Polsce, izraelska pisarka Miriam Akavia. Poza
tym, Izraelczycy coraz liczniej odwiedzali Polskę (były to przede wszystkim tak
zwane podró\e do korzeni z ang. root trip).
Nawiązanie oficjalnych kontaktów z Państwem Izrael, miało miejsce 27
lutego 1990 rok. W konsekwencji czego ponownie otwarte zostały placówki dy-
plomatyczne obu państw (izraelska ambasada w Warszawie i polska ambasada w
Tel Avivie). Pierwszym ambasadorem Izraela w Polsce został, urodzony w na-
szym kraju, doświadczony dyplomata - Mordechaj Palzur.36 Ambasadorem Polski
w Izraelu natomiast, profesor geologii Jan Dowgiałło.37
Przełomowym wydarzeniem dla normalizacji stosunków polsko izrael-
skich była wizyta, prezydenta Lecha Wałęsy w Izraelu. Tu\ po objęciu urzędu
Wałęsa oświadczył, \e Izrael będzie jednym z pierwszych krajów, jaki chciałby
33
S. Bieleń, Stosunki izraelsko polskie, op.cit, s.85.
34
Interview with Foreign Minister Director (Political) Belini on Israeli Television 26 Jun 1988,
Israeli Ministry Foreign Affairs, vol. 9-10 : 1984-1988, [w]: http://www.mfa.gov.il, stan z
19.03.2005r.
35
Bartłomiej Pawlak, Krzysztof Śliwiński , Stosunki polsko - \ydowskie, Sprawy Międzynarodo-
we, [w]:
www.msz.gov.pl/warecka/rocznik/1997/druk/pawlak_sliwinski_stosunki_polsko_zydowskie.html,
stan z 09.04.2003r.
36
Ibidem.
37
Profesor Jan Dowgiałło, jak sam przyznaje, był osobą nie posiadającą doświadczeń w dyploma-
cji, poza tym przd rozpoczęciem misji w Izraelu nie wiele wiedział o kraju, do którego się udaje.
[w]: J. Dowgiałło, H, Sarner, From science to diplomacy. A Pole s experience in Israel, Brunswick
Press, Cathedral City 1995.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
9
odwiedzić, a jednym z celów lansowanej przez niego polityki wewnętrznej będzie
walka z antysemityzmem. W samym Izraelu podchodzono z du\ym sceptycy-
zmem do tych deklaracji, prasa izraelska przypominała o retoryce, jaką posługi-
wał się lider Solidarności w kampanii przedwyborczej (chodziło o deklaracje, \e
jest on 100% Polakiem oraz o oskar\enia Tadeusza Mazowieckiego, \e jest on
rzekomo ukrywającym się śydem , stawiane przez ludzi popierających Wałęsę).38
Krokiem, który miał uwiarygodnić dobre intencje polskiego prezydenta, było po-
wołanie przy jego urzędzie Rady d.s. Kontaktów Polsko - śydowskich.39 Jak czy-
tamy na stronach ukazującego się w Izraelu tygodnika The Jerusalem Report,
Polska opinia publiczna, jest wcią\ nieprzyjazna śydom i Izraelowi, a wizyta
Wałęsy w Izraelu mo\e mieć silny symboliczny wpływ. Badania pokazują, \e a\
50% obywateli popierających Wałęsę oraz 25% zwolenników Mazowieckiego
uwa\a, \e 'śydzi mają zbyt wielkie wpływy w Polsce' .40 Ta sama gazeta w wy-
daniu z 2 maja 1991 roku, prezentuje wyniki badań CBOS'u, z których wynika, \e
Polaka jest krajem antysemicki. Większość Polaków nie pozwoliłaby na \ydow-
skie inwestycje w swoim kraju, a Polacy mają poczucie, \e są rządzeni przez śy-
dów. 41
Taka atmosfera sprawiła, \e zbli\ająca się wizyta Wałęsy w Izraelu, niosła
ze sobą wiele pytań i niewątpliwe obie strony sporo obiecywały sobie po tym wy-
darzeniu. W przemówieniu w izraelskim parlamencie - Knesecie, Wałęsa popro-
sił o przebaczenie. 42 Lesile Susser z The Jerusalem Report, komentując wizytę
napisała: śydzi mieszkali w Polsce ponad 1000 lat. Czterech z ośmiu izraelskich
premierów, urodziło się w Polsce. Ale to w Polsce prawie 3 miliony śydów, zo-
stało zamordowanych przez Nazistów. W czasie II wojny światowej Polska była
'Doliną Śmierci' i to Polska jest "grobem śydów. 43 Dlatego właśnie pojednanie,
jak się okazało, nie było sprawą prostą, nie mo\na było go dokonać poprzez jedno
przemówienie, czy nawet jedną wizytę pełną pojednawczych gestów.
Podejmujący Lecha Wałęsę, ówczesny izraelski premier Icchak Szamir,
który sam urodził się w Polsce, a którego rodzina zginęła w czasie drugiej wojny
światowej, znany był ze swojego antypolskiego nastawienia, co dodatkowo kom-
plikowało warunki, w jakich przebiegała wizyta. Szamir autor wypowiedzi, o tym,
\e Polacy wyssali antysemityzm z mlekiem matki 44, sam musiał być zaskoczo-
ny wynikami wizyty.
Jak wspomina urodzony w Polsce Yaron Becker45, w czasie wizyty pol-
skiego prezydenta pełniący funkcję tłumacza, Premier Szamir, kiedy Wałęsa
przyjechał tutaj [do Izraela], nie chciał rozmawiać z nim po polsku , pomimo tego
38
Walesa invited to Jerusalem, The Jerusalem Report, March 21, 1991.
39
Rada polsko \ydowska, Gazeta Wyborcza, 29.03.1991r.
40
Walesa invited to Jerusalem, op.cit.
41
Drusilla Menaker, Polish polls, The Jerusalem Report, May 2, 1991, s.27.
42
Szalom. Szczęść Bo\e. Wizyta Prezydenta Lecha Wałęsy w Izraelu, Gazeta Wyborcza,
21.05.1991 r.
43
Lesile Susser, A Brtidge over history, The Jerusalem Report, May 30, 1991, s.19.
44
Ibidem.
45
Wywiad z Yaronem Beckerem, Instytut Polski, Tel Aviv, 22.05.2003r.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
10
\e posługiwał się doskonałym polskim. Becker tłumaczył to faktem, \e Szami-
rowi, polscy sąsiedzi zabili ojca i siostrę. Sąsiedzi, z którymi oni \yli przez tyle lat
(...). Jednak\e ju\ w trakcie trwania wizyty Szamir, złamał się i cytował mu
[Wałęsie] całe wersety z Pana Tadeusza. Było to coś w rodzaju resentymentu .
Bez wątpienia, ta wizyta stała się początkiem nowej ery stosunków polsko - izra-
elskich, a w szerszej perspektywie stosunków polsko - \ydowskich.
Przychylna pojednaniu była równie\, postawa polskiego Kościoła, co rów-
nie\ zostało odnotowane przez izraelską prasę.46 Episkopat polskiego Kościoła
ogłosił 20 stycznia 1991 roku, list pasterski jednoznacznie potępiający antysemi-
tyzm. The Jerusalem Report, pisząc o zmianach w polskim kościele podkreślał
znaczenie dobrej woli kościoła, lecz cytując za Stanisławem Krajewskim, stwier-
dzono jeśli duchowieństwo poprzestanie na generalnym stwierdzeniu, \e anty-
semityzm jest zły, to nie wystarczy. 47 Episkopat powołał tak\e do \ycia Komisję
ds. Kontaktów z Judaizmem (1991r.), a w 1994 roku powołany został Instytut
Dialogu Chrześcijańsko - Judaistycznego.48
W marcu 1995 roku Ministrem Spraw Zagranicznych w polskim rządzie
mianowano Władysława Bartoszewskiego, a okres jego urzędowania był czasem,
kiedy ranga stosunków polsko - izraelskich (równie\ polsko - \ydowskich) została
podniesiona. Przy Ministrze Spraw Zagranicznych utworzono Urząd Pełnomocni-
ka Ministra ds. Kontaktów z Diasporą śydowską, jednak\e stosunki polsko - izra-
elskie, zostały wyłączone z jego kompetencji i le\ały w gestii samego Ministra
Spraw Zagranicznych.49 Profesor Bartoszewski, był inicjatorem oraz brał udział w
wielu inicjatywach na rzecz poprawy stosunków polsko - izraelskich. Sam jest
jednym z najwcześniej (1965r.) odznaczonych Polaków Orderem Sprawiedliwych
Wśród Narodów Świata50, jest tak\e honorowym obywatelem Państwa Izrael.
W Izraelu natomiast, przez pierwszą połowę lat 90- tych rządziła lewica
(Partia Pracy oraz Marec). Konfiguracja ta była relatywnie korzystna dla poprawy
wizerunku Polski w Izraelu. Resortem Edukacji, kierowała Shulamit Aloni - lider
partii Merec - znana ze swojego krytycyzmu wobec edukowania młodzie\y w
duchu nacjonalistycznym. Ju\ dwa miesiące po objęciu urzędu, Aloni rozpoczęła
kampanię zwróconą przeciwko wyjazdom młodzie\y izraelskiej do obozów
śmierci w Polsce motywując to faktem, \e nastolatki po takiej podró\y, skłonni
są bardziej do sympatyzowania z prawicą. 51 Dało to stronie polskiej mo\liwość
wywarcia wpływu na program edukacyjnych wyjazdów Izraelczyków do Polski
oraz treść podręczników szkolnych w zakresie spraw polskich.52 Powołana została
46
Drusilla Meneker, Bishops' move, The Jerusalem Report, December 20, 1990, s.34.
47
Drusilla Meneker, Bishops' move,... op.cit.
48
Bartłomiej Pawlak, Krzysztof Śliwiński , Stosunki polsko - \ydowskie..., op.cit., s.3.
49
Bartłomiej Pawlak, Krzysztof Śliwiński , Stosunki polsko - \ydowskie..., op.cit., s.3.
50
Zobacz więcej: Michał Grynberg, Księga Sprawiedliwych, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1993r., ss. 35-36.
51
N. Greenwood, L. Scharmm, [ed.], Israel Year Book and Almanac 1994, vol. no. 48., s178
52
Jan Dowigiałło, Stosunki z Izraelem, [w]:
www.sprawymiedzynarodowe.pl/rocznik/1995/jan_dowgiallo_stosunki_z_izraelem.html, stan z:
08.04.1003r.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
11
między innymi Polsko Izraelska Komisja Podręcznikowa, działająca w latach
1991-1994.53
Generalnie na płaszczyznie politycznej, od momentu odnowienia stosun-
ków, układały się one poprawnie. Polska była jednym z inicjatorów anulowania
rezolucji uto\samiającej syjonizm z rasizmem, przyjętej przez Zgromadzenie
Ogólne ONZ w 1975 roku.54 Od 1990 roku doszło do serii wizyt państwowych,
które z czasem nabierały coraz częstszego charakteru, a tematami poruszanymi
były ju\ nie tylko kwestie historyczne, ale tak\e współpraca gospodarcza, nauko-
wa i kulturalna. Niemniej jednak, nie brakowało zagadnień dra\liwych. Jednym z
nich była sprawa obustronnego zniesienia turystycznych wiz wjazdowych. Obu
stronom zale\ało na złagodzeniu prawa wizowego. Problemem jednak była kwe-
stia nielegalnych robotników polskich w Izraelu. Ostatecznie jednak osiągnięto
porozumienie w trakcie wizyty premiera RP Jerzego Buzka w Izraelu w grudniu
1999 roku.55 Stosowne porozumienie podpisano wiosną roku następnego.
Inną sporną sprawą była reprywatyzacja i restytucja mienia po\ydowskie-
go. Częściowa regulacja kwestii związanej ze zwrotem mienia, dokonana został
na podstawie ustawy o Stosunku Państwa do Gmin Wyznaniowych śydowskich
(20 luty 1997r.). Jeśli zaś chodzi o reprywatyzację mienia nale\ącego do osób
prywatnych, to brak jest kompleksowego rozstrzygnięcia tego problemu w pol-
skim prawie.
Wiele emocji wzbudzały zawsze w Izraelu, zagadnienia mające związek z
historią. Szczególnie zaś delikatnym tematem była i pozostaje historia Holokau-
stu. Nie bez echa przeszła tam sprawa wykładowcy Uniwersytetu Opolskiego Da-
riusza Ratajczaka, który jak mógł dowiedzieć się izraelski czytelnik dziennika
The Jerusalem Post, zaprzeczał w ksią\ce Niebezpieczne tematy , \e Naziści
mieli plany eksterminacji śydów, oraz twierdził, \e komory gazowe u\ywane
były do zabijania wesz na więzniach. 56 Na stronach izraelskiej prasy znajdziemy
równie\ informacje na temat wydarzeń wokół Auschwitz , między innymi kry-
tyczne artykuły dotyczące planów budowy dyskoteki i centrum handlowego w
pobli\u terenów Muzeum Auschwitz - Birkenau.57 Szeroko opisywana była histo-
ria, której głównym bohaterem był Kazimierz Świtoń. Chodziło mianowicie o
oburzenie środowisk \ydowskich, na samowolne stawianie krzy\y na oświęcim-
skim \wirowisku.58
53
B. Pawlak, P. Puchta, Stosunki polsko-\ydowskie i polsko-izraelskie, [w]:
http://www.sprawymiedzynarodowe.pl/rocznik/1998/pawlak_puchata_stosunki_zydowskie_izraels
kie.html, stan 26.06.2006 r.
54
Jan Dowigiałło, Stosunki z Izraele, op.cit.
55
Wkrótce bez wiz, Rzeczpospolita, 08.12.1999 r.
56
Professor fired for Holocaust denial, The Jerusalem Post, April 6, 2000, s.2.
57
Monika Scislowska, Decision to allow visitor center near Auschwitz angers Jewish leaders. The
Jerusalem Post, August 8, 2000, s.5. ; As disco rekindles rancor about development near Au-
schwitz, The Jerusalem Post, September 13, 2000, s.6.; Andrzej Styliński, Shopping center at Au-
schwitz improved, April 21, 2002, s.4.
58
Czytaj m.in. [w]: Hilary Appelman, Yad Vashem: Remove crosses at Auschwitz, The Jerusalem
Post, August 3, 1998, s.5.; Monika Scislowska, Polish government says it can't remove Auschwitz
crosses, August 7, 1998, s.4.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
12
Jedną z ostatnich prób stworzenia międzynarodowego konsylium, w któ-
rego gestii pozostawałyby sprawy związane z miejscami pamięci, szczególnie zaś
z polityką dotyczącą Państwowego Muzeum Auschwitz - Birkenau, było powoła-
nie Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej. Powstała ona na mocy zarządzenia nr
4 Prezesa Rady Ministrów - Jerzego Buzka, z dnia 20 stycznia 2000r. Rada jest
zgodnie z postanowieniami tego aktu prawa, organem opiniodawczo - doradczym
Prezesa Rady Ministrów (art.1, pkt. 2, zarządzenia).59
Znacznie łatwiej przebiegała współpraca na poziomie kulturalno - nauko-
wo - oświatowym. Kontakty te opierały się na, począwszy od okazjonalnych wi-
zyt polskich twórców w Izraelu (min. Penderecki, Mro\ek, Zanussi), po projekty
długofalowe, jak stworzenie katedry Historii i Kultury Polskiej na Uniwersytecie
Hebrajskim w Jerozolimie, czy umowy o miastach partnerskich.60
Powy\szy, skrótowy przegląd najwa\niejszych problemów z zakresu sto-
sunków polsko - izraelskich, stanowi tło do dalszych rozwa\ań. Poni\ej przyjrzę
się czynnikom wpływającym kształt i stan stosunków Polski z Izraelem.
2. CZYNNIKI (ZALEśNE I NIEZALEśNE) WPAYWAJCE NA STOSUNKI POLSKO
IZRAELSKIE.
Kształt stosunków między Polską a Izraelem jest wypadkową wielu ró\no-
rakich czynników. Bez próby ich wskazania i analizy nie sposób właściwie zro-
zumieć i ocenić poszczególnych wydarzeń, o których była mowa wy\ej. Jak była
o tym mowa we wstępie, posługiwać się będziemy dwoma kategoriami czynni-
ków. Pierwszy to czynniki niezale\ne tak więc te, które występują i oddziałują
niezale\nie od postępowania Polaków czy sposobu realizacji polskiej polityki
zagranicznej, a Polacy nie mają na nie \adnego wpływu. Czynniki zale\ne, z pol-
skiej perspektywy to takie, które odnoszą się do funkcjonowania polskiego społe-
czeństwa i jego funkcjonowania, obejmują równie\ kwestie związane z celami
polskiej polityki zagranicznej i sposobem ich relacji.
Do grupy pierwszej (czynników niezale\nych) zaliczyć mo\na:
1) Czynniki, których podło\em jest ideologia.
2) Izraelski system edukacji, ze szczególnym uwzględnieniem programu naucza-
nia dotyczącego Holokaustu.
3) Polska oczyma Izraelczyków urodzonych w Polsce.
4) Stereotyp polskiego śydostwa, jaki został zapo\yczony do społecznego my-
ślenia o Polakach w ogóle.
Natomiast w grupie drugiej (czynników zale\nych) znajdą się:
1) Polski antysemityzm (współczesny i historyczny)
2) Zmiany w środowisku międzynarodowym, przyczyniające się do zmiany wi-
zerunku Polski
59
Zarządzenie nr 4 Prezesa Rady Ministrów z dn. 20 stycznia 2000r., [w]:
http://www.auschwitz.gov.pl/pl_ustanowienie01.html, stan z dnia: 01,03.2004r.
60
Jan Dowigiałło, Stosunki z Izraelem, op.cit.,
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
13
3) Osobiste kontakty - jako forma pokonywania stereotypów.
Zapewne czynników, które wpływają na relacje międzypaństwowe oraz sto-
sunki między narodami: polskim i \ydowskim, jest znacznie więcej. Dodatkowo
w obrębie wymienionych przez mnie faktorów mo\na byłoby zwrócić uwagę na
wiele elementów szczegółowych nadających specyfikę omawianym stosunkom
między państwami. W tym tekście przyjrzymy się jednak wybranym problemem,
które w mojej opinii najsilniej wpływają na wzajemne relacje.
2. 1. CZYNNIKI NIEZALEśNE
AD.1) CZYNNIKI, KTÓRYCH PODAOśEM JEST IDEOLOGIA.
Od momentu powstania państwa Izrael, dominującym nurtem ideologicz-
nym był socjalistyczny syjonizm.61 Podkreślano wówczas potrzebę, stworzenia
nowej jakości modelu obywatela. Ten nowy, silny człowiek - obywatel Izraela
miał być przeciwieństwem słabego, pasywnego śyda z Diaspory. Młode państwo
potrzebowało, odwa\nych wojowników a nie umęczonych byłych więzniów
obozów koncentracyjnych . Chciano stworzyć nowy hebrajski naród, rozwijający
się w duchu niepodległości, wolny od stereotypu \ydowskiej pasywności.
Ideologia, dominująca w początkowym okresie istnienia państwa oparta
była o dwa podstawowe elementy. Po pierwsze Izrael jest specyficzną odpowie-
dzią na Holokaust i jest to miejsce gdzie śydzi mogą czuć się bezpiecznie. Po
drugie, odrzucono idee i wartości \ycia w diasporze. 'Nowy człowiek', miał po-
sługiwać się językiem hebrajskim - nie zaś językiem, jaki przywiózł ze sobą do
nowej ojczyzny, z miejsca gdzie się urodzi i wychowywał. Ideologia, jaka towa-
rzyszyła kreacji 'nowego człowieka' wymagała zerwania więzi z dawną ojczyzną,
którą dla wielu Izraelczyków była Polska.
W społecznej hierarchii najwy\ej sytuowani, byli i wcią\ są ci Izraelczycy,
którzy urodzili się w Izraelu, zwani 'sabrami'. Sabrowie są dziś predestynowani do
określania kierunku zmian społecznych.
In\ynierowie modelu 'nowego człowieka' nie uwzględnili jednak korelacji
ró\nych zmiennych oraz nie przewidzieli wielu konsekwencji, jakie spowodowa-
ne był implementacją ideologii. Alex Danzig analizując izraelską transformację
ideologiczną stwierdził, \e Izraelczycy nie stworzyli izraelskiej świadomości
narodowej, tak jak Amerykanie. Amerykanie stworzyli coś takiego, \e z jednej
stron mo\esz być Amerykaninem patriotą, ale masz swoją cześć kulturalną: pol-
ską, hiszpańską, włoską i to razem jakoś współgra. Tutaj jeszcze tego nie ma,
zawsze jest dyskusja: jesteś bardziej Izraelczykiem, czy bardziej śydem, a jakim
śydem z Polski, Maroka? Izrael to kraj imigrantów i ci imigranci nie wiedzą do
końca, kim są, czy ju\ nie są imigrantami, czy jeszcze są. 62
61
Ch. S. Liebman, E. Don-Yehiya, Civil Religion in Israel. The Traditional Judaism and Political
Culture in the Jewish State, University of California Press, 1983
62
Wywiad z A. Danzigiem, 02.04.2003r., Yad Vashem - Jerozolima. A. Danzig urodził się w
Polsce, jako dziecko wyemigrował do Izraela. Obecnie pedagog, w Yad Vashem. Pracuje nad
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
14
Wydaje się, \e tym, co zostało pominięte, to przy budowie to\samości
zbiorowej, o zupełnie nowej jakości, to to\samość jednostek. Dzisiaj wraca się do
korzeni, podkreśla się ró\norodność społeczną w Izraelu. Kultura hebrajska w
opinii części Izraelczyków nie powinna być kulturą eksluzji, powinno znalezć się
miejsce dla tradycji przywiezionych z Diaspory.63 Te zmiany świadomościowe
dają przestrzeń dla korekty wizerunku Polski w Izraelu.
Wspomniana wypowiedz Denzinga, nie jest oczywiści wypowiedzią, z
jaką identyfikują się wszyscy Izraelczycy, jest jednak opinią osoby o du\ym auto-
rytecie, która od lat zajmuje się nauczaniem. Dyskusję z Danzigiem w tej kwestii
podejmuje Y. Becker, który twierdzi, \e to\samość izraelska zaczyna być świa-
doma swojego pluralizmu. Jego zdaniem typowy Izraelczyk, czy chce czy nie
chce, jest człowiekiem o wielokulturowej świadomość i korzeniach. Dlatego, \e
przyjechał skądś, dlatego, \e je\eli nie przyjechał skądś to wychowywany był
przez babcie i dziadka, którzy mówili innym, ni\ hebrajski językiem i było tak
prawie w ka\dym domu. 64 Yaron Becker zauwa\a, \e dzisiejszy Izrael jest po-
dzielony na wiele grup i podgrup (& ) są Izraelczycy śydzi i Arabowie, wśród
śydów mamy śydów orientalnych (mizrahi) i europejskich (aszkanezyjskich),
mamy około miliona rosyjskich śydów, są śydzi religijni (ortodoksyjni). Te po-
działy jednak nie są jednoznaczne, nakładają się na siebie, tworząc bardzo skom-
plikowaną mozaikę. To jest współczesny Izrael, ale Izraelczyk jest Izraelczykiem
i czuje to najlepiej, kiedy wyje\d\a się zagranice, potem wraca i na lotnisku Ben
Guriona słyszy zawiadomienia spikerki po hebrajsku i rozumie, \e jest w domu i
jest Izraelczykiem. 65
Stanowisko Beckera, nie jest zupełnie inne od Denzinga, obaj zwracają
uwagę, na wielokulturowość izraelskiego społeczeństwa. Obaj widzą potrzebę
powrotu się do tradycji diaspory, ale z pozycji izraelskiej. W tym układzie, punk-
tem odniesienia jest właśnie Izrael, ale to, do czego Izraelczyk odnosi się w pro-
cesie samoidentyfikacji, czy to, z czego czerpie inspiracje dla budowy izraelskiej
to\samości narodowej, nie musi a priori być wrogie, złe, niebezpieczne. Podsu-
mowując mo\na powiedzieć, \e po blisko 60 laty istnienia państwa Izrael, Izrael-
czyk - Hebrajczyk to człowiek, który silny jest przez doświadczenie wielości kul-
tur.
AD.2) IZRAELSKI SYSTEM EDUKACJI, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLDNIENIEM
PROGRAMU NAUCZANIA DOTYCZCEGO HOLOKAUSTU.
Holokaust jako temat szkolnej edukacji pojawił się w Izraelu, stosunkowo
pózno. Dyskusja społeczna i zmiana percepcji Holokaustu zapoczątkowana w
1961 roku, wydarzeniami związanym z procesem Eichmana w Jerozolimie, z cza-
organizacją kursów dla przewodników izraelskich grup młodzie\y odwiedzających miejsca pamię-
ci w Polsce. Inicjator i współtwórca wielu polsko - izraelskich projektów edukacyjnych.
63
A. Isakova, Different is Beautiful, The Jerusalem Report, February 1, 1999, s.54.
64
Wywiad z Y. Beckerem, op.cit.
65
Ibidem.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
15
sem zaowocowała wprowadzaniem zagadnień dotyczących Szoa do izraelskich
szkół. Dopiero w latach 80-tych, Kneset zdecydował o obowiązku wprowadzenia
do programu nauczania treści związanych z Holokaustem. Jednak to lata 90. stały
się okresem, kiedy poło\ono największy nacisk na rozbudowę programu szkolne-
go poświeconego historii Zagłady.66
Izraelczycy, których wypowiedzi cytowane były wcześnie - Yaron Becker
i Alex Danzig, są autorami opracowania pt.: Polski temat' na stronnicach izrael-
skich podręczników do historii (dla szkół średnich). 67 Opracowanie to ma cha-
rakter recenzji, gdzie celem autorów było krytyczne prześledzenie jak przedsta-
wiana jest Polska w izraelskich podręcznikach historii. 68 Becker i Danzig zadają
sobie na wstępie szereg pytań, między innymi o to: czy izraelski uczeń mo\e
zrozumieć swoistą historię śydostwa polskiego bez wyjaśnienia ogólnego tła
między Polakami i śydami na ziemi polskiej w ciągu stuleci? Czy przedstawione
są dobre i złe strony wzajemnych wpływów kulturowych i najwa\niejsze czy
mo\na wytłumaczyć zagładę narodu \ydowskiego w Polsce, bez ustosunkowania
się do tragedii innych narodów w Europie, Polaków w szczególności. 69 Autorzy,
podejmują problem obcią\enia relacji polsko - \ydowskich sporym ładunkiem
emocjonalnym. Ich zdaniem wynika to z faktu, \e Holokaust w znakomitej więk-
szości odbył się na polskiej ziemi , skąd bierze się większość negatywnych ste-
reotypów dotyczących Polski. Pytają czy stereotypy te pomagają izraelskiemu
uczniowi zrozumieć tę tak bardzo obcią\oną emocjami historię?
Autorzy recenzji, dokonali przeglądu podręczników w sposób całościowy
- za punkt wyjścia uznali ju\ okres średniowiecza, poprzez kolejne etapy rozwoju,
upadku i odrodzenia państwowości polskiej. Ja jednak skoncentruję się na mate-
riale dotyczącym przede wszystkim okresu II wojny światowej i jego konsekwen-
cji.
Po analizie izraelskich podręczników stwierdzają oni, \e im bli\ej współ-
czesności, tym bardziej autorzy podręczników, przy opisie wzajemnych stosun-
ków, posługują się stereotypami, co zniekształca wiele zjawisk historycznych. Jest
to ich zdaniem wynikiem tego, \e autorzy podręczników wpadli w pułapkę etosu
syjonistycznego. 70
Z wielu prac, z jakich korzystają izraelscy nauczyciele, a które zostały
prześledzone przez Beckera i Danzinga, posłu\ę się kilkoma przykładami. W
ksią\ce Holokaust i jego znaczenie 71, nawiązanie do sprawy polskiej znajduje-
my w rozdziale siódmym, gdzie mowa jest o podziemnej armii polskiej i stosunku
66
Y. Dror, Holocaust curricula in the Israeli Secondary Schools, 1960's-1990's: Historical Per-
spective from the Moral Education Perspective, [w]: The Journal of Holocaust Education, Vol.
10, Autumn 2001, No.2, A Frnak Cass Journal 2001, s.31.
67
Y. Becker, A. Danzig, "'Polski temat' na stronnicach izraelskich podręczników do historii (dla
szkół średnich)", Kwiecień 2000.
68
Ibidem, Wstęp, s.1.
69
Ibidem.
70
Ibidem, ss. 9-10.
71
I. Gutman, Ch. Shackier, Holokaust i jego znaczenie, Wyd. M. Shazar, Jerozolima 1988r., za: Y.
Becker, A. Danzig, "'Polski temat'..., op. cit., s.17.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
16
Polaków do śydów: Polacy mieli, co prawda silną podziemną armię i okazali
godny szacunku sprzeciw okupantowi, lecz tylko niewielu Polaków było zaszo-
kowanych straszliwymi zbrodniami i losem, który był udziałem śydów. O wiele
więcej zareagowało obojętnością lub zgoła okazywało radość. W rozdziale na
temat Sprawiedliwych Wśród Narodów, nie ma wzmianki o Polakach. Zaś pisząc
o sytuacji w Polsce po zakończeniu wojny stwierdzają: Polski antysemityzm,
który nie przestał istnieć pomimo wojny i Zagłady, i który nabrał niebezpiecznych
i morderczych rozmiarów, w sytuacji rozkładu społecznego istniejącego po woj-
nie sprawił, \e wielu śydów ruszyło na Zachód. 72
Natomiast w popularnym podręczniku Dawida Schachara, Od Diaspory
do niepodległości 73, w rozdziale 56 zatytułowanym A świat milczał , czytamy
Nie jest przypadkiem, \e właśnie na polskiej ziemi powstały wielkie getta, a po-
tem obozy zagłady. Większości ludności polskiej kolaborowała z mordercami,
przyjmując obojętną postawę wobec losu mordowanych śydów i pomagała czyn-
nie oddając śydów ręce Niemców. 74 Podobne treści mo\emy znalezć w ksią\ce,
tak\e przeznaczonej dla izraelskich uczniów szkół średnich, pt.: Historia. Era no-
wo\ytna 75 Polska nie przypadkowo została wybrana jako kraj zagłady.
Wprawdzie naród polski nie kolaborował z nazistami, lecz tak\e nie ruszył pal-
cem by pomóc mordowanym śydom, nawet w dniach najstraszliwszej zagłady w
okresie powstania w warszawskim getcie. Co więcej byli Polacy, którzy wydawali
śydów, uciekinierów w ręce Gestapo, a inni wyra\ali swą radości z faktu, \e ich
robota jest robiona rękami innych. Większości ludzi, z ludu była obojętna i wroga.
I mimo wszystko było niemało Polaków, szczególnie w klasztorach, którzy byli
wstrząśnięci strasznym mordem a szczególnie mordowaniem małych dzieci i pró-
bowali je ratować. Dzięki nim uratowało się w Polsce tysiące śydów.
Osobny paragraf Becker i Danzig poświęcają materiałom wydawanym
przez izraelskie Ministerstwo Edukacji, przygotowującym młodzie\ ostatnich klas
szkoły średniej do wyjazdu do Polski. Co prawda broszury te nie są podręcznika-
mi, mają one jednak charakter edukacyjny. Teksty w nich zawarte, odnoszą się do
miejscowości, które są odwiedzane i są napisane tylko i wyłącznie z perspekty-
wy historii \ydowskiej z przed, w czasie i po zagładzie. 76 Autorzy omawianego
opracowania podkreślają, \e wszelkie wzmianki o Polakach lub polskich obiek-
tach mają wydzwięk negatywny i podkreślają antysemicki aspekt historyczny. 77
Stawiają oni tak\e bardzo powa\ny zarzut, pod adresem treści zawartych w bro-
szurze, pisząc: wypowiedzi zawarte w rozdziale [poświeconym zagładzie] grani-
czą z historycznym wypaczeniem. 78 W rozdziale tym, znajduje się tabela obozów
72
Ibidem, s.18.
73
D. Shachar, Od Diaspory do Niepodległości, t. 1-2, Wyd. Laor, 1996, za: Y. Becker, A. Danzig,
Polski tema'..., op. cit., s.19.
74
Ibidem.
75
M. Ziv, Sh. Etinger, Historia Era Nowo\ytna, t 1-4, Wyd. Sifri, Tel Aviv, 1999. za: Y. Becker,
A. Danzig, "'Polski temat'..., op. cit., s.20.
76
Y. Becker, A. Danzig, Polski temat'..., op. cit., s.26.
77
Ibidem.
78
Ibidem, s.27.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
17
śmierci, składa się ona z nazwy miejsca, okresu istnienia obozu i wyłącznie \y-
dowskich ofiar (podkr. J.D.).
Podsumowując, Becker i Danzig stwierdzają, \e Polaka i jej historia sta-
nowi w izraelskich podręcznikach temat marginalny i jest zwykle tłem dla historii
śydów na tych terenach. W odpowiedzi na postawione na początku recenzji pyta-
nia oceniają, \e izraelski uczeń nie znajdzie w podręcznikach wystarczająco
ogólnego tła dla historii śydów polskich, największego \ydowskiego skupiska
przed II wojną światową. Nie zapozna się on ze stosownymi pojęciami i informa-
cjami, pozwalającymi poszukiwać odpowiedzi na dylematy stosunków między
dwoma narodami - \ydowskim i polskim. I po trzecie wreszcie, nie zrozumie wza-
jemnych wpływów kulturowych między tymi narodami. Bez odniesienia do tra-
gedii innych narodów w Europie, a Polaków w szczególności, będzie mu trudno
zrozumieć i identyfikować się z \ydowskimi ofiarami zagłady. 79
Praktyczną ilustracją do treści broszur, jest wypowiedz80 uczestnika jednej
z wizyt w Polsce - Ziv'a Margolina, który opowiadając o przygotowaniach do
wyjazdu, wspomina: Mieliśmy cykl lekcji przed wyjazdem.(...) Ale to nie były
zajęcia poświęcone specjalnie Polsce, poświęcone były historii Holokaustu śy-
dów w Polsce; [uczyliśmy się] o Auschwitz, Treblince. Właściwie mieliśmy tylko
jedne zajęcia poświecone Polsce, była to lekcja bezpieczeństwa (security lesson),
przeprowadzona przez ludzi z Mosadu. W takcie lekcji bezpieczeństwa dla
izraelskich uczniów udających się do Polski uczulano ich by nie ubierać ubrań z
hebrajskimi napisami, nie rozmawiać po hebrajsku w miejscach publicznych,
zawsze być w grupie, co najmniej 3 osób. Wspominany przez mojego rozmówce
kurs trwał cztery miesiące, uczestniczyć w nim musieli wszyscy jadący do Polski
uczniowie. Kurs przygotowujący , o którym mowa, bazuje ju\ na wiedzy, jaką
uczniowie zdobywają w trakcie nauki w szkole, daje jednak dodatkową perspek-
tywę i opinie na ten temat. 81 Celem kursu jest przede wszystkim uczynienie z
młodych Izraelczyków grupy. Ziv Margolin wspomina, \e owe cztery miesiące
miały nauczyć nas jak pracować razem, jak być jedną grupą i jak pojechać na tę
misję razem. Kiedy ktoś z nas w czasie misji będzie miał problem, by umieć mu
pomóc. 82 W Izraelu mówi się o wyjazdach do Polski jak o najlepszych lekcjach
patriotyzmu. Młodzi ludzie jadą do nieznanego im kraju, oddalonego o tysiące
kilometrów by móc na własne oczy zobaczyć i dotknąć dowody zbrodni dokona-
nej na ich narodzie. Potem wracają do bezpiecznego domu - do Izraela.
Edukacja o Holokauście, jak zauwa\yli ju\ Becker i Danzig, jest zdaniem
Y. Drora, silnie stymulowana emocjami. Powoduje to, \e zatraca się równowaga
między podstawowymi komponentami prawidłowego procesu nauczania, takimi
79
Y. Becker, A. Danzig, "'Polski temat'..., op. cit, s.29.
80
Wywiad z Z. Margolinem, Jerozolima, 14.03.2003r., Z Margolin w Izraelu mieszka od 1993
roku, emigrant z Białorusi. W 2000 roku jako uczeń ostatniej klasy szkoły średniej uczestniczył
Międzynarodowych Dniach Tolerancji w Kołobrzegu. Obecnie oficer Izraelskich Sił Zbrojnych.
81
Ibidem
82
Ibidem
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
18
jak zdobywanie wiedzy oraz tworzenie sądów (często emocjonalnych).83 Studia
nad Holokaustem, które zyskały najwa\niejsze miejsce w humanistycznej eduka-
cji młodego izraelskiego pokolenia, spychają na plan dalszy inne wa\ne wydarze-
nia z historii narodu \ydowskiego (przede wszystkim te, które odnoszą się do śy-
dów Sefardyjskich - przybyłych do Izraela z krajów arabskich). Doror zauwa\a
równie\, \e izraelski system edukacji, jakby ignoruje paralele między Holokau-
stem, a innymi zbrodniami przeciwko ludzkości, co powoduje uczynienie z Holo-
kaust 'historii mistycznej'. Przyznając wyłączne prawo do oceny i uwspółcześnia-
nia problemu Holokaustu tylko śydom, w ekstremalnym przypadku tylko Izrael-
czykom.
Nale\y jednak w tym miejscu zwrócić uwagę na zmiany, jakie, nieustannie
towarzyszą izraelskiej edukacji o Holokauście. Przygotowywany przez Yad
Vashem roczny kurs dla pilotów grup izraelskiej młodzie\y przybywającej do
Polski, od niedawna oparty jest na tak zwanym schemacie "trójkąta", gdzie przy-
szli przewodnicy uczą się o: 1. Historii śydów w Polsce, 2. Historii Polski i 3.
Historii i ewolucji stosunków polsko - \ydowskich. Gilad'a Olshtein'a, który
ukończył kurs i od kilku lat oprowadza młodzie\ izraelską w Polsce, przyznaje, \e
kiedy przyje\d\am ze studentami do Polski, mówię im, \e będziemy zajmować
się historią składającą się z trzech części: Holokaustu, 1000 lat \ycia \ydowskiego
w Polsce, i Polską. I zawsze zaczynam od Polski. Wyjaśniam, \e polskie teryto-
rium było okupowane. Kiedy mówię na przykład o ludziach tego okresu, mówię o
mordercach, o ofiarach i tych, którzy stali obok. I pytam, kto był kim, oni oczywi-
ście odpowiadają, \e Naziści to mordercy, śydzi to ofiary a Polacy stali z boku.
Tak jest na początku. A potem pytam ich, czy mo\e śydzi byli równie\ morder-
cami, wiemy przecie\ o historiach gdzie śydzi zabijali śydów."84
Próby ukazania kompleksowości wielowiekowej historii obecności śydów
w Polsce oraz stosunków polsko \ydowskich są niezwykle cenne z punktu wi-
dzenia normalizacji relacji między państwami, ale tak\e między narodami. Uczą
one, bowiem pokory wobec historii własnej i tych, z losami, których jest ona po-
wiązana. Tym niemniej proces odkrywania i rzetelnej oceny historii jest długo-
trwały i wymaga dobrej woli z obu stron. Często tak\e nie idzie w parze z ideolo-
gicznym interesem sprawujących władzę.
AD.3) POLSKA OCZYMA IZRAELCZYKÓW URODZONYCH W POLSCE.
Ju\ w XVIII wieku, przybywały do Palestyny niewielkie grupy religijnych
śydów z Polski. Emigracja śydów z ziem polskich wrosła drastycznie od 1880
roku. Była to tak zwana pierwsza (1882-1903) i druga (ok.1920r.). Alija, czyli
emigracją śydów do Erec Izrael. Jednym z czynników, które spowodowały fale
83
Y. Dror, Holocaust curricula in the Israeli Secondary Schools, 1960's-1990's, op.cit., s.37.
84
Wywiad z G. Olshteinem, Jerozolima 09.04.2003r., dyrektor szkoły podstawowej w miejscowo-
ści Modein (30,000 mieszkańców) w Izraelu. Pedagog, oraz przewodnik grup izraelskiej młodzie\
w Polsce.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
19
emigracyjne była dyskryminacja i prześladowania (min. tzw. pogrom warszawski
w Królestwie Kongresowym, które wówczas był wydarzeniem bez precedensu).85
Impulsem do imigracji był równie\ rodzący się w Europie ruch syjoni-
styczny. W latach 1921 -1937 liczba \ydowskich emigrantów z Polski do Palesty-
ny osiągnęła 185 tyś osób, co stanowiło 41% całej emigracji tego okresu.86
W kolejnej czwartej fali emigracji polskich śydów, w latach 1924 -1926
do Palestyny przybyło ok. 30 tysięcy osób. Emigracja wówczas miała ju\ dobrze
zorganizowany, syjonistyczny charakter. Polskie władze wspierały początkowo
emigracyjne dą\enia ugrupowań syjonistycznych w kraju, a stosunki między stro-
nami były w miarę poprawne. Lecz od 1937 roku, rząd polski zaczął wzywać pol-
skich śydów do wyjazdu z kraju, działania te podsycał antysemityzm społeczny i
zmusiły wielu śydów do wyjazdu.87
Po II wojnie światowej w Polsce pozostało około 70 tysięcy śydów. W
latach 1944- 1946 powrócili obywatele polscy, zesłani na Wschód (do ZSRR),
więzniowie obozów koncentracyjnych i obozów pracy w III Rzeszy. W wyniku,
czego liczba ludności \ydowskiej wzrosła do 250-270 tysięcy obywateli.88 Z bie-
giem czasu jednak kurczył się rozmiar społeczności \ydowskiej w Polsce, o czym
mowa była wcześniej.
Obecność śydów z Polski w Izraelu, zawsze była bardzo wyrazna. Wy-
starczy przywołać kilka przykładów osób, które tworzyły państwo Izrael i nim
potem rządziły. Na czele listy mo\na ulokować Davida Gruna (Davida Ben Gu-
riona), urodzonego w Płońsku. Innym słynnym izraelskim politykiem i mę\em
stanu przybyłym z Polski był Menachem Begin. W czasie II wojny światowej
słu\ył jako \ołnierz Armii Polskiej, w 1941 roku wstąpił do Armii generała An-
dersa, z którą przedostał się do Persji, a potem Palestyny. Z rodziny płońskich
śydów pochodziła równie\ jedyna kobieta, jaka stanęła na czele rządu izraelskie-
go - Golda Meier. Inni liderzy izraelscy urodzeni w Polsce to między innymi:
Szymon Peres, Icchak Szamir, Szewach Weiss. Nie trudno domyślić się, \e mieli
oni ogromny wpływ na funkcjonowanie młodego państwa.
Doświadczenia, z jakimi przyjechali do Palestyny, czy ju\ Izraela urodzeni
i często wychowani w Polsce ludzie, przekazywane były w świadomy, bądz nie-
świadomy sposób otoczeniu, przede wszystkim rodzinie.
Wspomniana wcześniej wypowiedz byłego premiera Izraela - Icchaka
Szamira, o polskim antysemityzmie, była jedną z wielu podobnych wypowiedzi,
które stanowiły specyficzny testament babć i dziadków, dziś młodego izraelskiego
pokolenia. Ten swoisty testament, jest mieszanką przeciwstawnych uczyć. Do-
strzegamy to dopiero po głębszym przyjrzeniu się historii \ycia ka\dego z uro-
dzonych, wychowanych i w du\ej większości zmuszonych okolicznościami do
wyjazdu, ludzi. Z jednej strony mamy uczucia niechęci i \alu, z drugiej nostalgię.
85
A. Walaszek [red.], Polska Diaspora, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001, s.430.
86
Ibidem, s. 437.
87
Ibidem, s. 439.
88
Ibidem.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
20
Zew Baran, Honorowy Konsul Polski w Jerozolimie, przybył do Izraela
jako 10 letni chłopiec. Ojciec Barana zginął w czasie II wojny światowej, w obro-
nie wolnej Polski w szeregach Armii Krajowej. Jego pierwszym i jak mówi, oj-
czystym językiem jest język polski. W Izraelu dorastał, chodził do szkoły, odbył
słu\bę wojskową, ale kontaktu z Polską nie stracił nigdy. Spowodowane to było,
jak sam mówi, takim specjalnym sentymentem. 89
Konsul tłumacząc niechęć części polskiej diaspory (jak nazywa śydów z
Polski w Izraelu) do dawnej ojczyzny stwierdził, \e tu nie chodzi o uczucie nie-
nawiści, to jest coś innego, to jest rozczarowanie miłosne, ci polscy śydzi chcieli
być tak jak Polacy, oni chcieli z nimi \yć, chcieli chodzić do tych samych kawiar-
ni, mieć te same dramaty i odepchnięto ich. 90 Owo rozczarowanie miłosne czy
innymi słowy zawiedziona miłość , która spowodowała poczucie odrzucenia i
upokorzenia, stała się przyczynkiem do kształtowania się postawy negacji,
wszystkiego, co mogło się kojarzyć z tym odrzuceniem.
Dobrym przykładem wspomnianego zjawiska mo\e być osobista historia
Gilada Olshteina91, którego oboje rodzice pochodzą z Polski. Jak przyznaje, losy
rodziców miały du\y wpływ na decyzje o wyborze drogi zawodowej. Został on
przewodnikiem izraelskich grup w Polsce. Olstein wspomina: zdałem sobie
sprawę, dlaczego nie mam babci, kiedy miałem około 14 lat i wtedy zacząłem
szukać informacji na temat pochodzenie i losów mojej rodziny. Oni [rodzice] nic
nie mówili do momentu, jaki nastąpił jakieś 6 - 7 lat temu. Rodzice oboje byli w
getcie, ale nie razem. Nikt z rodziny nie prze\ył. Oboje byli w Auschwitz przy
końcu wojny, a potem w innych obozach i prze\yli, ale to jest bardzo długa histo-
ria. Kiedy wojna się zaczęła moja mama miała 12 lat, a mój ojciec miał 14. Dwa
tygodnie po zakończeniu wojny rodzice wrócili do Aodzi i mieszkali tam około 2
lat. Mój ojciec słu\ył w Wojsku Polskim, ale miał wielkie problemy z antysemity-
zmem i postanowili oboje uciekać. Najpierw uciekli do Włoch w 1947 roku.
Powy\sza historia, była właściwa dla wielu emigrantów \ydowskich z Pol-
ski, którzy wyjechali krótko po zakończeniu wojny. W Izraelu ludzie ci szukali
nowego \ycia, we własnej ojczyznie. Wielu z nich o doświadczeniach wojny nie
chciała(o) mówić, po pierwsze, dlatego, \e atmosfera w nowej ojczyznie ku takim
wspominkom nie był korzystna, po drugie zaś traumatyczne wydarzenia były na
tyle świe\e, \e mówienie o nich dodatkowo dra\niło powoli gojące się rany. Przy-
czyny, dla których ludzie zaczynali opowiadać o przeszłości w Polsce były ró\ne.
Olshteina, wspominając czas, kiedy jego rodzice zdecydowali się wrócić myślami
do wydarzeń sprzed lat, przyznał: To niesamowita historia. Mój najstarszy brat
mieszka w Kanadzie. Kiedyś musiał pilnie wrócić do domu, a nie było bezpośred-
nich lotów z Izraela. Zorientował się, \e najdogodniejsze połączenie ma przez
Warszawę. Więc poleciał do Warszawy ze swoją rodziną, w samolocie poznał
pilota (brat sam był pilotem), który zaoferował mu swój samochód i mieszkanie
89
Wywiad z Z. Baranem, Jerozolima , 31.03.2003r.
90
Ibidem.
91
Wywiad z G. Oldsteinem, op. cit.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
21
na miesiąc i powiedział: szukaj, czego chcesz. I on zaczął szukać grobu naszej
cioci, znalazł go. Poszukiwania w archiwach i na cmentarzach, trwały około mie-
siąca, pomógł mu Polak, Wojtek. Teraz mamy wspaniałe kontakty. Brat postawił
pomnik na cmentarzu. Rok pózniej w 1994, ja pojechałem do Polski z delegacją
Międzynarodowego Marszu śywych. Po moim powrocie z Polski ojciec powie-
dział: będę mówił, ustawiliśmy kamerę i przez 4 godziny opowiadał swoją histo-
rię. A potem pojechaliśmy razem z moim bratem i ojcem tam [do Polski], to był
1997 rok.
Kontynuując opowieść Gilat Olsdtein wspominał sentymentalną podró\ do
kraju młodości rodziców, Ojciec pokazał nam swój dom, potem poszliśmy na
groby. Od tego czasu mój ojciec zaczął jezdzić tam ka\dego roku z jednym z
wnuków, ale nie po to by pokazać im obozy, jechał tylko do Auschwitz by poka-
zać im miejsce gdzie on był, pokazać im barak i wyjść. Potem ojciec zaczął jez-
dzić do Zakopanego, do Wieliczki i innych miłych, turystycznych miejsc. Pamię-
tam mojego ojca w czasie pierwszej wyprawy. Kiedy pojechaliśmy do Aodzi mój
brat prowadził samochód, ja miałem mapę, kiedy wjechaliśmy do Aodzi mój oj-
ciec powiedział: zostaw mapę i mówił jedz prosto , w lewo , to było niesamo-
wite, po 50 latach on pamiętał wszystko, a kiedy szukaliśmy jego domu zauwa\ył,
\e numery się zmieniły, więc ojciec zapytał jakiegoś Polaka gdzie jest szpital i
kiedy dotarliśmy do szpitala, znalazł drzwi swojego domu bez trudu. Dla mojego
ojca wyjazd do Polski był jak wakacje, pamiętam, kiedy podczas pierwszej po-
dró\y biegał po Krakowie.
Dla ojca mojego rozmówcy, pierwsza po latach wizyta w Polsce była po-
nownym odkrywaniem kraju, w jakim się urodził i wychował. Stało się to okazją,
a mo\e właściwiej jest powiedzieć, przyczynkiem do wspominanego przez Becke-
ra w odniesieniu, do Szamira, resentymentu. Kolejnym podejściem człowieka
dojrzałego, do przedmiotu swej młodzieńczej miłości - miłości zawiedzionej, jaką
w przypadku wielu Izraelczyków była miłość do Polski.
Wydarzenia związane z emocjonalnymi powrotami, przybierały często po-
stać przypominającą system naczyń połączonych, gdzie w niemal lawinowy spo-
sób jeden gest, czy decyzja pociągała za sobą konsekwencje, nie tylko dla osoby
ją podejmującej, ale równie\ dla jej najbli\szych. Tak te\ było w przypadku ro-
dziny Olshtein'ów. Gilad wspomina: Po tym jak my pojechaliśmy i po tym jak
mój ojciec zaczął jezdzić do Polski z wnukami, moja mama zdecydowała się po-
jechać, pomimo jej wcześniejszych deklaracji, \e nie chce tam wracać. Rodzice
Gilsteina zgodnie z \yczeniem matki odwiedzili jedynie Lodz i Warszawę. W
Aodzi, matka chciała pójść tylko na cmentarz i to wszystko, nie chciała widzieć
swojego dawnego domu. Na cmentarz matka Goldsteina udała się w towarzy-
stwie ojca zaprzyjaznionego z jego rodziną Polaka Wojtka. Jak przyznał Gold-
stein dzięki polskiemu wsparci(u) ta wizyta była du\o łatwiejsza. W tym miej-
scu podkreślić trzeba fakt pojawienia się elementu nazwanego przez mnie 'ele-
mentem polskim', w postaci polskiej, katolickiej rodziny. W procesie 'emo-
cjonalnych powrotów', pojawienie się 'elementu polskiego', jest swoistym pomo-
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
22
stem. Ułatwia on owe powroty oraz nadaje im pozytywny wymiar. Kontakty Izra-
elczyków z Polakami, są często wynikiem wydarzeń przypadkowych. Izraelczycy
chętnie podtrzymują te znajomości. Co pozwala na powroty rzeczywiste, a nie
jedynie do Polski sprzed laty. Polska dzięki tym kontaktom nie jest jedynie kra-
jem Holokaustu, a jest krajem \ywym z 'terazniejszością i przyszłością'.
AD.4) STEREOTYPY POLSKIEGO śYDOSTWA, JAKI ZOSTAA ZAPOśYCZONY DO
SPOAECZNEGO MYŚLENIA O POLAKACH W OGÓLE.
Z obserwacji oraz przeprowadzonych przeze mnie badań zauwa\yłam92 in-
teresującą tendencję, identyfikowania polskich śydów z Polakami i odwrotnie.
Ma to oczywiście związek z kwestiami omawianymi w wcześniejszych paragra-
fach. Po pierwsze chodzi o du\ą grupę śydów polskich, którzy wraz z imigranta-
mi z innych krajów budowali państwo Izrael. Po drugie o pewną odrębność oraz
poniekąd elitarny charakter polskiego śydostwa w Izraelu.
Dowcipy o polskich kobietach, czy szczególnie o polskich matkach, które
podkreślają ich negatywne cechy, takie jak wyrachowanie, oziębłość, permanent-
ną postawę ofiary, brak pasji, etc., są w rzeczywistość dowcipami i stereotypami
śydówek przybyłych do Izraela z Polski. Ale jak to ze stereotypami była, mecha-
nizmy ich powstawania, a w szczególności rozprzestrzeniania się i funkcjonowa-
nia pozbawione są często racjonalizmu i logiki. Jak to równie\ bywa, ka\dy ste-
reotyp niesie ze sobą ziarnko prawdy.
Niemniej jednak, ten czynnik ma bardzo niewielki wpływ na sposób kre-
acji wizerunku Polski w Izraelu oraz relacje między państwami, co daje się od-
czuć w indywidualnych kontaktach między Polskami i Izraelczykami.
Przejdziemy teraz do drugiej grupy (czynników zale\nych).
1) POLSKI ANTYSEMITYZM (HISTORYCZNY I WSPÓACZESNY)
Problem antysemityzmu jest zjawiskiem, które nie tylko w realny sposób
odcisnęło piętno na relacjach między Polakami i śydami, na przestraszeni czasu,
lecz tak\e jest stałym tematem politycznego dyskursu w obu krajach. Kwestia ta
absorbuje zatem: opinię publiczną, tak w Izraelu jak i Polsce (naturalnie w od-
mienny sposób) polityków, ale tak\e naukowców. Badania nad antysemityzmem
stały się w ostatnich latach, właściwie niezale\ną dyscypliną naukową. Przy Uni-
wersytecie Hebrajskim, w 1982 roku utworzone zostało Międzynarodowe Cen-
trum Studiów nad Antysemityzmem. Rokrocznie Instytut Spraw śydowskich przy
Amerykańskim Komitecie śydowskim, wydaje raport poświęcony antysemity-
zmowi w świecie, gdzie Polska ma swoje stałe miejsce.
92
Czytaj więcej [w]: J. Dyduch, Percepcja Polski i Polaków przez Izraelczyków, [w]: M. S. Wo-
lański [red.], Uwarunkowania i kierunki polskiej polityki zagranicznej w pierwszej dekadzie XXI
wieku, Oficyna Wydawnicza Arboretrum, Wrocław 2004. ss. 364-393.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
23
Poni\ej przyjrzymy się głównie postrzeganiu problemu antysemityzmu
przez Izraelczyków. To społeczny odbiór tego zjawiska w Izraelu determinuje
stosunki polsko izraelskie, bardziej ni\ fakt samego występowania i jego skali w
Polsce.
Z raportu Instytutu Spraw śydowskich, za rok 1997 czytelnik dowiaduje
się, \e przed II wojną światową społeczność \ydowska w Polsce, stanowiła ok. 20
% ogólnej liczby śydów w świecie i sięgała blisko 3,5 miliona osób.93 W okresie
międzywojennym po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, jedną z liczących
się sił politycznych była Narodowa Demokracja - Endecja. Nacjonalistyczna reto-
ryka partii, została nazwana przez Roberta S. Wistricha silnie szowinistyczną z
ksenofobicznym antysemityzmem. 94 Endeccy wierzyli, \e śydów nie da się za-
symilować, przez co są oni największymi wrogami polskiej sprawy narodowej.95
Wistrich, zwraca tak\e uwagę na czynnik społeczno - ekonomiczny, który miał
wpływ na wzrost nastrojów antysemickich w przedwojennej Polsce. Powołuje się
tutaj choćby na przykład, kiedy w połowie lat 30-stych, w oficjalnej rządowej
retoryce pojawiły się deklaracje o zmniejszeniu roli śydów w polskiej gospodar-
ce.96 Nie pominięto, tak\e wpływu kościoła katolickiego na wzrastający antysemi-
tyzm, wspominając rozpowszechniane między innymi przez kościół, przesądy o
\ydowskich rytuałach (rytualne mordy).
Kulminacja antysemityzmu polskiego nastąpić miała, wraz z okupacją i
polityką nazistowskich Niemiec wobec śydów. Jak mo\emy dowiedzieć się z
wielu dostępnych w Izraelu zródeł, Polacy w czasie wojny, w obliczu tragedii
narodu \ydowskiego, często przyjmowali postawę bierną, a czasem cieszyli się,
czy wręcz pomagali w eksterminacji swoich sąsiadów. Jaakov Guterman, tłumacz,
znany izraelski ilustrator i działacz pokojowy, który prze\ył wojnę w Polsce, mó-
wiąc o relacjach polsko-\ydowskich z okresu wojny powiedział: Głównym grze-
chem Polaków podczas wojny, była moim zdaniem, obojętność na nasz los, a nie-
kiedy i satysfakcja, \e ktoś inny rozwiązuje 'kwestię \ydowską', Ile razy słyszałem
w pociągu wyraz radości, \e 'wreszcie pozbywamy się tych śydów'. 97
Ale antysemityzm polski, nie miał swego końca wraz z zakończeniem wojny.
Autorzy izraelscy, zwracają uwagę na kolejne inspirowane przez komunistyczne
władze kampanie antysemickie efektem, których była emigracja pozostałych po
wojnie w Polsce śydów, równie\ do Izraela. Zjawisko niechęci wobec śydów nie
znikło wraz z procesem demokratyzacji w latach 90-tych. Przy tej okazji zauwa\a
się, \e antysemityzm w dzisiejszej Polsce jest specyficzną jego odmianą - antyse-
mityzmu bez śydów. Jednak\e podkreśla się, \e antysemityzm staje się coraz
mniej popularny i niemodny zwłaszcza w kręgach polityki.98
93
Antisemitism. World Report 1997, Sixth edition, Institute for Jewish Policy Research and Ame-
rican Jewish Committee 1998, ss. 219-220.
94
R. S. Wistricha, Antisemitism. The Longest Hatred, Pantheon Books, New York 1991, s.157.
95
Ibidem.
96
Ibidem, s.158.
97
Cień Zagłady rozmowa z Jaakovem Gutermanem, Nowe Państwo, Nr.6, czerwiec 2004r, s.43.
98
Antisemitism. World Report 1997...., op.cit., s.221.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
24
W izraelskiej prasie znajdziemy bogatą kolekcję artykułów poświęconych dzi-
siejszemu polskiemu antysemityzmowi. The Jerusalem Post donosi o wystawie,
ponad 2000 fotografii, zrobionych przez wrocławska gimnazjalistkę. Zdjęcia są
dokumentacją antysemickich grafitii we Wrocławiu. Gazeta przytacza treść, nie-
których z graffiti: śydzi do gazu, Prawdziwi Polacy pragną śmierci wszystkich
śydów!, Naszym świętym obowiązkiem jest pozbycie się wszystkich śydów z
Polski. 99
Inny artykuł z The Jerusalem Post [JP], będący relacją Stewarta Weissa z
jego wizyty w Polsce opisuje polski krajobraz społeczny widziany oczyma śyda.
Autor ju\ na wstępie pisze, \e nic tak nie doładowuje syjonistycznych baterii jak
wizyta w Polsce. 100 Zwiedzając w Warszawie miejsca \ydowskiej pamięci, sam
Weiss i towarzyszący mu inni członkowie grupy doświadczyli oprócz wra\eń
historyczno - sentymentalnych, polskiego antysemityzmu. Autor wspomina, \e
stojąc w kółku i słuchając wyjaśnień przewodnika, który podkreślał podniosłość
zwiedzanych miejsc, przechodzący w pobli\u mieszkaniec Warszawy, widząc
kipy na głowach członków grupy, zaczął wykrzykiwać antysemickie zniewagi. 101
Na to zajście jeden z współtowarzyszy Weissa, miał opowiedzieć Witajcie w Pol-
sce, a sam autor podkreśla, \e Polska jest doskonałym przykładem na zjawisko
antysemityzmu bez śydów, który jest ciągle \ywy i ma się dobrze. Autor zauwa-
\a, wszechobecne antysemickie grafitii, z jak się wyraził najpopularniejszym
motywem - gwiazdy Dawida wiszącej na szubienicy. 102
Z lektury izraelskiej prasy, mo\na dowiedzieć się jednak, \e nie jest do
końca prawdą, i\ Polska jest krajem bez śydów. Dowiadujemy się jednak równie\
przy tej okazji, jak trudno jest być śydem w Polsce. Artykuł Gorąca linia poma-
ga Polakom, którzy podejrzewają, \e są śydami 103, opisuje nowy polski feno-
men, chodzi o ludzi z reguły młodych, którzy odkrywają wstydliwą dla rodziny
prawdę, \e mają oni \ydowskie korzenia(e). Pomimo tego, \e jak pisze JP, od
upadku komunizmu w 1989 roku, demokratyczne rządy w Polsce zrobiły wiele
dla poprawy stosunków polsko - \ydowskich i polsko - izraelskich, zgodnie z ba-
daniami opinii publicznej, przeprowadzonymi na zlecenie rządu w styczniu 1997
roku, na które powołuje się gazeta, 25% polskiego społeczeństwa reprezentuje
postawę silnie antysemicką, 56% społeczeństwa jest przeciwko antysemityzmowi,
a 20% jest gdzieś pomiędzy.104
Przykłady z ostatnich 16 lat pokazują, \e Polska nie jest krajem wolnym
od antysemityzmu, ksenofobii, czy rasizmu. Te negatywne tendencje, których
owocem są prowokacyjne incydenty zderzają się licznymi inicjatywami propagu-
jącymi wzajemne poznanie i zrozumienie. Począwszy od wydarzeń o charakterze
99
A. Zvielli, Photo exibiti shows Polish anti-Semitism, March 3, 2002, s.7.
100
S. Weiss, A Stark Pilgrimage to Poland, The Jerusalem Post, June 19, 2000 , s.6.
101
Ibidem.
102
Ibidem.
103
Hot line assists Poles who think they may be Jewish, The Jerusalem Post, March 6, 1997, s.7.
104
Ibidem.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
25
kulturalnym poprzez zainteresowanie akademickie tematyką związaną z stosun-
kami polsko - \ydowskimi i polsko - izraelskimi, kończąc na inicjatywach restau-
racji i porządkowania \ydowskich miejsc pamięci, polskie społeczeństwo daje
wyraz swojej otwartości. Niewątpliwym problemem jest rewizja własnej historii i
konfrontacja z nie zawsze chlubnymi jej momentami. Proces odkrywania własnej
historii, jest silnie związanym z reidentyfikacją i zmianą punktów odniesienia
przy budowie kolektywnej pamięci i to\samości narodowej. Pierwszą i niemal\e
przykładową narodową dyskusją i rozprawą z własną historią, stałą się trwająca
ponad rok dyskusja nad polską odpowiedzialności za Holokaust, przy okazji
sprawy Jedwabnego. Naukowym podsumowaniem tej\e dyskusji w Izraelu była
między innymi opublikowana przez Centrum Studiów nad Antysemityzmem przy
Uniwersytecie Hebrajskim, praca pt.: Rozlicznie z czarną przeszłością. Polska
debata nad Masakrą w Jedwabnem.105 . Autorka, co prawda przyznaje, \e owa
narodowa debata odzwierciedla rozpoczęty w 1989 roku proces demokratyza-
cji \ycia społecznego we Polsce oraz ukazała wrastające zainteresowanie kry-
tycznym spojrzeniem na historię stosunków polsko \ydowskich. Prym natomiast
w procesie reinterpretacji historii, jej zdaniem wiedzie młode pokolenie Polaków.
Jednak\e w tym samym czasie do głosu dochodziły środowiska nacjonalistów i
konserwatystów, oraz reprezentantów Kościoła Katolickiego , które zaprzeczały
prawdzie o masakrze. 106
2) ZMIANY W ŚRODOWISKU MIDZYNARODOWYM, PRZYCZYNIAJCE SI DO
ZMIANY WIZERUNKU POLSKI.
Wraz z upadkiem komunizmu i rozpoczęciem procesu demokratyzacji \y-
cia społeczno politycznego w Polsce, rozpoczęły się przemiany nie tylko spo-
łeczne, ale przede wszystkim polityczno międzynarodowe. Celem przyświecają-
cym polskiej dyplomacji była między innymi integracja ze strukturami organizacji
międzynarodowych. Członkostwo Rzeczpospolitej Polskiej, w Sojuszu Północno-
atlantyckim [NATO] oraz stowarzyszenie, a od maja 2004 roku pełne członko-
stwo w Unii Europejskiej [UE], w znacznej mierze przyczyniło się do poprawy
wizerunku Polski na arenie międzynarodowej.
Zmiany pozycji Polski w środowisku międzynarodowym, \ywo odbiera-
ne były w Izraelu. Z przemianami ustrojowymi i polityczno międzynarodowymi
dokonującymi się w Polsce łączono potrzebę krytycznego spojrzenia na wspólną
historię. JP, sugerowało by Nowa Polska, która jest ju\ członkiem NATO i
wkrótce będzie pełnoprawnym członkiem UE, wzięła przykład z Niemiec i Ade-
nauera i uczyła swoją młodzie\ o zbrodni, jaka została dokonana w ich ojczyznie i
jaką rolę ich przodkowie w niej odgrywali. Tak by przyszłym pokoleniom zwy-
kłych Polaków, nie trzeba był przypominać, \e nie nale\y mieszać tańca z Au-
105
J. Michlic, Coming to Terms with the "Dark Past". The Polish Debate about the Jedwabne
Massacre, The Hebrew University of Jerusalem, The Vidal Sasson International Center for the
Study of Antisemitism, no.21, 2002.
106
Ibidem, ss.32-33.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
26
schwitz 107 (słowa te napisane zostały przy okazji kontrowersji wokół otwarcia
dyskoteki w obszarze ochronnym, wokół Muzeum Auschwitz - Birkenau). Rozli-
czenie się z przeszłością, miało być warunkiem, stawianym przez społeczność
\ydowską dla uznania Polski jako wa\nego i wiarygodnego partnera w polityce
międzynarodowej.
Podczas starań Polski o członkostwo w NATO, sprawy restytucji i od-
szkodowań traktowane były przez środowiska \ydowskie jako instrument nacisku.
AIPAC amerykańsko-\ydowska instytucja zajmująca się w Kongresie USA lob-
bingiem na rzecz Izraela, starał się połączyć sprawę restytucji ze sprawą przyjęcia
Polski do NATO.108 Do bojkotu rozszerzenia Sojuszu, wzywali równie\ liderzy
Światowego Kongresu śydów. Jednak\e inne wpływowe organizacje \ydowskie,
działające w Stanach Zjednoczonych, takie jak Komitet śydów Amerykańskich
[AJC], Anti-Defamation League [ADL] i B'nai Brith, stały na stanowisku, \e
przystąpienie Polski do NATO wpłynie na stabilizację demokracji w Polsce, co z
kolei ułatwi dialog polsko - \ydowski oraz polsko - izraelski.109 Ostatecznie pro-
ces rozszerzenia NATO, zyskał poparcie kongresmanów \ydowskiego pochodze-
nia.
Zmiana układu międzynarodowego i przeformułowanie strategii pozy-
skiwania sojuszników w polskiej polityce zagranicznej, zaowocowały rozszerze-
niem się współpracy między Polską a Izraelem, w dziedzinie wojskowości. Re-
daktor naczelny Biuletynu Izby Handlowej Izrael - Polska, Reuven Sharon oce-
niając zaanga\owanie Izraela w kontakty gospodarcze z Polską, stwierdził: Ster-
nicy izraelskiej polityki gospodarczej nie od dziś traktują Polskę jako najwa\niej-
szego partnera w Europie Wschodniej.110
Potwierdzaniem tej tezy, są konkretne dokonania w dziedzinie ekonomii.
Podpisana w 1998 roku umowa o wolnym handlu, przyniosła stały wzrost obrotu
handlowego, tak w eksporcie jak i imporcie. W samym 1999 roku obroty handlo-
we wyniosły 195 mln dolarów (z czego 156 mln dolarów to eksport z Izraela do
Polski).111 Izraelscy przedsiębiorcy chętnie inwestują na polskim rynku. Stanisław
Ferenstein, Radca Handlowy Wydziału Ekonomiczno - Handlowego Ambasady
RP w Tel Avivie, zwraca uwagę na czynniki korzystnie wpływające na rozwój
stosunków polityczno - gospodarczych Polski z Izraelem. Wylicza on tutaj mię-
dzy innymi:
- zmiany systemu polityczno - gospodarczego w Polsce, powodujące
liberalizację gospodarki polskiej działającej w oparciu o zasady wol-
norynkowe.
- dogodne poło\enie Polski w centrum Europy
107
Poland's Memory, The Jerusalem Post, April 20, 2001, s.5.
108
B. Pawlak, P. Puchta, Stosunki polsko - \ydowskie i polsko - izraelskie, [w]:
http://www.sprawymiedzynarodowe.pl/rocznki/1998/pawlak_puchta_stosunki_zydowskie_izraels
kie.html, stan z: 08.04.2003r.
109
Ibidem.
110
Biuletyn Izby Handlowej Izrael - Polska, 2002, s.1
111
Współpraca obustronnie korzystna, Biuletyn Izby Handlowej Izrael - Polska, 2002, s.2.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
27
- du\y, stabilny, 40-milionowy rynek zbytu
- przystąpienie Polski do NATO w 1998 roku, zapewniające stabiliza-
cję i bezpieczeństwo .
- członkostwo Polski w Unii Europejskiej
- dwustronne umowy, ułatwiające współpracę między krajami
- obustronne zniesienie wiz.112
Ferenstein, zwraca jednak uwagę na czynniki, które mogą zakłócić dalszą
współpracę, a zalicza do nich:
- niedostateczna jeszcze wiedza o dwustronnych mo\liwościach part-
nerów (stereotypy i uprzedzenia)
- bariera wymogu koszerności na polskie produkty rolno - spo\ywcze
- du\a odległość oraz wysokie koszty transportu
- trwający konflikt bliskowschodni.113
Inna niezwykle wa\na dziedzina współpracy to wojskowość. Izrael jest
postrzegany w świecie jako lider wielu nowoczesnych technologii wojskowych i
znajduje się w czołówce państw produkujących broń oraz nowoczesny sprzęt woj-
skowy. Członkostwo Polski w NATO otwarło du\e mo\liwości do dalszej współ-
pracy.114
Obecny Ambasador Izraela w Polsce, wcześniej Dyrektor Departamentu
ds. Europy Środkowo Wschodniej w izraelskim MSZ - David Peleg ocenia: Jeśli
wezmiemy kraje z waszego sąsiedztwa i wagę, jaką przykładamy do nich, Polska
jest najwa\niejsza, jest największym krajem i nie tylko dla nas ale tak\e dla Euro-
py Zachodniej. Cię\ko pracujemy dla dalszej poprawy stosunków, pomimo faktu,
\e są one obecnie bardzo dobre, przykładem mo\e być podpisany niedawno kon-
trakt o eksporcie systemu antyrakietowego Peleg podkreślił, \e Polska i Izrael w
realiach rozpoczynającego się trzeciego tysiąclecia to kraje posiadające wiele
wspólnych politycznych interesów. Wśród nich izraelski ambasador wylicza
kwestie wspólnej walki z terroryzmem, współpracę gospodarczą, strategiczne
partnerstwo wojskowe. Bardzo wa\na jest jego zdaniem współpraca w dziedzinie
kultury i w dziedzinie edukacji.115 Peleg jednak wskazuje na obszary, które wcią\
komplikują stosunki polsko- izraelskie. Jednym z nich jest wspólna historia i jej
ocena.
Spore oczekiwania izraelska dyplomacja wiązała z wstąpieniem Polski do
Unii Europejskiej, przez co miano nadzieje na polepszenie wizerunku Izraela w
Europie. Bardzo dobrze układające się stosunki polityczne między obu krajami,
wypracowana szeroka płaszczyzna dialogu na ró\nych szczeblach administracji
państwowej oraz odczuwalna sympatia wobec izraelskiego partnera ze strony pol-
112
S. Ferenstein, Dziesięć lat dobrych doświadczeń, Biuletyn Izby Handlowej Izrael - Polska,
2002, s.7.
113
Ibidem.
114
I. Meiri, Izraelsko - polska współpraca wojskowa, Biuletyn Izby Handlowej Izrael - Polska,
2002, s.10.
115
Wywiad z D. Pelegiem, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rządu Izraelskiego Jerozolima,
08.06.2003
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
28
skiej, miała zaowocować złagodzeniem kryzysu Izrael-UE, trwającego od wybu-
chu II Intifady w 2000 roku.
3) OSOBISTE KONTAKTY - JAKO FORMA POKONYWANIA STEREOTYPÓW.
Ostatnie lata były okresem wielu spotkań Polaków i Izraelczyków. Co nie-
zwykle wa\ne, spotkania te, to w przewa\ającej mierze spotkania młodzie\y.
Wśród dziesiątek inicjatyw i wspólnych polsko-izraelskich projektów, mo\na
wymienić chocia\by: Coroczne Kołobrzeskie Dni Tolerancji, coroczną inicjatywę
wymiany studentów Fundacji Dialog, projekt polsko-niemiecko-izraelski Brze-
miona przeszłości i perspektywy na przyszłość (będący- trójetapowym spotkaniem
młodzie\y: 2-tygodznie w Polsce, 2-tygodznie w Niemczech i 2-tygodnie w Izra-
elu).
Spotkanie ludzi, których łączy a zarazem dzieli historia, pozwala przede
wszystkim na konfrontację wiedzy o sobie z wiedzą o innych, zderzenie się ze
sobą ró\nych narodowych mitów.
Okazuje się, \e połączenie zwiedzania \ydowskich miejsc pamięci w Polsce
ze spotkaniem z młodymi Polakami wcale nie osłabia przekazu i nie przyćmiewa
przesłania, jakie w odczuciu organizatorów winno być efektem tej podró\y. Prze-
ciwnie, nadaje edukacyjnemu wyjazdowi nowego wymiaru i niewątpliwie go
ubogaca.
Zdanie to podziela Aryeh Gaiger, Dyrektor Religijne Pluralistycznej
Szkoły w Jerozolimie, który corocznie zabiera młodzie\ ze swojej szkoły do Pol-
ski. Opowiadając o swoich doświadczeniach, przyznaje: w ostatnich kilku latach,
spotykamy się z polskimi studentami, zwykle na 2 dni. Młodzie\ wspólnie odna-
wia \ydowskie cmentarze. Zwykle polscy studenci, są ze Stowarzyszenia Janusza
Korczaka w Polsce. W tym czasie Izraelczycy i Polacy przebywają ze sobą, śpią
razem, jedzą razem. 116 Kilka dni spędzonych w towarzystwie Polaków jest dla
młodych Izraelczyków wprowadzeniem dla trudnej podró\y po miejscach pamię-
ci. Przez doświadczenie bliskości z polska młodzie\ą, Polska przestaje być dla
nich jedynie krajem zmarłych, krajem obcym i wrogim. Bardzo refleksyjna lekcja,
jaką jest wyjazd do Polski, zdaniem Gaigera nie mo\e być jednak przyprowadzo-
na w zupełnym oderwaniu od rzeczywistości dnia dzisiejszego. Dlatego spotkanie
i wspólna praca z młodymi Polakami, jest tak wa\na.
Niestety nie wszystkie izraelskie szkoły zainteresowane są spotkaniami z
młodzie\ą polską. Czasami równie\ trudno jest znalezć grupę polskich licealistów
dobrze posługujących się językiem angielskim i chcących rozmawiać z \ydow-
skimi rówieśnikami o brzemionach wspólnej historii. Koordynator wyjazdów
młodzie\y izraelskiej do Polski z ramienia izraelskiego Ministerstwa Edukacji -
Yossi Levi zwraca uwagę na problemy, jakie pojawiają się przy organizacji spo-
tkań młodych: Kiedy rozmawiają prezydenci, premierzy, zawsze najwa\niej-
szym punktem jest a co ze spotkaniami młodych Polaków i młodych Izraelczy-
116
Wywiad z A. Geigerem, Jerozolima, 13.05.2003r.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
29
ków . Ale atmosfera tych programów niesie ze sobą dwa problemy. Po pierwsze
nasze dzieci jadą i płacą du\o pieniędzy na nieobowiązkowy program na 7 dni do
Polski i ich celem jest spotkanie się z historią z czasów Holokaustu. Po drugie
spotkania z Polakami miałaby większą wartości gdyby miały charakter wymiany
młodzie\owej. Do dzisiaj to tylko my przyje\d\amy do was, nie ma do dnia dzi-
siejszego sukcesu w wymianie.
Pomimo wspomnianych kłopotów Levi przyznaje, \e w zeszłym roku
Izraelska młodzie\ spotkała się z uczniami 84 szkół w Polsce - ale były to krótkie
spotkania, tylko 40 minut. Teraz podnieśliśmy ich wagę. Chcemy by na przykład
jeden autobus z naszą młodzie\ą spotkał się z klasą polskiej młodzie\y By spotka-
li się oni wieczorem na jakieś ogólne spotkanie, mo\e poszliby razem na dyskote-
kę, a następnego dnia cały dzień poświęciliby na wspólną podró\ bądz to do War-
szawy, Lublina lub Krakowa, a wieczorem tego dnia kolejne spotkanie rozmowa
seminaryjna - nie jak w Kołobrzegu o tolerancji, ale o tym, co działo się w getcie.
Próbujemy to zrobić i jesteśmy bardzo zadowoleni, \e strona polska akceptuje
to. 117
***
Jak wynika z powy\szych rozwa\ań stosunki między państwami oraz na-
rodami polskim i \ydowskim mają charakter wielopłaszczyznowy i obarczone są
cię\arem rozmaitych problemów. Z oczywistych względów istotne zagadnienia
tyczące się tych relacji, nie zostały tu omówione w sposób wyczerpujący. Tym
niemniej wskazanie na dominujące kwestie w nawiązanym ponownie w 1990 ro-
ku dialogu, pozwala na uchwycenie specyficznego klimatu omawianych stosun-
ków.
Przyjęta przeze mnie perspektywa rozwa\ań, zwraca się szczególnie ku
Izraelowi i jego postrzeganiu Polski i Polaków. Zabieg ten miał słu\yć porusze-
niu, dotąd prawie nieobecnej w polskiej literaturze przedmiotu, kwestii uwarun-
kowań polsko-izraelskich relacji międzypaństwowych czynnikami społecznymi,
szczególnie tymi odnoszącymi się do funkcjonowania społeczeństwa izraelskiego.
Nale\y zauwa\yć, \e 16 lat od nawiązania regularnych, oficjalnych kontaktów
międzypaństwowych to okres niezwykle dynamiczny, a zachodzące zmiany z
niemałymi problemami prowadziły do normalizacji stosunków, umacniania
współpracy oraz, posługując się retoryką polityków oceniających aktualne sto-
sunki, państwowej przyjazni. Pozytywne zmiany zauwa\alne są tak\e na pozio-
mie społeczeństw. Co przekłada się na coraz liczniejsze kontakty tak kulturalne,
naukowe jak i biznesowe. Wydaje się, \e rozbudowana baza traktowa obejmująca
umowy międzypaństwowe z ró\nych dziedzin, wypracowanie platformy dialogu
w sprawie edukacji i badań nad wspólną historią oraz częstsze przypadki instytu-
cjonalizowania się współpracy, w tym wojskowej i gospodarczej tworzą solidne
117
Wywiad z Y. Levi, Jerozolima - Ministerstwo Edukacji, Kultury i Sportu Rządu Izraela,
02.06.2003r
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org
30
podwaliny partnerskich stosunków. W du\ej mierze od uwzględnienia zasygnali-
zowanych w artykule uwarunkowań zale\y to, jak owe stosunki będą się rozwijać.
_______________________________________________________________________________
FORUM IZRAEL-POLSKA-EUROPA �% www.forum-ipe.org

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
kijek1 stosunki polsko izraelskie?
Stosunki polsko ukraińskie
stosunki polsko krzyżackie od xiii do xviw (2)
Żydzi i stosunki polsko żydowskie od oświecenia do wsp~F55
Stosunki polsko radzieckie w 2 połowie XX w
Stosunki polsko ukraińskie na Wołyniu(1)
STOSUNKI POLSKO RADZIECKIE w XX wieku
stosunki polsko krzyżackie (2)

więcej podobnych podstron