MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Emilia Niemiec Jasińska
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów
346[02].O1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
mgr Dorota Kaczor
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
mgr Hanna Całuń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].O1.03
 Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Twórcze rozwiązywanie problemów 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Rozwiązywanie problemów społecznych 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.2.3. Ćwiczenia 23
4.2.4. Sprawdzian postępów 25
4.3. Psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej 26
4.3.1. Materiał nauczania 26
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 30
4.3.3. Ćwiczenia 30
4.3.4. Sprawdzian postępów 31
5. Sprawdzian osiągnięć 32
6. Literatura 37
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu technik
rozwiązywania problemów i pozwala na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do
wykonywania zawodu asystent osoby niepełnosprawnej.
W poradniku zamieszczono:
wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań otwartych. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
 literaturÄ™.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
346[02].O1
Podstawy świadczenia usług
socjalnych
346[02].O1.01
Charakteryzowanie
psychofizycznych
i społecznych aspektów
rozwoju człowieka
346[02].O1.03
346[02].O1.02
Kształtowanie
346[02].O1.04
Doskonalenie umiejętności
umiejętności
Prowadzenie profilaktyki
interpersonalnych
rozwiÄ…zywania
i promocji zdrowia
problemów
346[02].O1.05
Stosowanie przepisów 346[02].O1.06
bezpieczeństwa Stosowanie przepisów
i higieny pracy oraz prawa w działalności
udzielanie pierwszej socjalnej
pomocy
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- prezentować własne zdanie,
- współpracować w zespole, przyjmując różne role,
- przezwyciężać bariery komunikacyjne,
- stosować techniki ułatwiające komunikowanie się,
- przeprowadzać konstruktywną dyskusję,
- formułować i wyrażać opinie,
- wykazywać empatię i wrażliwość na problemy innych,
- wyjaśniać znaczenie informacji w poszukiwaniu sposobów rozwiązywania problemów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- wyjaśnić podmiotowy charakter problemu,
- określić rodzaje sytuacji problemowych,
- przedstawić fazy rozwiązywania problemów,
- dokonać analizy sytuacji problemowej,
- zaplanować strategie rozwiązywania problemów,
- określić prakseologiczne zasady rozwiązywania problemów,
- rozpoznać psychospołeczne bariery twórczego rozwiązywania problemów,
- zidentyfikować problemy socjalne rodzące zagrożenia społeczne,
- przewidzieć kierunki rozwoju problemów społecznych oraz ich skutki,
- zinterpretować zachowania społeczne zbiorowości i jednostki,
- określić cele i zasady polityki społecznej w Polsce,
- wyjaśnić podstawowe pojęcia kwestii społecznej,
- scharakteryzować strukturę pomocy społecznej,
- określić psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej,
- scharakteryzować wzorzec asystenta osoby niepełnosprawnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Twórcze rozwiązywanie problemów
4.1.1. Materiał nauczania
Ludzie, w trakcie swojego życia napotykają na różnorodne problemy. Najczęściej
dokonuje się ich podziału ze względu na rodzaj działalności, w której powstał problem.
W związku z tym wyróżniamy problemy naukowe (matematyczne, fizyczne, psychologiczne),
techniczne, organizacyjne, społeczne, polityczne, itd.
Pojęcie problemu nie jest jednoznacznie określone w pracach psychologicznych i pracach
pedagogicznych. W pracach tych można znalez
ć około 30 różnych pojęć związanych
z problemem.
I grupa  problem jest sytuacją trudną lub trudnością, która powstaje w trakcie ludzkiej
działalności np. student czeka na egzamin.
II grupa  problem jest sytuacją nową dla podmiotu, np. człowiek, który po raz pierwszy
trafił do więzienia.
III grupa  problem jest sytuacją niepewną lub sytuacją zawierającą niepewność, np.
która jest godzina  patrzę na zegarek i redukuję niepewność psychologiczną.
Bardzo ogólnie można powiedzieć, że problemy to sytuacje trudne, nowe i niepewne.
Z przeprowadzonych rozważań wynika, że problem to zadanie (sytuacja), którego podmiot
nie może rozwiązać za pomocą bezpośredniego zasobu wiedzy, ale rozwiązanie tego zadania
staje się możliwe dzięki czynnościom myślenia produktywnego. Problemy mają charakter
podmiotowy, sÄ… zawsze czyjeÅ›.
Ludzie dążą do osiągnięcia różnych celów: zdobywania orientacji, podjęcia decyzji
i wykonania jej. W przypadku jednak, gdy skromna wiedza człowieka uniemożliwia
osiągnięcia tych celów  wówczas pojawiają się problemy:
- problemy orientacyjne,
- problemy decyzyjne,
- problemy wykonawcze.
Problemy orientacyjne  czyli tzw. problemy poznawcze, powstajÄ… w trakcie tych
czynności, których celem jest zdobycie informacji o otaczającym nas świecie.
Problemy decyzyjne powstają przy podejmowaniu postanowienia o działaniu.
Problemy tzw. wykonawcze  powstają wówczas, gdy realizujemy podjęte decyzje.
W pracy socjalnej problemy rozumiane są jako trudności w osiąganiu celów, z którymi
ludzie nie są w stanie sobie poradzić wykorzystując własne zasoby. Wśród najczęstszych
problemów klientów zwolennicy generalistycznego podejścia do pracy wskazują na:
- konflikty interpersonalne,
- problemy podejmowania decyzji,
- niedostatki środków zaspokajania podstawowych potrzeb,
- zakłócenia w relacjach z organizacjami formalnymi,
- trudności w wypełnianiu ról społecznych,
- trudności radzenia sobie z poważnymi zmianami w życiu,
- problemy natury emocjonalnej.
Wyróżniamy 4 główne fazy rozwiązywania problemów (za Dewey em):
1. Dostrzeganie problemu  podmiot dostrzega problem, uświadamia sobie, że zasób
posiadanej przez niego wiedzy nie wystarcza do osiągnięcia planowanych celów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
2. Analiza sytuacji problemowej  człowiek analizuje informacje zawarte w sytuacji
problemowej oraz strukturę celu, który ma osiągnąć. Bada, jakie są rozbieżności i luki
między tym, co jest dane, a tym, co jest pożądane.
3. Wytwarzanie pomysłów rozwiązania  faza produktywna, podmiot wytwarza nowe
informacje, takie jak hipotezy, metody, itp. Wszelkie rezultaty myślenia produktywnego,
będziemy nazywać pomysłami rozwiązania. Wytwarzanie pomysłów jest kluczową fazą
rozwiązywania problemów.
4. Weryfikacja pomysłów  zwana inaczej oceną lub kontrolą pomysłów. Jej celem jest
sprawdzenie ich wartości.
Nie wszystkie fazy są niezbędne w toku rozwiązywania każdego problemu. Pewne fazy
mogą być pominięte. Fazy te są realizowane w różnej kolejności. Relacje między fazami są
różnorodne.
Faza dostrzegania problemu
Faza ta jest szczególnie ważna. A. Einstein twierdził, że dostrzeganie przez człowieka
problemów jest czynnością bardziej specyficzną niż ich rozwiązywanie. Dostrzeganie
problemów jest procesem bardzo trudnym.
W stałym środowisku uprzednio wyuczone reakcje nawykowe umożliwiają podmiotowi
osiąganie planowanych celów.
ASHER sformułował następujące reguły ułatwiające odkrywanie problemów.
- Wskazówka I  wykonanie schematu sytuacji, który pomoże dostrzec problem. Podać
wyczerpującą listę braków i luk, które zawiera dana sytuacja.
- Wskazówka II zbadać przebieg procesu, dzięki któremu zapoznaliśmy się z daną
sytuacją. Być może przyjęte są złe założenia, które utrudniają dostrzeżenie luk
i wieloznaczności w sytuacji.
- Wskazówka III  chcąc wykryć problem trzeba wymyślić sytuację alternatywną. Nowa
sytuacja, często zupełnie nierealna, pozwala dostrzec błędne założenia i wady aktualnej
sytuacji.
W celu zdefiniowania problemu podopiecznego asystent osoby niepełnosprawnej
powinien zbadać naturę oraz zakres potrzeb, ustalić, jakie usługi oraz środki będą potrzebne.
Należy uwzględnić następujące czynniki:
- fizyczne,
- rozwojowe,
- emocjonalne,
- biograficzne,
- organizacyjne,
- kulturowe.
Rola asystenta osoby niepełnosprawnej w rozwiązywaniu problemów jego klientów
polegać ma na ich aktywizowaniu. W związku z tym powinien rozpocząć dyskusję od
właściwie zdefiniowanego problemu podopiecznego i jego uszczegółowienia. Można
wymienić następujące aspekty uszczegółowienia problemu:
- rozbieżność poczynań,
- umiejscowienie w czasie,
- osoby zwiÄ…zane z problemem,
- proces kształtowania się problemu,
- zróżnicowanie postrzegania problemu przez osoby znaczące.
Przy definiowaniu problemu możemy napotkać na przeszkody:
a) czysto intelektualne (sztywność myślenia, nadmiar informacji zbędnych),
b) o charakterze emocjonalnym (różne rodzaje lęków, brak wrażliwości na problemy),
c) bariery społeczno-kulturowe (stereotypy).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Analiza sytuacji problemowej
Po odkryciu problemu podmiot realizuje fazÄ™ analizy jego struktury.
Analiza to aktywne badanie celu oraz danych początkowych, które są zawarte w sytuacji
problemowej. W fazie tej zasadniczą rolę odgrywa myślenie reproduktywne (są to procesy
pamięciowe, motoryczne itp.).
Faza wytwarzania pomysłów
Ma szczególne znaczenie dla rozwiązywania problemów, podmiot wytwarza nowe
informacje  pomysły rozwiązania. Informacje te wzbogacają dotychczasowy zasób jego
wiedzy i pozwalają mu osiągnąć planowany cel.
Modele tworzenia się pomysłów
Wg Dunckera pomysły rozwiązań powstają stopniowo. Można wyróżnić 3 zasadnicze
etapy rozwoju pomysłu zwane również poziomami:
ETAP I  człowiek wybiera ogólny kierunek poszukiwań, rozwiązania, kierunek ogranicza
w pewnym sensie rejon poszukiwań i decyduje o dalszym przebiegu procesu wytwarzania
pomysłów. Kierunek poszukiwań jest wyznaczony przez reguły heurystyczne, które człowiek
stosuje. Reguły heurystyczne (heurystyki) to przeciwieństwo algorytmu. Są to reguły
pozwalające na uproszczenie problemu i jego szybkie rozwiązanie, które nie gwarantują
rozwiÄ…zania danego zadania.
ETAP II  człowiek zgodnie z wybranym kierunkiem, tworzy pomysły cząstkowe, które są
zarysem rozwiązania. Pomysł cząstkowy nie jest jeszcze w pełni określony i sprecyzowany,
zawiera on luki które w przyszłości trzeba będzie zapełnić.
ETAP III  człowiek tworzy ostateczny pomysł. Jeśli zostanie on odrzucony, musi tworzyć
następne pomysły cząstkowe i końcowe. W fazie tworzenia pomysłów człowiek może
wielokrotnie zmieniać kierunek poszukiwań. Trójetapowy model Dunckera odtwarza proces
stopniowego tworzenia pomysłu: proces, który zaczyna się od odkrycia kierunku poszukiwań,
a kończy na sformułowaniu ostatecznego pomysłu. Jest to proces kierowany przez reguły
heurystyczne, które nie gwarantują, że problem zostanie poprawnie rozwiązany.
Celem ostatniej fazy  weryfikacja pomysłów  jest dokonanie oceny wartości
wygenerowanych pomysłów rozwiązania danego problemu.
W pracy opiekuńczej proponuje się wykorzystywanie do rozwiązywania problemów
techniki kontraktu i informacji zwrotnej według następującego schematu:
1. Pierwszy kontakt między podopiecznym a asystentem osoby niepełnosprawnej:
przedstawienie problemu.
2. Zebranie informacji potrzebnych do ustalenia kontraktu w sprawie interwencji.
DZIAA
ANIA
ZADANIE 1.
PROBLEM DO CEL 1 ZADANIE 2.
ROZWI
ZANIA
ZAMIAR CEL 2 ZADANIE 3.
ZADANIE 4.
Rys. 1. Etapy kontraktu [5]
3. Wspólne wypracowanie kontraktu w sprawie interwencji.
Kontrakt powinien formułować następujące elementy:
- zamiar  odnosi się do określenia i/lub uzasadnienia interwencji.
- problem do rozwiązania  zidentyfikowane i szkodliwe warunki, które muszą ulec
zmianie, aby poprawiło się funkcjonowanie klienta.
- cele  przyszłościowe stany rzeczy pożądane dla klienta.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
- zadanie  zachowania potrzebne przy osiÄ…ganiu celu.
- działania  czynności osób biorących udział w kontrakcie nastawione na realizację
celów.
4. Ciągła wzajemna informacja zwrotna oceniająca skutki ustaleń i podejmowanych działań.
Cechy charakterystyczne kontraktu:
a) zrozumiałość,
b) obopólność,
c) elastyczność,
d) pragmatyczność.
Kontrakt jest zrozumiały i jasny, gdy wszystkie strony (pracownik, klient, inni
specjaliści) jednakowo rozumieją jego terminologię i wówczas, gdy zawiera on jak najmniej
założeń, że coś jest oczywiste. W związku z tym należy unikać zawodowego żargonu
i terminologii prawniczej, w zamian stosując jasne pojęcia, prosty, zrozumiały dla klienta
język. Ponadto kontrakt powinien być zaakceptowany przez każdą ze stron. Obopólność
związana jest z taką wartością pracy socjalnej jak samostanowienie klienta. W praktyce
jednak bywa to trudne do osiągnięcia. Elastyczność kontraktu oznacza, iż w miarę rozwoju
usługi można go renegocjować. Kontrakt z klientem składa się, bowiem z planów, a nie
ścisłych zasadach (jak to ma miejsce w kontrakcie prawnym). Przysparza ona pewne
dylematy dotyczące jak wiele można jej zaakceptować w kontrakcie usługi.
Zgodnie z zasadami pragmatyczności do kontraktu nie należy wprowadzać działań,
zachowań i zobowiązań, które przekraczają możliwości zarówno klienta, jak i pracownika.
Rozwiązywanie problemu możliwe jest przede wszystkim dzięki myśleniu
produktywnemu, twórczemu.
Proces twórczego myślenia wg G. Wallasa można przedstawić jako 4  etapowy proces:
Etap 1  Preparacja  sformułowanie problemu.
Etap 2  Inkubacja  wylęganie się pomysłu.
Etap 3  Olśnienie  odkrycie rozwiązania.
Etap 4  Weryfikacja pomysłów.
Twórcze (kreatywne) myślenie w procesie rozwiązywania problemów można pobudzać,
wykorzystując techniki twórczego myślenia. Oto kilka przykładowych technik twórczego
myślenia:
- ZWI  Zalety, Wady i coÅ› InteresujÄ…cego  jest technikÄ… ukierunkowujÄ…cÄ… uwagÄ™ podczas
myślenia. Należy kolejno skupiać się wyłącznie na zaletach, wadach, a na końcu podać
coÅ› interesujÄ…cego.
- RWC  Rozważ Wszystkie Czynniki  zastosowanie tej techniki ma na celu wzięcie pod
uwagę wszystkich uwarunkowań danej sytuacji. Skłania do sporządzenia jak najdłuższej
listy uwarunkowań problemu bez ich wstępnej oceny.
- SiN  Skutki i Następstwa  ma na celu świadome rozważenie konsekwencji określonej
decyzji czy postępowania ze względu na czas, skutki działania można podzielić na
bezpośrednie, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe.
- IPW  Inny Punkt Widzenia  obmyślając jakieś działanie powinniśmy uwzględnić
wszystkich, których to dotyczy bezpośrednio lub pośrednio. Chodzi o ustalenie kto
odczuje bezpośrednio skutki naszej decyzji i co o niej myśli. Dlatego IPW stosuje się
dwuetapowo:
- I etap  sporządzenie listy osób, organizacji, instytucji, które odczują skutki
działania,
- II etap  wczuwanie się w sposób myślenia każdego z tych ludzi lub grup ludzi.
- CiD  Cel i Dążenie  technika ta skłania do ograniczenia się do spraw najistotniejszych
i stałego uświadamiania sobie celu myślenia. Należy zadawać sobie następujące pytania:
- Co chcemy osiągnąć w wyniku myślenia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
- Jaki jest dokładnie cel naszego myślenia?
- Na czym koncentrujemy siÄ™ w tej chwili?
- Czy nie odbiegliśmy od zasadniczego tematu?
Zadając sobie te pytania musimy cały czas mieć wyobrażenie idealnego rezultatu, do
którego zmierzamy.
- PP  Podstawowe Priorytety  w celu skupienia siÄ™ na sprawach najistotniejszych stosuje
siÄ™ PP pytajÄ…c:
- Co ma pierwszeństwo przed innymi?
- Co jest najważniejsze?
Rozwiązywanie różnego rodzaju problemów jest czynnością niezwykle skomplikowaną,
angażującą wiele procesów poznawczych, wymagających od człowieka korzystania
z wzorców, nawyków i schematów. W trakcie tego procesu ludzie napotykają na różnego
rodzaju bariery o charakterze psychospołecznym.
1. Bariery poznawcze:
- niezdolność przezwyciężenia raz przyjętego stanowiska,
- niezdolność zobaczenia problemu w nowym świetle,
- niezdolność do powstrzymania lub zmiany natychmiastowego osądu.
2. Bariery emocjonalne:
- przesÄ…dy,
- lęk przed niepowodzeniem, ośmieszeniem się, byciem innym,
- nadmierna motywacja powstająca pod naciskiem, np. krótkich terminów, nacisków
zewnętrznych,
- negatywizm,
- nieumiejętność postępowania zgodnie z czyimiś sugestiami.
3. Bariery kulturowe:
- konformizm i zależność, zgoda na przeciętność, staranie zachowania status quo,
- dominacja władzy lub grupy  osobiste bezpieczeństwo i poddawanie się
przywódcom jest ważniejsze niż indywidualna inicjatywa,
- presja społeczna na osiąganie prestiżu i korzyści majątkowych wywołujące napięcia
psychiczne.
Każde działanie, które podejmuje człowiek powinno przebiegać zgodnie z zasadami
działania zorganizowanego i obejmować następujące etapy:
Etap I  Przygotowanie, na które składa się:
- ustalenie celów możliwie po wcześniejszym rozpoznaniu,
- ustalenie zasobów, jakimi możemy się posługiwać w naszym działaniu (materialnych,
ludzkich, finansowych),
- ułożenie planu działania, czyli ustalenie sposobu osiągnięcia celów.
Etap II  Realizacja działań, czyli wdrożenie zaplanowanych działań.
Etap III  Ocena skutków działania, czyli sprawdzenie stopnia osiągnięcia celów.
Owa diagnoza powinna przebiegać zgodnie z zasadami prakseologii. Prakseologia jest
nauką o sprawnym działaniu, której podstawowy problem można wyrazić pytaniem: jak
należy działać, by działać najsprawniej? Jej zadaniem jest zdobywanie i uzasadnianie
wskazań dotyczących tego, co trzeba czynić, co dobrze jest czynić lub, co wystarczy czynić
w określonych okolicznościach, aby jak najsprawniej osiągnąć zamierzone skutki.
Prakseologia określa cechy sprawności działania, nazywane nieraz zasadami sprawnego
działania, w których podstawowe znaczenie mają; skuteczność, korzystność i ekonomiczność.
Skuteczność działania związana jest z osiągnięciem zamierzonego skutku. Działanie jest
skuteczne wówczas, gdy konkretny cel został osiągnięty. Pojęcie skuteczności może mieć
różne stadium nasilenia, ponieważ działanie może być całkowicie skuteczne, jeśli cel został
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
w pełni osiągnięty lub częściowo skutecznie, jeśli skutek osiągnięto tylko w pewnym stopniu,
np. kiedy na wycieczce zwiedziliśmy wszystkie zabytki, jakie zamierzaliśmy zwiedzić,
wówczas można mówić o pełnej skuteczności działania, jeśli zaś niektórych z nich nie
zwiedziliśmy, wtedy działanie było częściowo skuteczne. Działanie jest nieskuteczne,
wówczas, gdy cel nie został wcale osiągnięty np. zamierzona wycieczka się nie odbyła.
Korzystność działania występuje, gdy uzyskany wynik użyteczny jest większy od
poniesionych nakładów. Jeżeli wynik użyteczny jest niższy w porównaniu z nakładami mamy
do czynienia ze zjawiskiem działania niekorzystnego.
Ekonomiczność działania jest określeniem stosunku wyniku użytecznego do nakładów.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest problem i w jakich sytuacjach powstaje?
2. Jakie są najczęstsze typy problemów zgodnie z generalistycznym podejściem do pracy
socjalnej.
3. Jakie są etapy rozwiązywania problemów. Na czym one polegają?
4. Na czym polega rola asystenta osoby niepełnosprawnej w rozwiązywaniu problemów
klienta?
5. Jaki rodzaj myślenia jest najczęściej uruchamiany podczas rozwiązywania problemów?
6. Jakie są etapy najczęściej stosowanej techniki rozwiązywania problemów
wykorzystywanej w pracy opiekuńczej.
7. Czym powinien charakteryzować się kontrakt?
8. Na czym polegają techniki twórczego rozwiązywania problemów?
9. Jakie są psychospołeczne bariery myślenia twórczego.
10. Czym charakteryzuje się skuteczne działanie?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
StosujÄ…c technikÄ™ kontraktu i udzielania informacji zwrotnej, zaplanuj rozwiÄ…zanie
problemu przedstawionego w opisie sytuacji.
Opis sytuacji:
35 letnia kobieta wychowuje samotnie 5-letnią córeczkę. Dziewczynka choruje na
mózgowe porażenie dziecięce. Występuje u niej upośledzenie czynności lokomocyjnych,
porusza się na wózku inwalidzkim. Sprawność intelektualna i manualna jest w normie.
Dziecko jest uzdolnione plastycznie, chętnie maluje farbami. Cały czas spędza z matką
w domu. Na spacery wychodzi jedynie czasami. Dziewczynka jest blada, smutna i nieufna
w stosunku do obcych. Matka z zawodu jest fryzjerką, nie pracuje, całkowicie poświęciła się
córeczce. Jest bardzo troskliwa i opiekuńcza. Wyręcza dziecko w wykonywaniu wszystkich
czynności. Przed chorobą dziecka miała wiele koleżanek i przyjaciół. Dzisiaj jest samotna,
zamknięta z dzieckiem w domu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2) odegrać rolę matki, córki lub asystenta osoby niepełnosprawnej,
3) przeanalizować schemat zawierania kontraktu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4) postępować zgodnie ze schematem zawierania kontraktu i udzielania informacji zwrotnej,
5) wspólnie z partnerami, odgrywającymi poszczególne role, zawrzeć kontrakt w celu
rozwiązania problemu przy uwzględnieniu informacji zwrotnych,
6) spisać warunki kontraktu wynegocjowane wspólnie z osobami odgrywającymi rolę
matki, córki,
7) przedstawić wyniki pracy na forum grupy,
8) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia i mającej na celu ocenę
sposobu prowadzenia negocjacji i reagowania na informacjÄ™ zwrotnÄ….
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru,
- pisaki.
Ćwiczenie 2
Na podstawie załączonego opisu sytuacji dokonaj rozpoznania problemów i zaproponuj
sposób ich rozwiązania.
Opis sytuacji:
Pani Stanisława ma 71 lat, mieszka sama w dużym mieście. Zajmuje mieszkanie
w starym budownictwie na pierwszym piętrze. Jest wdową, jedyny syn mieszka w innym
mieście i rzadko odwiedza matkę. Pani Stanisława czuje się osamotniona. Z powodu złego
stanu zdrowia nie opuszcza samodzielnie swojego mieszkania. OsobÄ… utrzymujÄ…cÄ… kontakt
z Panią Stanisławą jest asystent osoby niepełnosprawnej, który przychodzi do niej trzy razy
w tygodniu na 2 godziny. Większość czasu Pani Stanisława spędza w oknie przyglądając się
życiu innych osób. Sąsiedzi uznają ją za osobę wścibską, kontrolującą ich życie. Zdarzają się
sytuacje, kiedy Pani Stanisława zaczepia dzieci, bawiące się pod jej oknami i wypytuje
o szkołę, rodzinę, itp. Pani Stanisława chciałaby wychodzić na spacery.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
2) określić etapy rozwiązywania problemów,
3) zdefiniować problem/my do rozwiązania,
4) zapoznać się z procedurą przydzielonej przez nauczyciela techniki rozwiązywania
problemów:
- burza mózgów,
- drzewo decyzyjne.
5) zastosować odpowiednią (przydzieloną przez nauczyciela) technikę rozwiązania
problemów i zgromadzić pomysły rozwiązania problemu,
6) dokonać wyboru najodpowiedniejszego sposobu rozwiązywania problemu, zgodnie
z prakseologicznymi zasadami rozwiązywania problemów,
7) zapisać i zaprezentować na forum klasy efekty pracy grupy,
8) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia. Podzielić się spostrzeżeniami na temat barier
występujących w poszukiwaniu rozwiązań problemów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Wyposażenie stanowiska pracy:
- opisy procedur wybranych technik rozwiązywania problemów,
- tablica,
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- kartki papieru A4,
- zegarek z alarmem,
- karteczki samoprzylepne.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić podmiotowy charakter problemu?
ðð ðð
2) określić rodzaje sytuacji problemowych?
ðð ðð
3) przedstawić fazy rozwiązywania problemów?
ðð ðð
4) dokonać analizy sytuacji problemowej?
ðð ðð
5) zaplanować strategie rozwiązywania problemów?
ðð ðð
6) określić prakseologiczne zasady rozwiązywania problemów?
ðð ðð
7) rozpoznać psychospołeczne bariery twórczego rozwiązywania
problemów? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Rozwiązywanie problemów społecznych
4.2.1. Materiał nauczania
Polityka społeczna stanowi jedną z nauk społecznych. Jej pojęcie odnosi się zarówno do
dyscypliny naukowej oraz do praktycznej działalności uprawnionych do tego podmiotów,
realizujących jego cele i zadania. Polityka społeczna rozpatrywana z punktu widzenia
dyscypliny naukowej to naukowa teoria oraz określenie metodologii i metod badawczych,
zajmujących się zagadnieniem potrzeb materialnych i duchowych człowieka oraz grup
społecznych na określonym stadium rozwoju państw z uwzględnieniem uwarunkowań
geofizycznych i kulturowych. J. Auleytner definiuje politykę społeczną jako  działania
państwa, samorządów i organizacji pozarządowych, której celem jest poprawa położenia
materialnego, asekuracja przed ryzykami życiowymi i wyrównywanie szans życiowych grup
społecznych ekonomicznie i socjalnie najsłabszych . Można, więc przyjąć, że polityka
społeczna odnosi się do działalności państwa i organizacji społecznych w dziedzinie
kształtowania warunków bytu i pracy, zmierzając do maksymalnego zaspokojenia potrzeb
indywidualnych i zbiorowych oraz poprawy tych warunków.
W zakres przedmiotowy polityki społecznej wchodzą:
- sfera bytu  wyżywienie, mieszkanie, pomoc materialna w przypadku zdarzeń losowych,
niezdolność do pracy,
- sfera pozamaterialna  ochrona zdrowia, edukacja, usługi i działalność kulturalna,
- potrzeby o charakterze psychospołecznym  aktywność społeczna, satysfakcja z pracy,
uznanie, poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego i społecznego,
Celem polityki społecznej jest:
- zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, które obejmuje zapewnienie dochodów i usług
w sytuacji wystąpienia ryzyka socjalnego (choroba, inwalidztwo, starość, śmierć,
bezrobocie),
- stworzenie równych szans rozwoju ludzi oraz kształcenie młodego pokolenia,
- zapewnienie pokoju społecznego, który jest podstawą stabilizacji życiowej ludzi,
współpracy w osiąganiu celów, tolerancji różnic między ludz
mi,
- akcentowanie życia rodzinnego, co oznacza powrót do wartości związków między ludz
mi
i poczucia bezpieczeństwa na podstawie więzi emocjonalnych i uczuciowych.
Wychowanie przyszłych generacji wymaga wsparcia rodzin nie tylko ubogich i nie tylko
materialnego ze strony osób i instytucji.
Adresaci polityki społecznej to zarówno grupy społeczne, jak i indywidualne osoby, które nie
mogą z takich czy innych względów zaspokoić we własnym zakresie swoich niezbędnych dla
normalnego życia potrzeb.
Podstawowe pojęcia kwestii społecznych
Termin  kwestia społeczna używany jest w polityce społecznej w dwojakim zakresie 
w węższym i szerszym znaczeniu. Zdaniem Duneckiego  kwestia społeczna w węższym
zakresie definiowana jest jako konkretny problem o szczególnie niekorzystnym wpływie na
życie i współdziałanie członków danej społeczności. W wyodrębnieniu tego rodzaju
problemów pomocne jest stawianie następujących pytań:
-  zaspokajanie jakich potrzeb jest blokowane? (mamy wówczas do czynienia z kwestią
np. bezrobocia, ubóstwa, mieszkaniową),
-  zaspokajanie czyich potrzeb (jakich grup społecznych) jest blokowane? (wyróżniamy
wówczas kwestię robotniczą, chłopską, osób w podeszłym wieku, niepełnosprawnych).
W szerokim ujęciu  kwesta społeczna oznacza główną przyczynę wszelkiego rodzaju
powstałych kwestii społecznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Kwestie społeczne to zjawiska i okoliczności tworzące stan napięcia społecznego,
wywołujące powszechne zaniepokojenie i dążenie do rozwiązania problemu.
Podsumowując   kwestia społeczna :
- jest to zjawisko o dużym zasięgu zarówno lokalnym jak i globalnym,
- powoduje jakiś rodzaj dysfunkcji społecznej, dezorganizację życia jednostki jak
i społeczeństwa,
- przejawia tendencje wzrostowe i budzące ogólne zainteresowanie,
- towarzyszy jej przekonanie o możliwości eliminacji danej przeszkody.
Tabela 1. Stopnie dotkliwości kwestii społecznych [opracowanie własne]
Umiarkowany Intensywny Krytyczny
Niedostatek Bieda Nędza
Brak samodzielnego
Dyskomfort mieszkaniowy Bezdomność
mieszkania
Bezrobocie czasowe Długotrwałe bezrobocie Chroniczne bezrobocie
Stygmatyzacja Marginalizacja Wykluczenie
Niepewność Uzależnienie od pomocy Bezradność
Kwestia społeczna jako pojęcie jest ściśle związana z takimi określeniami jak: asymetria
(dychotomiczna struktura społeczna: jedna strona zyskuje, druga traci), dezorganizacja,
dolegliwość, dysfunkcja, niewydolność, niezgodność, sprzeczność (teoria sprzeczności
społecznej ukazuje następujące grupy sprzeczności społecznych: między wzrastającym
dobrobytem a zmniejszającym się zadowoleniem, między likwidacją starego a powstawaniem
nowego ubóstwa, między zamierzeniami a rezultatami), zagrożenie czy też zawodność.
Określenia te odzwierciedlają stan nierównowagi społecznej i co ważniejsze stan ten nie ma
charakteru przejściowego, ale istnieje, co najmniej ostatnią dekadę zmieniając jedynie
niektóre swoje cechy.
Sposoby regulowania zbiorowego życia mają bezpośredni związek z powstawaniem
i trwaniem kwestii społecznych. Ich z
ródła tkwią wewnątrz społeczeństwa w mechanizmach
życia zbiorowego.
Na kwestię społeczną należy spojrzeć z perspektywy asymetrycznych przekształceń
w rozwoju gospodarczym, które rodzą zagrożenie społeczne. W związku z tym:
- nie rozwój gospodarczy, lecz asymetryczne przekształcenia w działaniach gospodarczych
tworzyć mogą kwestie społeczne,
- te asymetryczne przekształcenia w rozwoju gospodarczym, które rodzą zagrożenia,
- społeczne, przyczyniają się jednocześnie do powstawania kwestii społecznych,
- nie każda asymetria w gospodarce wywołuje kwestię społeczną.
Zagrożenie społeczne niesie za sobą niebezpieczeństwo degradacji ludzi, w związku
z tym rozwiązanie kwestii społecznych dotyczy człowieka i działań nie tylko ograniczających
zagrożenie, lecz i humanizujących sferę gospodarczej aktywności.
Istnienia asymetrii interesów, nierówności, sprzeczności, zagrożeń egzystencji prowadzi
do powstawania roszczeń, pretensji adresowanych od  dołu do góry przez grupy interesów
w kierunku państwa. Państwo stało się podmiotem, którego zadanie polegać ma na
niwelowaniu określonego ryzyka.
Kwestie społeczne występują w różnych wymiarach:
- lokalnym,
- narodowym,
- globalnym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
W chwili obecnej jedną z najważniejszych kwestii społecznych w Polsce jest ubożenie
ludności, bezrobocie, brak mieszkań, ochrona zdrowia i edukacja.
Kwestia mieszkaniowa
Posiadanie mieszkania zaspokaja wiele potrzeb człowieka, w tym jedną z podstawowych
wg hierarchii potrzeb Maslowa  potrzebę bezpieczeństwa, determinuje rozwój jednostki oraz
ma wpływ na jej stan zdrowia fizycznego i psychicznego. Polityka społeczna kieruje się
w zakresie kwestii mieszkaniowej następującymi zasadami:
1) możliwość korzystania z samodzielnego mieszkania jest prawem każdej jednostki
i rodzin,
2) powyższe prawo powinno być zagwarantowane przez państwo,
3) sferę mieszkaniową wspomaga państwo za pomocą środków publicznych.
Polityka mieszkaniowa bada stosunki mieszkaniowe i prawidłowości w nich występujące
oraz wskazuje cele oraz określa metody działania w zakresie zaspokajania i poprawy
warunków mieszkaniowych. Sprawy mieszkaniowe stanowią obecnie w Polsce szczególnie
trudny i uporczywy problem, który charakteryzują następujące czynniki:
- deficyt mieszkań, rozumiany jako różnica pomiędzy liczbą gospodarstw a zamieszkałych
domostw,
- duże zagęszczenie mieszkań,
- niski stan ich wyposażenia w instalacje sanitarne,
- zaniedbania w utrzymaniu zasobów mieszkaniowych.
Kwestia zdrowotna
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia za zdrowie uznajemy stan pełnego
fizycznego, umysłowego, społecznego dobrostanu (a nie tylko brak choroby).
Polityka ochrony zdrowia, która jest bardzo ważną dziedziną polityki społecznej, polega
na realizacji zadań zawartych w tabeli 2.
Tabela 2. Zadania polityki ochrony zdrowia [opracowanie własne]
Opieka medyczno -
Profilaktyka Leczenie
społeczna
Postępowanie higieniczne Zapobiegające rozwojowi Nad osobami upośledzonymi
umacniajÄ…ce zdrowie choroby fizycznie
Działanie zapobiegawcze,
Nad osobami upośledzonymi
zmniejszanie skutków Ograniczające chorobę
psychicznie
choroby
Przywracanie utraconych Nad osobami nieuleczalnie
Rehabilitacja
funkcji chorymi
W celu zidentyfikowania i oceny zjawisk charakteryzujÄ…cych kwestiÄ™ zdrowotnÄ…
wykorzystywane są następujące mierniki statystyczne:
1. Negatywne:
- zachorowalność (zapadalność na choroby)  stosunek liczby świeżych zachorowań
na daną chorobę do liczby osób narażonych na ryzyko zachorowalności w przyjętym
czasie,
- chorobowość  liczba chorych na daną chorobę w stosunku do liczby ludności na
określonym obszarze w przyjętym czasie,
- śmiertelność  liczba zgonów na daną chorobę w stosunku do liczby zachorowań na
tę chorobę w danym czasie, na określonym obszarze,
- umieralność  stosunek liczby zgonów do liczby ludności na danym obszarze
w analizowanym czasie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
2. Pozytywne:
- przeciętne dalsze trwanie życia  liczba lat do przeżycia w określonym czasie,
- skala szczepień, badań diagnostycznych,
- spożycie dóbr i usług, wykształcenie.
Wśród głównych przyczyn natężenia kwestii zdrowotnej w Polsce wyróżniamy:
- zanieczyszczenie środowiska,
- negatywne zachowania jednostki: palenie papierosów, niewłaściwe odżywianie,
nadużywanie alkoholu, kultura w ruchu komunikacyjnym,
- bezrobocie,
- dostępność do świadczeń medycznych,
- problemy mieszkaniowe.
Kwestia ekologiczna
Kwestia ekologiczna znalazła się w kręgu zainteresowań polityki społecznej ze względu
na ogromną skalę zagrożeń, która nie pozostaje bez wpływu na warunki bytu człowieka.
Egzystencja człowieka została zagrożona w związku z naruszeniem równowagi
przyrodniczej. Czynniki, które przyczyniły się do zaburzenia homeostazy przyrodniczej to:
- ogromny postęp techniczny,
- uprzemysłowienie,
- procesy urbanizacyjne  nadmierne skupianie ludności w miastach,
- stosowanie różnych środków chemicznych w rolnictwie,
- znaczny wzrost ludności na świecie,
- ingerencja człowieka w przekształcanie przyrody.
Powyższe czynniki doprowadziły do zanieczyszczenia powietrza (efekt cieplarniany,
dziura ozonowa), zmian ilościowych i jakościowych w zasobach wodnych i zasobach
biotycznych oraz do degradacji gleb.
Kwestia bezrobocia
Stosunkowo nową kwestią społeczną w Polsce jest bezrobocie. Zgodnie z ustawą
o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z dnia 14.XI.1994 r. wraz z póz
niejszymi
zmianami, osobą bezrobotną jest osoba nie zatrudniona i nie wykonująca żadnej pracy
zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym w danym zawodzie lub służbie (a jeżeli jest osobą niepełnosprawną 
przynajmniej w połowie wymiaru czasu pracy), nie ucząca się w szkole w systemie dziennym,
zarejestrowana we właściwym dla miejsca zameldowania rejonowym urzędzie pracy, jeżeli:
- ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów,
- kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat,
- nie nabyła prawa do emerytury, renty, zasiłku lub świadczenia przedemerytalnego,
świadczenia rehabilitacyjnego lub wychowawczego,
- nie posiada nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha
przeliczeniowych lub nie podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z tytułu stałej
pracy jako domownik w takim gospodarstwie,
- nie podlega pozarolniczej działalności gospodarczej,
- nie uzyskuje miesięcznych dochodów podlegających opodatkowaniu podatkiem
dochodowym od osób fizycznych, w wysokości przekraczającej połowę najniższego
wynagrodzenia,
- nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności.
Bezrobocie jest doświadczeniem stresującym, ponieważ sprawia, iż jednostka musi
zmienić dotychczasowe wzory zachowania, aby przystosować się do nowej sytuacji.
Z psychologii stresu, bowiem wynika, że szczególnie stresujące są te wydarzenia, nad którymi
nie mamy kontroli. Powstały stres na skutek braku lub utraty pracy powoduje negatywne
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
zmiany w stanie zdrowia. Psychologowie stwierdzili, że poczucie wyobcowania, izolacji
społecznej, niska kontrola nad wydarzeniami zwiększa ryzyko zawału serca. Na podstawie
badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych wysunięto wniosek o zbieżności
wskaz
nika bezrobocia z zaburzeniami sercowo-naczyniowymi, marskością wątroby,
alkoholizmem, chorobami psychicznymi wreszcie samobójstwami. Osoby bezrobotne cechuje
fatalizm, apatia, obniża się ich sprawność psychofizyczna, pojawiają się trudności z
rozpoczęciem jakiejkolwiek czynności, koncentracją nad tym co robią. Wykonanie tego, w
czym dawniej byli sprawni teraz sprawia im kłopot, wszystko robią wolniej. Bezrobotni
widzÄ… te zmiany w sobie i to ich dodatkowo stresuje.
W Polsce bezrobocie charakteryzują następujące czynniki:
- wysoki udział ludzi młodych w populacji bezrobotnych (szczególnie dużo ich przybywa
w lipcu i sierpniu, kiedy rejestrują się w urzędach pracy absolwenci różnego typu szkół),
- znaczny udział procentowy w całej populacji bezrobotnych osób posiadających
wykształcenie zawodowe oraz podstawowe,
- znaczny udział długotrwale bezrobotnych w ogólnej populacji, co łączy się z utratą prawa
do otrzymania zasiłku (długotrwałe bezrobocie niesie ze sobą specyficzne problemy
psychiczne i społeczne),
- zwiększający się udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych,
- przestrzenne zróżnicowanie bezrobocie.
Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy w końcu stycznia 2007 r.
wyniosła 2365,8 tys. osób (w tym 1321,2 tys. kobiet) i była wyższa niż przed miesiącem
o 56,4 tys. osób (o 2,4%) oraz niższa o 500,9 tys. (o 17,5%) od liczby bezrobotnych
zarejestrowanych przed rokiem (w styczniu 2006 r. w porównaniu z poprzednim miesiącem
liczba bezrobotnych zwiększyła się o 93,7 tys. osób, tj. o 3,4%). Z ogólnej liczby
bezrobotnych 43,5% mieszkało na wsi.
Bezrobocie nie tylko samo jest problemem społecznym, ale leży także u podstaw wielu
innych kwestii społecznych. I tak np. szczególnie długotrwałe bezrobocie związane jest
z obniżeniem standardu materialnego życia nie tylko samego bezrobotnego, ale i całej jego
rodziny. Stąd bardzo często obszary długotrwałego bezrobocia pokrywają się w danym
społeczeństwie z obszarami ubóstwa.
Kwestia ubóstwa
Ubóstwo związane jest z niezaspokojeniem potrzeb na pożądanym poziomie. Dotyczy
tych jednostek, które są pozbawione podstawowych środków do życia: pożywienia, ubrania,
schronienia. Definicja ubóstwa, przyjęta przez Radę Ministrów EWG mówi, że ubóstwo
 odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których środki są ograniczone w takim stopniu, że
poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania . Z badań nad
rozmiarami ubóstwa w Polsce wynika, że znaczna część społeczeństwa znajduje się w złej
sytuacji materialnej i że ubóstwo obejmuje stopniowo coraz więcej osób. W 2001 roku
poniżej minimum socjalnego żyło ponad 53% ludności. Ubóstwo powoduje wiele ujemnych
skutków społecznych:
- stwarza problemy w zakresie uzyskania i utrzymania mieszkania, zmniejsza dostęp do
oświaty (rodzice ubodzy nie mają środków potrzebnych na pokrycie kosztów posyłania
dzieci do szkoły: zakupu podręczników i innych pomocy szkolnych, kosztów dojazdu do
szkoły, jeśli miejsce zamieszkania jest zbytnio oddalone od szkoły, kosztów ubrania),
- ogranicza dostęp do świadczeń zdrowotnych (ludziom ubogim trudno jest dojechać do
lekarza jeżeli ośrodek zdrowia jest znacznie oddalony od ich miejsca zamieszkania),
- wyklucza możliwość korzystania z dóbr kultury (sąd też zjawisko funkcjonalnego albo
wtórnego analfabetyzmu, pojawiające się masowo w ubogich środowiskach),
- jest jednym z ważnych powodów alkoholizmu i narkomanii,
- przyczynia się do wzrostu przestępczości,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
- zmniejsza popyt na artykuły konsumpcyjne, żywność, odzież.
Istnienie niedoskonałości w zakresie systemów pomocy osobom i rodzinom ubogim
może w rezultacie działać demoralizująco. Ubóstwo odradza się, bowiem samodzielnie 
ubodzy rodzą i wychowują dzieci skazane z góry na pozostanie w sferze ubóstwa.
Kwestia niepełnosprawności
Niezwykle ważną kwestią dla opiekuna w domu pomocy społecznej jest kwestia
niepełnosprawności. Niepełnosprawność zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją
Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (przyjętą podczas Światowego
Zgromadzenia na rzecz Zdrowia) dotyczy całej ludzkości, bowiem każdy człowiek może
doświadczyć pogorszenia stanu zdrowia i stać się osobą niepełnosprawną.
Osoby niepełnosprawne stanowią około 15% populacji w rozwiniętych gospodarczo
krajach Unii Europejskiej. Z danych uzyskanych w wyniku narodowego powszechnego spisu
przeprowadzonego w 2002 roku wynika, iż osoby niepełnosprawne stanowią w Polsce 14,3%
procent ludności kraju. Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec naszego kraju jest osobą
niepełnosprawną lub za taką się uważa.
Problemy życia codziennego, na które napotykają w Polsce osoby niepełnosprawne
podobne są do problemów całej społeczności. Dodatkowo muszą one zmierzyć się
z szeregiem barier wynikających z różnego rodzaju niepełnosprawności. Wnioski
o charakterze ogólnym, pochodzące z badań przeprowadzonych wśród osób
niepełnosprawnych przez studentów pod kierunkiem E. Kowala, koncentrują się wokół takich
zagadnień, jak:
- niechęć do współpracy lub zadowolenie z zainteresowania,
- odczucie małej wartości społecznej,
- zasadnicze oczekiwania zwiÄ…zane z miejscem zamieszkania.
Zachowania społeczne zbiorowości i jednostki
Zachowania społeczne to bardzo szerokie i wieloznaczne pojęcie, rozumiane
niejednolicie przez etologów, psychologów i socjologów. Zazwyczaj przyjmuje się, że są to
zachowania osobników związane z wysyłaniem sygnałów do innych przedstawicieli swojego
gatunku. Zachowania społeczne określane są także jako szeroko pojęte interakcje jednostka 
jednostka, jednostka  grupa i grupa  grupa.
Specyficznym rodzajem zachowań społecznych są zachowania prospołeczne, które wiążą
się z działaniem na rzecz interesu grupy, czy innych osób, np. pomaganie innym.
Zachowania prospołeczne to według Batona zachowania, na które składa się  szeroki
zakres zachowań  takich jak pocieszanie, dzielenie się czy współpraca  mających na celu
przyniesienie korzyści jednej osobie lub wielu innym niż my sami . Tradycyjne podejścia do
zachowań prospołecznych podkreślają rolę natury lub wychowania w genezie tych zachowań.
Zwolennicy teorii genetycznego uwarunkowania zachowań, uważają, że zachowania
prospołeczne stanowią część naszego wyposażenia genetycznego. Z kolei badacze
opowiadający się za tezą, że u podstaw zachowań ludzkich leży wychowanie, twierdzą, iż
wszystkie zachowania są wyuczone, a zatem zachowania prospołeczne również. Szczególnie
interesującym badaczy rodzajem zachowań prospołecznych jest pomaganie.
Pomaganie jest to działanie ukierunkowane na polepszenie położenia drugiego człowieka
lub grupy ludzi. U podstaw pomagania leży wiele czynników. Badacze zjawiska
wygenerowali wiele teorii wyjaśniających owo zachowanie. Autorzy teorii norm uważają, że
wszyscy ludzie zinternalizują wartości społeczne i zachowują się prospołeczne, kierowani
normą wzajemności albo normą odpowiedzialności. Natomiast zgodnie z modelem ulgi każde
działanie jest wyrazem stopnia pobudzenia emocjonalnego, jakie wywołuje u nas sytuacja
kryzysowa. Pomagamy innym w celu zredukowania poziomu tego pobudzenia lub w celu
uniknięcia sytuacji potencjalnie emotywnych. Model empatii  altruizmu wskazuje na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
poczucie empatii w stosunku do osoby potrzebującej pomocy jako czynnik leżący u podstaw
pomagania.
Przeciwieństwem zachowań prospołecznych są zachowania antyspołeczne. Definiowane
są one jako działania, które ukierunkowane są na wyrządzenie szkody lub przyniesienie straty
innemu człowiekowi czy grupie ludzi. Podobnie jak w wypadku zachowań prospołecznych,
zachowania te próbuje się wyjaśnić w tradycyjny sposób  jako uwarunkowane genetycznie
lub nabyte. Teoria, której twórcą jest Z. Freud wskazuje na instynkt agresji jako z
ródło
zachowań antyspołecznych. Zwolennicy psychologii poznawczo  behawioralnej twierdzą, że
zachowania te są wyuczone. Według innych teorii zachowania te są rezultatem określonego
typu osobowości. Natomiast  teorie deindywiduacyjne głoszą, że jednostka traci poczucie
odpowiedzialności wówczas, gdy stanowi część grupy.
Problemy społeczne ze względu na powszechność występowania zwracają uwagę opinii
publicznej. Stają się przedmiotem troski członków zbiorowości i jednostek. Problemy
społeczne zazwyczaj wymagają interwencji zorganizowanych instytucji społecznych czy
specjalnych organizacji.
Struktura pomocy społecznej
Organizacja pomocy społecznej znajduje się w zakresie kompetencji organów
administracji rządowej i samorządowej przy współpracy, opartej na zasadzie partnerstwa,
z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, kościołami i związkami wyznaniowymi oraz
osobami fizycznymi i prawnymi. Szczegółowe wytyczne dotyczące zadań w zakresie pomocy
społecznej, rodzajów świadczeń z pomocy społecznej, zasad i trybów ich udzielania,
organizacji pomocy społecznej reguluje ustawa z dnia 12 marca 2004 o pomocy społecznej
(Dz.U. 2004 nr 64 poz. 593). Można zatem wyróżnić trzy sektory tej pomocy, które
w zakresie swej działalności krzyżują się. (tabela 3.)
Tabela 3. Struktura pomocy społecznej w Polsce. [opracowanie własne]
SEKTOR I PUBLICZNY
SEKTOR II PRYWATNY
SEKTOR III NON - PROFIT
Sektor I publiczny
Rys. 2. Schemat sektora publicznego pomocy społecznej w Polsce stan prawny na dzień 01.06.2006 [16]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Na poziomie centralnym pomoc społeczną reprezentują: Departament Pomocy
i Integracji Społecznej w Ministerstwie Pracy i Polityki społecznej, natomiast na poziomie
województwa  wojewódzki wydział polityki społecznej.
Pomoc samorządową na poziomie wojewódzkim organizuje regionalny ośrodek polityki
społecznej mający swą siedzibę w urzędzie marszałkowskim, a funkcjonujący pod różnymi
nazwami, np. departamentu pomocy społecznej. Pomoc społeczna na poziomie powiatowym
organizowana jest przez powiatowe centrum pomocy rodzinie, zaÅ› na gminnym przez
miejskie lub gminne ośrodki pomocy społecznej.
Powyższe organizacje sprawują pieczę nad różnymi instytucjami, tj.:
- domy pomocy społecznej, tu wyróżniamy między innymi domy pomocy społecznej dla
dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, domy dla matek z małoletnimi
dziećmi i kobiet w ciąży, domy pomocy społecznej dla osób starszych,
- środowiskowe domy samopomocy,
- świetlice środowiskowe i terapeutyczne,
- ośrodki pomocy dzieciom i rodzinie,
- hostele,
- noclegownie,
- ośrodki adaptacyjne,
- kluby młodzieży niepełnosprawnej,
- ośrodki usług opiekuńczo-terapeutycznych,
- punkty opieki,
- domy dziecka,
- ośrodki interwencji kryzysowej,
- ośrodki adaptacyjno  opiekuńcze,
- rodzinne domy dziecka itp.
Sektor II prywatny
Sektor prywatny, inaczej komercyjny, który świadczy usługi o charakterze opiekuńczo 
socjalnym zaczyna się w Polsce dopiero kształtować. Powoli powstają zakłady oferujące
usługi opiekuńczo  socjalne zakładane przez osoby fizyczne i prywatne. W przyszłości
sektor ten może zostać poszerzony o sprywatyzowane placówki pomocy społecznej.
Sektor III non  profit
Rys. 3. Schemat sektora non-profit pomocy społecznej [16]
Sektor ten reprezentowany jest przez instytucje i organizacje pozarządowe. Działalność
z zakresu pomocy społecznej realizują między innymi różnego rodzaju fundacje, które
gromadzą w tym celu środki i następnie wydatkują je zgodnie z założeniami statutowymi,
stowarzyszenia, działające w zakresie ochrony zdrowia i pomocy społecznej oraz związki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
organizacje kombatanckie. Powoływane są przez osoby fizyczne, prawne lub instytucje
państwowe.
Administracja, a zwłaszcza organy samorządu terytorialnego powinny zapewnić pomoc
w działaniu tego typu organizacji oraz w pewnym stopniu koordynować ich działalność na
szczeblu lokalnym.
Działalność organizacji pozarządowych reguluje ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r.
wprowadzająca przepisy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2003
nr 96 poz. 874).
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak można zdefiniować pojecie polityki społecznej?
2. Jakie są główne cele polityki społecznej?
3. Co rozumiesz pod pojęciem kwestia społeczna?
4. Jak można scharakteryzować stopnie dotkliwości kwestii społecznych.
5. Jakie najważniejsze kwestie społeczne występują obecnie w Polsce?
6. Co rozumiesz pod pojęciem zachowań społecznych jednostek i zbiorowości?
7. Jakie sektory pomocy społecznej wyróżniasz w strukturze pomocy społecznej?
8. Jakie organy koordynują działalność sektorów pomocy społecznej?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ sposoby poprawienia sytuacji osób niepełnosprawnych. Wykorzystaj metodę
metaplanu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić problemy osób niepełnosprawnych,
2) sformułować i zapisać na kartkach w kształcie koła podstawowe odpowiedzi na pytanie
jak jest,
3) sformułować i zapisać na kartkach w kształcie koła podstawowe odpowiedzi na pytanie
jak być powinno,
4) zastanowić się i ustalić dlaczego nie jest jak być powinno,
5) poszukać przyczyn tego stanu rzeczy  zapisać na kartkach w kształcie owalu,
6) poszukać sposobów poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych (WNIOSKI z dyskusji) 
zapisać na kartkach w kształcie prostokątów,
7) kartki przyczepić do tablicy do schematu metaplanu w odpowiednich miejscach,
8) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica, w którą łatwo wbijać pinezki,
- duży arkusz szarego papieru przyczepiony do tablicy,
- kartki w trzech kolorach, o różnych kształtach (owal, koło, prostokąt,)
- pinezki,
- mazaki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Ćwiczenie 2
Na podstawie opisu przypadku, udziel odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jakie problemy występują w danej rodzinie?
2. Jakie skutki społeczne mogą wynikać z tych problemów?
3. Jakie działania naprawcze powinni podjąć poszczególni członkowie rodziny?
4. W jakich instytucjach mogą szukać wsparcia poszczególni członkowie rodziny?
5. Jakie działania profilaktyczne, powinny podjąć władze gminy, aby zapobiec
w przyszłości rozwojowi wskazanych problemów socjalnych?
Opis przypadku:
Państwo X mieszkają na wsi. Utrzymują się z małego gospodarstwa, ponadto pani X
pracuje na pół etatu w pobliskiej szkole jako sprzątaczka. Mają na utrzymaniu dwójkę dzieci
w wieku szkolnym. Młodszy ośmioletni syn choruje na cukrzycę. Nie sprawia problemów
wychowawczych, bardzo dobrze siÄ™ uczy. Marzy o komputerze.
Jego starsza o sześć lat siostra uczęszcza do gimnazjum w oddalonym o 20 kilometrów
mieście. Bardzo chciałaby się modnie ubierać, otrzymywać kieszonkowe i posiadać telefon
komórkowy. Nauka sprawia jej duże trudności, a ostatnio zaczęła chodzić z koleżankami na
wagary.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z opisem sytuacji,
2) udzielić odpowiedzi na poszczególne pytania i zapisać je na kartce (każdą odpowiedz
na
odrębnej kartce),
3) umieścić kartki z odpowiedziami w wyznaczonym miejscu,
4) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki,
- pisaki,
- tablica.
Ćwiczenie 3
Opracuj projekt organizacji prowadzącej działalność z zakresu pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić obszar działań stowarzyszenia,
2) wybrać nazwę stowarzyszenia,
3) określić teren działania i zasady pozyskiwania środków finansowych,
4) ustalić cele i sposoby ich realizacji,
5) wybrać partnerów,
6) opracować projekt organizacji,
7) przedstawić projekt na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru,
- pisaki,
- tablica.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 4
Określ najważniejsze przyczyny bezdomności.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) z podanego wykazu czynników przyczyniających się do powstania zjawiska bezdomności
wybrać 4 najważniejsze czynniki,
2) następnie w parze z kolegą (koleżanką) na drodze negocjacji, z 8 czynników wybrać
4 wspólne  najważniejsze,
3) połączyć się z drugą parą w grupę 4  osobową, sprawdzić które czynniki są wspólne
i przedstawić z 16 czynników  4 najważniejsze,
4) porównać wyniki pozostałych grup,
5) podaną listę czynników pogrupować ze względu na przyczyny wynikające:
- z sytuacji społeczno-ekonomicznej,
- z sytuacji prawnej,
- z przyczyn zwiÄ…zanych z patologiami,
- z przyczyn natury socjopsychologicznej,
- przyczyn osobowościowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki,
- pisaki,
- tablica,
- wykaz czynników warunkujących zjawisko bezdomności:
- rozpad rodziny,
- eksmisje,
- powrót z zakładu karnego bez możliwości zamieszkania,
- brak stałych dochodów,
- przemoc w rodzinie,
- brak tolerancji społecznej,
- uzależnienia,
- likwidacja hoteli pracowniczych,
- opuszczenie domu dziecka,
- powrót ze szpitala psychiatrycznego,
- uchodz
stwo,
- bezrobocie,
- rozwód,
- poczucie osamotnienia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zidentyfikować problemy rodzące zagrożenia społeczne?
ðð ðð
2) zanalizować proces rozwiązywania problemów w pracy socjalnej?
ðð ðð
3) określić cele i zasady polityki społecznej?
ðð ðð
4) wyjaśnić podstawowe pojęcia kwestii społecznej?
ðð ðð
5) zinterpretować zachowania społeczne zbiorowości i jednostki?
ðð ðð
6) scharakteryzować strukturę pomocy społecznej?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.3. Psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej
4.3.1. Materiał nauczania
Aspekt społeczny pracy opiekuńczej
Do niedawna w Polsce funkcje opiekuńcze nad osobami w trudnych sytuacjach
wypełniały tradycyjne grupy społeczne: rodzina, sąsiedzi. Jednakże wiele przemian
demograficznych, ekonomicznych, politycznych a także przemian w samych rodzinach
doprowadziło do ograniczenia owej pomocy. Rodziny ograniczyły swoją dzietność, nastąpiła
zmiana stylu życia młodego pokolenia, a trudna sytuacja materialna doprowadza do sytuacji,
w której muszą pracować wszyscy dorośli, aby się utrzymać. Postępujący rozpad więzi
spowodował, że nie można liczyć na opiekę i wsparcie ze strony sąsiadów. Jednocześnie
rośnie liczba osób, które nie mogą sobie poradzić w rozwiązywaniu trudności życia
codziennego.
Na skutek tych przemian istnieje:
- konieczność szczegółowego rozpoznawania problemów społecznych,
- konieczność wsparcia instytucjonalnego działań opiekuńczych,
- konieczność przygotowania różnych grup zawodowych do wymagań rzeczywistości
społecznej.
Åšrodowisko
Potrzeba to odczuwany przez jednostkÄ™ stan braku czegoÅ›, co w zwiÄ…zku ze strukturÄ…
organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w społeczeństwie, jest
niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli
społecznej oraz zachowania równowagi psychicznej. Jej zaspokojenie usytuowane jest
w szerokim kontekście społecznym  w środowisku społeczno-kulturowym.
Człowiek żyje w określonym środowisku, jest z nim ściśle związany, czerpie z niego
wszystko to, co zaspokaja jego potrzeby życiowe. Środowisko stanowi z
ródło zewnętrznych
bodz
ców rozwojowych, które wywołują zmiany w psychice i osobowości człowieka.
struktura struktura
zewnętrzna dynamiczna
Åšrodowisko
jest zawsze występują w nim wpływy
czyjeÅ› wychowawcze
(zamierzone i niezamierzone)
Rys. 4. Schemat zależności opisujących środowisko [opracowanie własne]
Pedagogika społeczna zwraca uwagę na symetryczność oddziaływań wychowawczych,
które polegają na wywieraniu przez środowisko wpływów na jednostkę i jednostki na
środowisko. Pożądane jest przetwarzanie środowiska własnymi siłami w imię ideałów.
Działania organizujące środowisko w celu realizacji aspiracji jednostki i grupy mają charakter
twórczy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Åšrodowisko
Wg rodzaju Wg sposobu Wg cech
bodz
ców powstawania terytorialnych
naturalne
(powstajÄ…ce
naturalne społeczne kulturowe spontanicznie) wiejskie miejskie
np. rodzina
Rys. 5. Rodzaje środowisk [opracowanie własne]
Zadanie jednostki polega na równoważeniu wpływu różnych czynników
środowiskowych. Konieczne jest ich równoważenie w trzech podstawowych rodzajach
transakcji:
JEDNOSTKA TRANSAKCJE ÅšRODOWISKO
POTRZEBY -------------------- ZASOBY
ASPIRACJE -------------------- OKOLICZNOÅšCI
ZDOLNOÅšCI -------------------- OCZEKIWANIA
Brak mobilizacji człowieka do wykorzystania własnych umiejętności i zdolności,
powoduje zatrzymanie ich rozwoju, a nawet zanik. Z drugiej strony wymagania stawiane
przez środowisko mogą być w stosunku do możliwości jednostki nierealne. Niejednokrotnie
z powodu różnych przyczyn, zdarzają się sytuacje, w których człowiek nie jest w stanie sam
poradzić sobie ze stresem powstałym na skutek zaburzenia lub braku równowagi pomiędzy
nim a środowiskiem (rodziną, grupą, itp.). Przykładową przyczyną może być przewlekła,
długotrwała choroba, prowadząca do ograniczenia możliwości życiowych, a tym samym
udziału w życiu społecznym. Skutkiem jest uruchomienie się mechanizmów prowadzących do
marginalizacji i wykluczenia.
Jedną z podstawowych zasad organizowania pomocy w szczególności dla osób starych,
niepełnosprawnych, chorych jest umożliwienie im funkcjonowania w środowisku naturalnym.
Wymaga to uruchomienia, w wielu przypadkach, ogromnej ilości form pomocy. Jedna z nich
jest zapewnienie odpowiedniej opieki.
Opieka to dbanie o kogoś, zindywidualizowana działalność, która obejmuje te sytuacje
życiowe, w których ludzie nie są w stanie sami sobie poradzić w obliczu nieszczęścia,
choroby i innych zdarzeń losowych. Cechy charakterystyczne opieki:
- zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego,
- ciągłość opieki,
- bezinteresowność opieki,
- stosunek opiekuńczy,
- odpowiedzialność opiekuna za podopiecznego .
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Opieka pełni następujące funkcje:
- homeostatyczną  polegająca na równoważeniu procesów wymiany (transakcji)
pomiędzy jednostką a środowiskiem,
- egzystencjalną  jej celem jest zapewnienie zachowanie zdrowia, a nawet życia,
- regulacyjnÄ…  jej celem jest rozbudzanie i regulowanie potrzeb oraz granic, norm
i sposobów ich zaspokajania,
- usamodzielniającą  która prowadzi do względnie pełnej samodzielności i niezależności
życiowej,
- osobotwórczą  spełniająca się poprzez stymulacyjne mechanizmy opieki (aktywizujące,
motywujące, pobudzające do działania),
- socjalizacyjną  mającą na celu uspołecznienie i ukulturalnianie potrzeb oraz ich
zaspokajanie.
Wychowawczy sens opieki
Wychowawczy sens opieki uwidacznia się wówczas, gdy u jej podstaw znajdują się
podstawowe normy wychowania oraz w podopiecznych zachodzą zmiany pożądane,
pozytywne. Osoba podejmująca się roli asystenta osoby niepełnosprawnej  wychowawcy
musi świadomie sprawować opiekę. Powinna mieć świadomość podstawowych wartości
wychowania i możliwości ich realizacji w działaniu, stosować metody wychowania w celu
modyfikacji sytuacji opiekuńczo-wychowawczych oraz przejawić pozytywną postawę
wychowawczÄ….
Pełne i prawidłowe wykonywanie zadań, jakie powinien w swej pracy realizować
asystent osoby niepełnosprawnej gwarantują wiedza i umiejętności, które powinien posiadać
asystent. Są to następujące umiejętności:
- obserwowanie i dostrzeganie nieprawidłowości w rozwoju człowieka,
- rozpoznawanie potrzeb i problemów podopiecznego,
- opracowanie planu niesienia pomocy podopiecznemu,
- nawiązywanie i utrzymywanie efektywnych kontaktów międzyludzkich,
- współpraca z podopiecznym oraz osobami dla niego ważnymi,
- mediowanie i negocjowanie w sprawach istotnych dla podopiecznego,
- aktywizowanie podopiecznego i osób z jego środowiska,
- stosowanie podstawowych przepisów prawnych,
- zarzÄ…dzanie materialnymi i niematerialnymi zasobami podopiecznego,
- gotowanie, pomaganie samotnym podopiecznym w prowadzeniu gospodarstwa
domowego,
- dostosowanie diety do stanu zdrowia podopiecznego,
- właściwe pielęgnowanie podopiecznego i dbanie o jego bezpieczeństwo,
- organizowanie czasu wolnego podopiecznego,
- nauczenie podopiecznego wykonywania najprostszych prac technicznych i plastycznych,
- dostosowanie i prowadzenie ćwiczeń rekreacyjnych dla poprawy stanu zdrowia
podopiecznego,
- organizowanie własnego warsztatu pracy,
- dokumentowanie pracy z podopiecznym,
- dbanie o własny rozwój zawodowy, działanie zgodnie z etycznymi standardami
- postępowania z podopiecznym,
- udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach,
- przestrzeganie przepisów bhp, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,
- rozpoznawanie i wykorzystywanie zasobów środowiska rodzinnego i lokalnego dla
efektywnej pracy z podopiecznym,
- podejmowanie optymalnych decyzji w działaniach na rzecz podopiecznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Asystenta osoby niepełnosprawnej charakteryzują ponadto następujące cechy
psychofizyczne:
- dobry stan zdrowia psychofizycznego,
- zainteresowania społeczne i pedagogiczne,
- odporność na stres w sytuacjach trudnych,
- zrównoważenie emocjonalne,
- zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji,
- umiejętności organizacyjne.
Asystent osoby niepełnosprawnej powinien przejawiać postawę:
- odpowiedzialności, sumienności i rzetelności w wykonywaniu obowiązków
zawodowych,
- odpowiedzialności za poziom własnej wiedzy i umiejętności zawodowych (motywacja
pracy nad sobÄ…),
- empatii wobec klienta,
- odpowiedzialności za skutki własnych decyzji i zachowań w kontakcie z klientem,
- komunikatywności,
- szacunku i tolerancji dla indywidualności i odrębności podopiecznego,
- zachowań etycznych wobec innych osób.
Asystent osoby niepełnosprawnej w pracy opiekuńczo-wychowawczej powinien
postępować zgodnie z etyką zawodu. Powinno również cechować go wysokie morale
osobiste.
1. W swoim postępowaniu powinien kierować się zawsze zasadą dobra swojego
podopiecznego, przeciwstawiać się wszelkim praktykom niehumanitarnym
i dyskryminującym osobę lub grupę osób.
2. Zobowiązany jest do poszanowania godności swojego podopiecznego i jego prawa do
samostanowienia.
3. Swoich podopiecznych powinien traktować w równy sposób bez względu na płeć, wiek,
stan cywilny, orientację seksualną, narodowość, wyznanie, przekonania polityczne, stan
zdrowia, rasę, kolor skóry, i inne preferencje oraz cechy osobiste.
4. Powinien wykazywać zaangażowanie na rzecz podopiecznych w rozwiązywaniu ich
trudnych sytuacji i w tym celu wykorzystać swoją wiedzę, umiejętności i kompetencje.
5. Powinien za podstawową regułę uznać zasadę spolegliwej opiekuńczości w kontaktach
z podopiecznym.
6. Ma obowiÄ…zek zachowania tajemnicy informacji uzyskanych od podopiecznego w toku
czynności zawodowych.
7. Powinien współpracować z innymi specjalistami w celu wykonywania obowiązków
służbowych.
8. Powinien poszukiwać rozwiązań konfliktów ze współpracownikami bez uszczerbku dla
klienta.
Asystent osoby niepełnosprawnej powinien również rzetelnie wykonywać swój zawód
i doskonalić swoją wiedzę i umiejętności.
Zasady pracy z osobą niepełnosprawną:
1. Zasada akceptacji, w myśl, której osoba niepełnosprawna powinna być traktowana nie
jako osoba należąca do jakościowo różnej kategorii osób, lecz jako osoba, która
obarczona jest większymi trudnościami i z racji swej specyficznej sytuacji ma inne
potrzeby oraz prawo do szczególnej opieki i pomocy, zaś społeczeństwo (szkoła, inne
instytucje) zobowiązane są ją wspierać w rozwoju i swoje wymagania dostosować do sił
i możliwości tej osoby.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
2. Zasada podmiotowości i indywidualności  łączy się z zasadą akceptacji, ściśle związana
jest z poszanowaniem praw osoby niepełnosprawnej, jej możliwościami, potrzebami
i oczekiwaniami oraz partnerskim podejściem we wszelkich działaniach rewalidacyjnych.
3. Zasada pomocy, mająca na celu pomoc osobie w aktywizacji jej sił biologicznych
w usamodzielnieniu, w przezwyciężeniu trudności rozwojowych oraz trudności
wynikających z upośledzenia. Zasada ta ukierunkowana jest także na kształtowanie
właściwej atmosfery i odpowiednich warunków w środowisku tej osoby.
4. Zasada refleksyjności polegająca na systematycznym analizowaniu podjętych działań
i twórczym modyfikowaniu ich w zależności od postępów czynionych przez osobę
niepełnosprawną.
5. Zasada symetryczności i konsekwencji, dająca poczucie bezpieczeństwa,
przewidywalność zdarzeń, a przez to szanse na przygotowanie się do działań
rehabilitacyjnych oraz poczucie niezależności i wzmocnienie poczucia własnej wartości.
6. Zasada komfortu psychicznego wymagająca pozytywnych stosunków między osobą
niepełnosprawną a osobą prowadzącą z nią pracę.
7. Zasada współpracy z rodziną  to zasada wspólnego uzgadniania z rodziną działań, tak,
aby rodzina wspomagała każdy wysiłek osoby niepełnosprawnej.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.
1. Z jakimi zjawiskami związany jest wzrost liczby osób potrzebujących opieki?
2. Jakie są rodzaje środowisk?
3. Co oznacza pojęcie  opieka ?
4. Jakie sÄ… funkcje opieki?
5. Czym charakteryzuje siÄ™ opieka?
6. Na czym polega wychowawczy sens opieki?
7. Jakimi zasadami w pracy opiekuńczo-wychowawczej powinien kierować się asystent
osoby niepełnosprawnej?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj projekt powinności asystenta osoby niepełnosprawnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić, co powinien umieć asystent osoby niepełnosprawnej i jaki powinien być, aby
wykonywać prawidłowo swoje obowiązki,
2) przedyskutować w grupie każdą z umiejętności i każdą z cech psychofizycznych,
3) odpowiedz
zapisać na pojedynczych kartkach,
4) pogrupować kartki określające cechy psychofizyczne i umiejętności,
5) przykleić do dużego arkusza papieru,
6) na podstawie plakatów opracowanych przez poszczególne grupy wspólnie z koleżankami
i kolegami, sprecyzować zadania asystenta osoby niepełnosprawnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki pisaki,
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip chart.
Ćwiczenie 2
Wez
udział w debacie na temat  Trudności mieszkaniowe wynikają z deficytu
mieszkań .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty,
2) znalez
ć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej,
3) jeżeli jest członkiem grupy popierającej tezę  przygotować argumenty na jej poparcie,
4) jeżeli jest członkiem grupy negującej tezę  przygotować argumenty potrzebne do jej
zanegowania,
5) z każdej grupy wybrać 3 4-osoby, które będą reprezentować grupę w debacie,
przewodniczącego debaty oraz osobę, która będzie pilnowała czasu wypowiedzi;
pozostałe osoby przyjmą rolę obserwatorów i wezmą udział w II części debaty,
6) jako przewodniczący poprowadzić debatę, wyznaczyć poszczególnych mówców,
7) jako pilnujący czasu  dopilnować, aby każdy mówca zmieścił się w wyznaczonym
czasie (3 do 5 minut w zależności od początkowych ustaleń),
8) jako przedstawiciel grupy broniącej lub negującej tezę, zabierać głos w debacie według
ustalonego porzÄ…dku,
9) jako obserwator przysłuchać się debacie i wziąć udział w drugiej części debaty (dyskusja
plenarna) na temat zadań państwa w zakresie kształtowania właściwej polityki
społecznej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru,
- przybory do pisania.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej?
ðð ðð
2) opisać wychowawczy sens opieki?
ðð ðð
3) wymienić cechy psychofizyczne asystenta osoby niepełnosprawnej?
ðð ðð
4) scharakteryzować wzorzec etyczny asystenta osoby niepełnosprawnej?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 35 minut.
Powodzenie!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Stwierdzenie, że problem jest zawsze czyjś świadczy o
a) podmiotowym charakterze problemu.
b) przedmiotowym charakterze problemu.
c) warunkowym charakterze problemu.
d) bezwarunkowym charakterze problemu.
2. Problem to sytuacja
a) trudna, nowa, niepewna.
b) niejasna, prosta, stara.
c) złożona, o jasno określonych ramach, mająca jedno rozwiązanie.
d) skomplikowana, angażująca wszystkie procesy poznawcze, stara.
3. Pani X jest asystentem osoby niepełnosprawnej  14-letniego chłopca z mózgowym
porażeniem dziecięcym. Podczas opieki nad chłopcem pani X kilkakrotnie zachęcała
chłopca do rysowania, lecz za każdym razem łamał kredki i rzucał nimi w opiekunkę.
Pani X uważa, że zachowanie jej podopiecznego jest wobec niej złośliwe, ponieważ
chłopiec pomimo zachęt nie zmienia swojego zachowania. Pani X poskarżyła się matce
podopiecznego, która poinformowała ją, że jej syn ma wadę wzroku i prawdopodobnie
nie widzi płaskich powierzchni, co jest przyczyną zachowań oporowych podczas
rysowania. Problem z jakim miała do czynienia opiekunka jest problemem
a) decyzyjnym.
b) wykonawczym.
c) orientacyjnym.
d) technicznym.
4. Do najczęstszych problemów sfery socjalnej nie należą
a) trudności w wypełnianiu ról społecznych.
b) trudności radzenia sobie z poważnymi zmianami w życiu.
c) problemy natury zdrowotnej.
d) problemy w podejmowaniu decyzji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
5. Fazy rozwiązywania problemów w kolejności to
a) analiza sytuacji problemowej, dostrzeganie problemu, wytwarzanie pomysłów,
weryfikacja.
b) dostrzeganie problemu, wytwarzanie pomysłów, analiza sytuacji problemowej,
weryfikacja.
c) dostrzeganie problemu, analiza sytuacji problemowej, weryfikacja, wytwarzanie
pomysłów.
d) dostrzeganie problemu, analiza sytuacji problemowej, wytwarzanie pomysłów,
weryfikacja.
6. Badanie rozbieżności i luk między tym, co jest dane, a tym, co jest pożądane odbywa się
w fazie rozwiązywania problemów
a) dostrzeganie problemu.
b) analiza sytuacji problemowej.
c) wytwarzanie pomysłów rozwiązania.
d) weryfikacja pomysłów.
7. W pracy socjalnej do rozwiązywania problemów często wykorzystuje się
a) technikę kontraktu i asertywności.
b) technikę kontraktu i aktywnego słuchania.
c) technikÄ™ kontraktu i informacji zwrotnej.
d) technikę aktywnego słuchania i informacji zwrotnej.
8. Na wspólne wypracowanie kontraktu w sprawie interwencji nie składa się
a) zamiar.
b) działanie.
c) wymiana informacji.
d) cel.
9. Niezdolność zobaczenia problemu w nowym świetle należy do barier o charakterze
a) emocjonalnym.
b) kulturowym.
c) poznawczym.
d) praktycznym.
10. Zgodnie z zasadami działania zorganizowanego ustalenie celów powinno odbywać się na
etapie
a) przygotowania działań.
b) realizacji działań.
c) oceny działań.
d) weryfikacji działań.
11. Sprawy dnia codziennego związane z polityką społeczną, to
a) praca, jedzenie, nauka.
b) praca, jedzenie, podróże.
c) praca, konflikty w pracy, podróże.
d) nauka, praca, podróże.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
12. Kwestie społeczne o umiarkowanym stopniu dotkliwości to
a) bieda, brak samodzielnego mieszkania.
b) niedostatek, bezrobocie czasowe.
c) bezradność, długotrwałe bezrobocie.
d) nędza, bezdomność.
13. Asymetria, dysfunkcja to pojęcia kwestii społecznych, których wspólną cecha jest
a) uporzÄ…dkowanie.
b) chaos.
c) równowaga.
d) jednolitość.
14. Negatywnym miernikiem statystycznym pomocnym w identyfikacji problemów
zdrowotnych jest
a) wykształcenie.
b) skala szczepień.
c) zachorowalność.
d) spożycie dóbr i usług.
15. Zachowaniem prospołecznym jest
a) organizowanie zbiórki pieniędzy na rzecz dzieci z porażeniem mózgowym.
b) nieudzielenie pomocy ofiarom wypadku.
c) zachowania agresywne na meczu piłki nożnej.
d) pomoc koledze w kradzieży.
16. W strukturze pomocy społecznej stowarzyszenie działające na rzecz dzieci głuchych
znajduje siÄ™ w sektorze
a) publicznym  rzÄ…dowym.
b) publicznym  samorzÄ…dowym.
c) prywatnym.
d) non-profit.
17. W skład sektora publicznego wchodzą
a) MOPS, fundacje, hostele.
b) MOPS, spółki, ośrodki adaptacyjne.
c) hotele, ośrodki pomocy dzieciom i młodzieży, MOPS.
d) stowarzyszenia, MOPS, noclegownie.
18. Opieka nie pełni funkcji
a) regulacyjnej.
b) usamodzielniajÄ…cej
c) ochronnej.
d) homeostatycznej.
19. W pracy opiekuńczej należy uwzględniać następujące uwarunkowania jednostkowe
a) zasoby, okoliczności, aspiracje.
b) zasoby, potrzeby, aspiracje.
c) zasoby, okoliczności, oczekiwania.
d) zdolności, aspiracje, potrzeby.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
20. W pracy opiekuńczo-wychowawczej asystent powinien kierować się następującymi
zasadami pracy socjalnej
a) indywidualizacji, neutralności, subiektywizmu.
b) neutralności, małych kroków, poufności.
c) uporze w realizacji podejmowanych działań, poufności, samostanowienia.
d) indywidualizacji, akceptacji, poufności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
6. LITERATURA
1. Auleytner J.: Polityka społeczna pomiędzy ideą a działaniem. Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 1994
2. Brammer L.: Kontakty służące pomaganiu. SP, PTP, Warszawa 1984
3. Błedowski P.: Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi. BPS, Warszawa 1996
4. Clarke D.: Zachowania prospołeczne i antyspołeczne. GWP, Gdańsk 2005
5. Garwin C.D., Seabury B.A.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej. Śląsk 
Wydawnictwo Naukowe, Katowice 1998
6. Kozielecki J.: Myślenie w rozwiązywaniu problemów. PWN, Warszawa 1992
7. Kurzynowski A.: Polityka społeczna. SGH, Warszawa 2002
8. Kwaśniewski J.: Praca socjalna, pomoc społeczna. BPS, Warszawa 1995
9. Lisowski A.: Badania potrzeb społecznych BPS. Warszawa 1996
10. Meer K., Neijenhof J.: Elementarne umiejętności społeczne. CMDNŚSM, Warszawa
1993
11. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie.
Inerart, Warszawa 1996
12. Ratyński W.: Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce. Difin, Warszawa 2003
13. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. PWN, Warszawa 
Poznań 1984
14. Sternberg R. J., Spear-Swerling L.: Jak nauczyć dzieci myślenia. GWP, Gdańsk 2003
15. Tarkowski Z.: Zarządzanie i organizacja pomocy społecznej. Wydawnictwo Fundacji
 DRATOR , Lublin 2000
16. www.mps.gov.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37