MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Tomasz Sułkowski
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz udzielanie pierwszej pomocy 346[02].O1.05
Poradnik dla nauczyciela
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Iwona Grudzień
dr Jolanta Lesiewicz
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
mgr Hanna Całuń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].O1.05
 Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy ,
zawartej w programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Przykładowe scenariusze zajęć 7
5. Materiał nauczania 11
5.1. Prawna ochrona pracy 11
5.1.1. Ćwiczenia 11
5.2. Obowiązki pracodawcy i pracownika w zakresie bhp 13
5.2.1. Ćwiczenia 13
5.3. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w placówkach działających na 16
rzecz osób niepełnosprawnych
5.3.1. Ćwiczenia 16
5.4. Ergonomiczne kształtowanie stanowiska pracy 18
5.4.1. Ćwiczenia 18
5.5. Higiena pracy 20
5.5.1. Ćwiczenia 20
5.6. Klasyfikacja czynników szkodliwych występujących w środowisku 22
5.6.1. Ćwiczenia 22
5.7. Środki ochrony indywidualnej 24
5.7.1. Ćwiczenia 24
5.8. Ochrona przeciwpożarowa 26
5.8.1. Ćwiczenia 26
5.9. Organizacja działań ratunkowych   łańcuch ratunkowy 28
5.9.1. Ćwiczenia 28
5.10. Ocena stanu poszkodowanego 30
5.10.1. Ćwiczenia 30
5.11. Udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach i zachorowaniach 32
5.11.1. Ćwiczenia 32
5.12. Resuscytacja krążeniowo - oddechowa 34
5.12.1. Ćwiczenia 34
5.13. Apteczka pierwszej pomocy 36
5.13.1. Ćwiczenia 36
5. Ewaluacja osiągnięć ucznia 38
6. Literatura 47
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu
zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie asystent osoby niepełnosprawnej.
W poradniku zamieszczono:
wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać aby bez
problemów mógł korzystać z poradnika,
cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń nabędzie podczas pracy z poradnikiem,
przykładowe scenariusze zajęć,
przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania-
uczenia się oraz środkami dydaktycznymi,
ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego,
literaturę.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze
szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia
kierowanego, tekstu przewodniego, metody przypadków, sytuacyjnej.
Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od samodzielnej
pracy uczniów do pracy zespołowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
346[02].O1
Podstawy świadczenia usług
socjalnych
346[02].O1.01
Charakteryzowanie
psychofizycznych
i społecznych aspektów
rozwoju człowieka
346[02].O1.03
346[02].O1.02
Kształtowanie umiejętności
346[02].O1.04
Doskonalenie umiejętności
rozwiązywania problemów
Prowadzenie profilaktyki
interpersonalnych
i promocji zdrowia
346[02].O1.05
346[02].O1.06
Stosowanie przepisów
bezpieczeństwa Stosowanie przepisów
prawa w działalności
i higieny pracy oraz
udzielanie pierwszej socjalnej
pomocy
Schemat jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
- dokonywać oceny swoich umiejętności,
- komunikować się i pracować w zespole,
- analizować treść działania,
- samodzielnie podejmować decyzje,
- uzasadniać działanie na podstawie określonej teorii, planować czynności,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- wyszukiwać selekcjonować, porządkować, przetwarzać i przechowywać informacje
niezbędne do wykonywania zadań zawodowych,
- interpretować założenia teoretyczne i stosować je w praktyce,
- interpretować wyniki doświadczeń i dokonywać uogólnień,
- charakteryzować zjawiska fizyczne,
- charakteryzować zjawiska biologiczne,
- identyfikować elementy anatomii człowieka,
- identyfikować podstawowe funkcje organizmu człowieka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
- zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy,
- określić podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie stosowania przepisów bhp,
- określić prawa i obowiązki pracownika w zakresie bhp,
- rozpoznać zagrożenia związane z wykonywaną pracą,
- określić skutki oddziaływania negatywnych czynników w środowisku pracy,
- zastosować środki ochrony indywidualnej,
- zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
- zareagować w przypadku zagrożenia pożarowego zgodnie z instrukcją ochrony
przeciwpożarowej,
- scharakteryzować organizację działań ratunkowych,
- ocenić stan poszkodowanego,
- udzielić pierwszej pomocy w urazach i nagłych zachorowaniach zgodnie
z obowiązującymi procedurami,
- wykonać resuscytację krążeniowo - oddechową,
- skompletować apteczkę pierwszej pomocy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. PRZYKA
ADOWE SCENARIUSZE ZAJ
Ć
Scenariusz zajęć 1
Osoba prowadząca & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]
Moduł: Podstawy świadczenia usług socjalnych 346[02].O1
Jednostka modułowa: Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz udzielanie pierwszej pomocy 346[02].O1.05
Temat: Rozpoznawanie zagrożeń w miejscu pracy asystenta osoby niepełnosprawnej
Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności postępowania w sytuacji zagrożeń występujących
w miejscu pracy.
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
- wskazać rodzaje zagrożeń związane z pracą asystenta osoby niepełnosprawnej,
- zidentyfikować zagrożenia w swoim miejscu pracy,
- przeciwdziałać zagrożeniom występującym w miejscu pracy.
Metody nauczania uczenia się:
- wykład,
- mapa myśli,
- dyskusja wielokrotna.
Formy organizacyjne pracy uczniów:
- praca grupowa,
- praca indywidualna.
Czas: 1 godzina dydaktyczna.
Środki dydaktyczne:
- plansza prezentująca rodzaje zagrożeń,
- prezentacje multimedialne,
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
Zadanie dla ucznia:
Zidentyfikuj zagrożenie, jakie mogą wystąpić w pracy asystenta osoby niepełnosprawnej.
Przebieg zajęć:
1. Przedstawienie celu zajęć.
2. Prezentacja rodzajów zagrożeń (nauczyciel wykorzystuje plansze, prezentacje
multimedialne).
3. Zapoznanie uczniów z zasadami tworzenia mapy myśli:
- w centrum arkusza zapisuje się problem (temat) w formie słownej lub graficznej,
- poszczególne hasła, stwierdzenia, rysunki umieszcza się na całym arkuszu
porządkując i łącząc liniami według występujących pomiędzy nimi związków,
- hasła zapisuje się wzdłuż linii wyraz
nie, drukowanymi literami lub umieszcza
w połączonych liniami kołach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
- linie powinny wychodzić ze środka arkusza (od zapisanego problemu  tematu),
a następnie się rozgałęziać,
- na każdej linii (w kole) zapisuje się jedno słowo (hasło) lub umieszcza jeden symbol,
- do tworzenia mapy myśli warto używać kolorów,
- należy zapisywać wszystko, co przychodzi do głowy, starając się umieszczać hasła
(symbole w logiczny sposób według łączących je związków).
4. Przedstawienie zadania do wykonania.
5. Podział uczniów na 4 5 osobowe zespoły.
6. Wykonanie zadania.
7. Przedstawienie opracowanych w każdej grupie map myśli (lider każdej grupy).
8. Ocena prac przez grupę koleżanek/kolegów, zadawanie dodatkowych pytań.
9. Ocena pracy uczniów.
Zakończenie zajęć
Dyskusja podsumowująca z podkreśleniem największych zagrożeń w pracy asystenta osoby
niepełnosprawnej.
Praca domowa
Zaproponuj w formie pisemnej działania mogące zmniejszyć rozpoznane zagrożenia.
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
- anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Scenariusz zajęć 2
Osoba prowadząca & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]
Moduł: Podstawy świadczenia usług socjalnych 346[02].O1
Jednostka modułowa: Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz udzielanie pierwszej pomocy 346[02].O1.05
Temat: A
ańcuch ratunkowy
Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności organizowania i udzielania pierwszej pomocy w nagłych
wypadkach.
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
- podjąć kolejne działania zgodnie z łańcuchem ratunkowym,
- użyć hasła: ratunek,
- udzielić informacji o charakterze zdarzenia,
- udzielić informacji o liczbie poszkodowanych,
- udzielić informacji jakiej pomocy udzielono poszkodowanym,
- udzielić informacji o wzywającym.
Metody nauczania uczenia się:
- pokaz z objaśnieniem,
- prezentacja,
- ćwiczenie praktyczne,
- dyskusja.
Formy organizacji zajęć:
- praca w grupach,
Czas: 1 godzina dydaktyczna.
Środki dydaktyczne:
- bloki rysunkowe,
- brystol,
- szary papier,
- farby, pędzle,
- mazaki.
Przebieg zajęć:
1. Nauczyciel przeprowadza wykład na temat istoty łańcucha ratunkowego organizowania
i udzielania pierwszej pomocy, zagrożeń dla ratownika. Podczas wykładów korzysta
z przygotowanych wcześniej plansz, prezentacji multimedialnych, filmu dydaktycznego.
2. Nauczyciel omawia kolejne ogniwa łańcucha ratunkowego.
3. Uczniowie dobierają się w trzyosobowe zespoły.
4. Każdy zespół otrzymuje materiały potrzebne do zaprojektowania plakatu
przedstawiającego łańcuch ratunkowy (ćwiczenie 1 z rozdziału 4.9.3. Poradnika dla ucznia).
5. Wykonanie ćwiczenia.
6. Prezentacja plakatów na forum grupy (lider grupy), komentarz do każdego ogniwa.
7. Dyskusja na temat wykonanych plakatów: czy poprawnie zrozumiano zasady łańcucha
ratunkowego? Czy poszczególne elementy są prawidłowo umiejscowione? Czy praca jest
czytelna i zrozumiała? Czy zachodzi potrzeba dodatkowych wyjaśnień.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Zakończenie zajęć
Dyskusja podsumowująca z powtórzeniem elementów łańcucha ratunkowego przy
wykorzystaniu zaprezentowanych wcześniej plakatów. Zapisanie wniosków dotyczących
opanowania umiejętności korzystania z zasady łańcucha ratunkowego.
Praca domowa
Odszukaj w literaturze wiadomości na temat: Udzielanie pierwszej pomocy osobie, która
w miejscu pracy doznała zatrucia środkami chemicznymi.
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
- anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć, zdobytych
wiadomości i umiejętności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
5. MATERIAA
NAUCZANIA
5.1. Prawna ochrona pracy
5.1.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Uporządkuj hierarchicznie poniższe akty prawne:
 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
 Konstytucja RP,
 Ustawa z 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy,
 Konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 81 dotycząca inspekcji pracy
w przemyśle i handlu ratyfikowana przez Polskę 19 kwietnia 1995 r.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić jakie są rodzaje i hierarchia podstawowych aktów prawnych dotyczących
ochrony pracy (burza mózgów  nie krytykując żadnego z pomysłów koleżanek /
kolegów),
2) uporządkować podane akty prawne (od najważniejszego do najmniej ważnego),
3) zaprezentować efekty pracy grupy w formie plakatu.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
Ćwiczenie 2
Podane niżej kompetencje przyporządkuj do odpowiednich instytucji:
- gromadzenie danych epidemiologicznych dotyczących niektórych chorób,
- inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym,
- kontrola higieny pracy i warunków środowiska pracy,
- nadzór i kontrola nad przestrzegania przez pracodawców prawa pracy,
- nadzór nad przestrzeganiem przepisów dotyczących czasu pracy, urlopów, uprawnień
pracowników związanych z rodzicielstwem, zatrudniania młodocianych i osób
niepełnosprawnych,
- nadzór nad przestrzeganiem przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za
pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy,
- nadzór nad przestrzeganiem przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
- realizacja zadań z zakresu zdrowia publicznego,
- sprawowanie kontroli i nadzoru nad warunkami higieny w różnych dziedzinach życia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić się nad kompetencje Państwowej Inspekcji Pracy i Państwowej Inspekcji
Sanitarnej (burza mózgów  nie krytykując żadnego z pomysłów koleżanek/kolegów),
2) zaproponować podział podanych kompetencji,
3) wypełnić tabelę,
4) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy z krótkim komentarzem dotyczącym
kompetencji wymienionych instytucji.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tabela do wypełnienia:
Państwowa Inspekcja Pracy Państwowa Inspekcja Sanitarna
1. & & & & & & & & & & & & & & 1. & & & & & & & & & & & & &
2. & & & & & & & & & & & & & & 2. & & & & & & & & & & & & &
3. & & & & & & & & & & & & & & 3. & & & & & & & & & & & & &
4. & & & & & & & & & & & & & & 4. & & & & & & & & & & & & &
5. & & & & & & & & & & & & & & 5. & & & & & & & & & & & & &
6. & & & & & & & & & & & & & & 6. & & & & & & & & & & & & &
- tablica flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
5.2. Obowiązki pracodawcy i pracownika w zakresie bhp
5.2.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, które z podanych w tabeli obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy zobowiązany jest wypełniać pracownik, które pracodawca, a które osoba kierująca
pracownikami.
Osoba
Obowiązki w zakresie bhp Pracodawca Pracownik kierująca
pracownikami
dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń
pracy i wyposażenia technicznego, a także
o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich
stosowanie zgodnie z przeznaczeniem;
dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi
i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy;
dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej
oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem;
organizować pracę w sposób zapewniający
bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami
i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy;
poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym
oraz innym zaleconym badaniom lekarskim
i stosować się do wskazań lekarskich;
stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać
przydzielonych środków ochrony indywidualnej
oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich
przeznaczeniem,
wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami
i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
stosować się do wydawanych w tym zakresie
poleceń i wskazówek przełożonych;
zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy
przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny
pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym
zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń,
zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji
i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad
warunkami pracy,
zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego
opiekę zdrowotną nad pracownikami.
zapewniać wykonanie zaleceń społecznego
inspektora pracy.
zidentyfikować przepisy i zasady bezpieczeństwa
i higieny pracy, brać udział w szkoleniu
i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się
wymaganym egzaminom sprawdzającym;
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić, jakie podstawowe obowiązki mają pracownik, pracodawca i osoba kierująca
pracownikami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, wszystkie pomysły zapisać na
kartce (burza mózgów  nie krytykując żadnego z pomysłów Twoich koleżanek/kolegów),
2) uporządkować zapisane obowiązki pracownika, a następnie skonfrontować własne
propozycje z zapisami w Kodeksie Pracy.
3) uzupełnić tabelę,
4) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- Kodeks Pracy,
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
Ćwiczenie 2
Określ, które spośród podanych poniżej obowiązków pracownika w zakresie bhp
zobowiązany jest wypełniać asystent osoby niepełnosprawnej.
Obowiązki pracownika:
 znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu
i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom
sprawdzającym,
 wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń
i wskazówek przełożonych;
 dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład
w miejscu pracy,
 stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków
ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich
przeznaczeniem,
 poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym
badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich,
 niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy
wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec
współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o
grożącym im niebezpieczeństwie,
 współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków
dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić, jakie podstawowe obowiązki ma pracownik w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy, czy wszystkie dotyczą asystenta osoby niepełnosprawnej?  wszystkie pomysły
zapisać na kartce (burza mózgów  nie krytykując żadnego z pomysłów
koleżanek/kolegów),
2) wybrać obowiązki dotyczące asystenta osoby niepełnosprawnej,
3) zaprezentować efekty pracy grupy na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja wielokrotna.
Środki dydaktyczne:
- Kodeks Pracy,
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
5.3. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w placówkach
działających na rzecz osób niepełnosprawnych
5.3.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy stopnia przystosowania budynku Twojej szkoły do potrzeb osób
niepełnosprawnych.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) sprawdzić jakie rozwiązania architektoniczne zastosowano w budynku szkoły,
2) określić, które z nich tworzą bariery dla osób niepełnosprawnych (jeżeli takie istnieją),
3) zaproponować działania mające na celu eliminacje zdiagnozowanych barier;
4) zaprezentować wyniki pracy grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- flip-chart.
Ćwiczenie 2
Dokonaj oceny Twojej drogi do szkoły z punktu widzenia osoby poruszającej się na
wózku inwalidzkim. Wyniki oceny przedstaw w formie prezentacji multimedialnej lub
fotoreportażu wykonanego dowolną techniką.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) jakie bariery może napotkać osoba poruszająca się na wózku inwalidzkim,
przemieszczająca się z miejsca zamieszkania do siedziby szkoły, sfotografować te
bariery,
2) wykonać prezentację multimedialną wykorzystując wykonane zdjęcia lub fotoreportaż,
oraz uwzględniając charakterystykę napotkanych barier i działania mające na celu
eliminacje barier;
3) prezentację lub fotoreportaż zaprezentować na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- cyfrowy aparat fotograficzny,
- komputer z niezbędnym oprogramowaniem,
- projektor multimedialny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
5.4. Ergonomiczne kształtowanie stanowiska pracy
5.4.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj plakat informacyjny o najważniejszych skutkach pracy w nieergonomicznych
warunkach. Uwzględnij również informacje o ich przyczynach.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia. Ćwiczenie należy wykonać w 3-osobowych grupach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować informacje o zasadach ergonomicznego kształtowania warunków pracy,
2) określić, jakie skutki może spowodować nieprzestrzeganie tych zasad,
3) wypisać propozycje,
4) zaproponować formę graficzną plakatu,
5) plakat zaprezentować na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- Poradnik dla ucznia,
- papier A1,
- materiały plastyczne.
Ćwiczenie 2
Opracuj założenia organizacji stanowiska do wykonywania zabiegów higieniczno-
pielęgnacyjnych. Uwzględnij poznane zasady ergonomii.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia. Ćwiczenie należy wykonać w 3-osobowych grupach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować informacje dotyczące ergonomii koncepcyjnej,
2) określić, jakie przedmioty i elementy wyposażenia powinny znajdować się na stanowisku,
3) zapisać założenia organizacji stanowiska z uwzględnieniem wykazu niezbędnych
przedmiotów i elementów wyposażenia,
4) dokonać prezentacji i oceny opracowanych założeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- Poradnik dla ucznia,
- zeszyt,
- długopis.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
5.5. Higiena pracy
5.5.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaprojektuj plakat przedstawiający podstawowe zasady działań w zakresie zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić, jakie działania powinny być podjęte, aby spełnione były wszystkie wymagania bhp,
2) zapisać wszystkie propozycję, stworzyć plakat,
3) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy, skomentować zapisy zawarte na plakacie.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja wielokrotna,
 metoda projektów.
Środki dydaktyczne:
- Poradnik dla ucznia,
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
Ćwiczenie 2
Określ grupy pracowników, które powinny uczestniczyć w wymienionych niżej
szkoleniach z zakresu bhp. Jakie grupy pracowników zwolnione są z uczestnictwa
w szkoleniach bhp? Wyniki pracy przedstaw w formie plakatu.
Szkolenia z zakresu bhp: Instruktaż ogólny, Instruktaż stanowiskowy, Szkolenie
podstawowe, Szkolenia okresowe, Szkolenie wstępne.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić, w jaki sposób można poklasyfikować wymienione rodzaje szkoleń,
2) do każdego szkolenia podać przykłady pracowników, którzy powinni w nich
uczestniczyć,
3) zaprezentować efekty pracy w formie plakatu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- Poradnik dla ucznia,
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
5.6. Klasyfikacja czynników szkodliwych występujących w środowisku
5.6.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zidentyfikuj zagrożenia, jakie mogą wystąpić w pracy asystenta osoby niepełnosprawnej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie,
2) określić, jakie zagrożenia mogą wystąpić w pracy asystenta osoby niepełnosprawnej
i zapisać wszystkie pomysły na kartce (burza mózgów  nie krytykując żadnego
z pomysłów koleżanek/kolegów),
3) uporządkować zapisane pomysły w grupy według kryterium rodzaju zagrożenia (odrzucić
ewentualnie nierealne lub budzące wątpliwości członków grupy),
4) zaprezentować efekty pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w podsumowaniu, odpowiadając na pytanie: jakiego rodzaju zagrożenia są
najbardziej niebezpieczne w pracy asystenta osoby niepełnosprawnej?
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
Ćwiczenie 2
Dokonaj klasyfikacji zagrożeń mogących występować w środowiskach pracy.
Uwzględnij: skutki jakie powodują dla organizmu człowieka, kryterium podziału rzeczowego,
podział w każdym kryterium.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić jakie zagrożenia mogą wystąpić na stanowisku pracy (burza mózgów  nie
krytykując żadnego z pomysłów koleżanek/kolegów),
2) uporządkować zapisane pomysły w grupy  według podanych kryteriów (odrzucić
ewentualnie nierealne lub budzące wątpliwości członków grupy),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
3) zaprezentować efekty pracy w formie plakatu,
4) wziąć udział w podsumowaniu odpowiadając na pytanie: jakiego rodzaju zagrożenia są
najbardziej niebezpieczne?
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
5.7. Środki ochrony indywidualnej
5.7.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ z jakich środków ochrony indywidualnej będzie korzystała osoba pracująca
w charakterze asystenta osoby niepełnosprawnej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić z jakich środków ochrony indywidualnej będzie korzystała osoba pracująca
w charakterze asystenta osoby niepełnosprawnej (praca indywidualna),
2) dobrać się do pracy w parach, odczytać swoje materiały, podczas dyskusji wybrać
wspólne, istotne cechy i stworzyć wykaz środków ochrony indywidualnej, z których
będzie korzystała osoba pracująca w asystenta osoby niepełnosprawnej,
3) połączyć się w czwórki, a następnie czwórki w ósemki itd. i w ten sposób ustalić wykaz
środków ochrony indywidualnej dla osoby pracującej w charakterze asystenta osoby
niepełnosprawnej.
4) wyniki pracy zapisać na dużym arkuszu papieru.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja,
 kula śniegowa.
Środki dydaktyczne:
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
Ćwiczenie 2
Określ, jakich środków ochrony indywidualnej użyjesz podczas wykonywania
podstawowych czynności higienicznych i pielęgnacyjnych
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zastanowić się czy mogą wystąpić jakiekolwiek zagrożenia podczas zabiegów
higieniczno-pielęgnacyjnych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
2) zidentyfikować występujące zagrożenia (jeżeli występują), dobrać odpowiednie środki
ochrony indywidualnej,
3) wyniki pracy zapisać na dużym arkuszu papieru i zaprezentować na forum grupy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
5.8. Ochrona przeciwpożarowa
5.8.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyjaśnij znaczenie znaków ewakuacyjnych.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić co oznaczają zaprezentowane znaki ewakuacyjne,
2) obok znaków wpisać ich znaczenie,
3) efekty prac zaprezentować w dyskusji podsumowującej.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- Karta pracy:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
- pisaki,
- tablica,
- flip-chart.
Ćwiczenie 2
Przeprowadz
akcję ewakuacyjną w sytuacji symulowanego pożaru, który wybucha
w sąsiedniej sali. Podejmij wszystkie niezbędne działania w opisanej sytuacji.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wyznaczyć osoby, które będą koordynowały akcję ewakuacyjną,
2) przeprowadzić ewakuację klasy zgodnie z oznakowanymi drogami ewakuacyjnymi,
3) określić, jakie działania jeszcze powinien podjąć, aby zapewnić bezpieczeństwo
wszystkich osób przebywających w płonącym budynku,
4) omówić przebieg ewakuacji,
5) zastanowić się czy ewakuacja odbyła się zgodnie z obowiązującymi zasadami, które jej
elementy można było przeprowadzić sprawniej, bezpieczniej,
6) zapisać swoje spostrzeżenia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- znaki ewakuacyjne,
- długopis/ołówek,
- kartki papieru.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
5.9. Organizacja działań ratunkowych   łańcuch ratunkowy
5.9.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaprojektuj i wykonaj plakat przedstawiający łańcuch ratunkowy. Zamieść na nim krótki
komentarz do każdego ogniwa.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) uzgodnić jakie ogniwa tworzą łańcuch ratunkowy, nazwać je,
2) zaproponować komentarze do wszystkich ogniwa, wszystkie pomysły zapisać na kartce
(burza mózgów  nie krytykując żadnego z pomysłów koleżanek/kolegów),
3) zaproponować formę graficzną plakatu, wykonać plakat,
4) wziąć udział w dyskusji.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- flip-chart.
Ćwiczenie 2
Na podstawie opisu sytuacji zaproponuj algorytm postępowania uwzględniając założenia
łańcucha ratunkowego. Opis sytuacji:
Jesteś świadkiem upadku starszej osobowy, poruszającej się o kulach. Upadek miał
miejsce na zewnątrz budynku, podczas wejścia na krawężnik o wysokości kilkunastu cm.
Osoba po upadku porusza się, jednak nie podnosi się.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) uzgodnić kolejne kroki postępowania  wszystkie pomysły zapisać na kartce (burza
mózgów  nie krytykując żadnego z pomysłów koleżanek/kolegów),
2) ustalenia zapisać na dużym arkuszu w formie algorytmu postępowania,
3) zaprezentować wyniki pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- duże arkusze papieru,
- mazaki,
- flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
5.10. Ocena stanu poszkodowanego
5.10.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj oceny stanu poszkodowanego w zainscenizowanym wypadku porażenia prądem.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia. Ćwiczenie należy wykonać w 2-osobowych zespołach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dokonać podziału na role (poszkodowany  udzielający pomocy),
2) zainscenizować wypadek porażenia prądem,
3) zademonstrować na partnerze sposób sprawdzania przytomności pacjenta,
4) dokonać oceny stanu poszkodowanego,
5) skonsultować z nauczycielem poprawność wykonanego ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia praktyczne,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
 koc,
 kartki,
 długopis.
Ćwiczenie 2
Dokonaj sprawdzenia oddechu u poszkodowanego.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przyjąć rolę ratownika, podopiecznego lub obserwatora,
2) jako ratownik wykonać zadanie zgodnie z poznanymi zasadami,
3) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonywania czynności,
4) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie zostały
popełnione błędy,
5) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
6) ćwiczenie powtórzyć trzykrotnie, abyś mógł pełnić rolę poszkodowanego, ratownika
i obserwatora.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia praktyczne,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- standardowo wyposażona apteczka,
- środki ochrony indywidualnej (rękawiczki).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
5.11. Udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach
i zachorowaniach
5.11.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Udziel pierwszej pomocy podopiecznemu, który skaleczył się w dłoń pękniętą szklanką.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przyjmij rolę ratownika, poszkodowanego lub obserwatora,
2) jako ratownik wykonaj zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
3) jako obserwator zwróć uwagę na poprawność i kolejność wykonywania czynności,
4) oceń pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie zostały
popełnione błędy,
5) zamień się rolami z koleżankami/kolegami,
6) ćwiczenie powtarzaj, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia praktyczne,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- standardowo wyposażona apteczka, a w szczególności: jałowa gaza, opatrunek
przylepcowy, opatrunek uciskowy.
Ćwiczenie 2
Udziel pierwszej pomocy podopiecznemu, który doznał złamania kości przedramienia
kończyny górnej w sytuacji symulowanej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przyjąć rolę ratownika, podopiecznego lub obserwatora,
2) jako ratownik wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
3) jako obserwator zwróć uwagę na poprawność i kolejność wykonywania czynności,
4) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie zostały
popełnione błędy,
5) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
6) ćwiczenie powtórzyć, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia praktyczne,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- podręczny sprzęt dostępny w domu, który można wykorzystać do unieruchomienia
kończyny, deseczki,
- standardowo wyposażona apteczka, a w szczególności: bandaże elastyczne, jałowy
opatrunek, trójkątna chusta.
Ćwiczenie 3
Udziel pierwszej pomocy osobie, którą poraził prąd w sytuacji symulowanej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przyjąć rolę ratownika, podopiecznego lub obserwatora,
2) jako ratownik wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
3) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonywania czynności,
4) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie zostały
popełnione błędy,
5) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
6) ćwiczenie powtarzać, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia praktyczne,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- fantom,
- maseczka do sztucznego oddychania,
- standardowo wyposażona apteczka, a w szczególności: jałowy opatrunek, trójkątna
chusta.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
5.12. Resuscytacja krążeniowo-oddechowa
5.12.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj na fantomie sztuczną wentylację metodą usta-usta.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przyjąć rolę ratownika lub obserwatora,
2) jako ratownik wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
3) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonywania czynności,
4) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie zostały
popełnione błędy,
5) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
6) ćwiczenie powtarzać, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia praktyczne,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- fantom,
- środki ochrony indywidualnej: maseczka do sztucznego oddychania, rękawice
- płócienna chusteczka.
Ćwiczenie 2
Ułóż poszkodowanego w pozycji bocznej ustalonej w sytuacji symulowanej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przyjąć rolę ratownika poszkodowanego lub obserwatora,
2) jako ratownik wykonać zadanie zgodnie z poznanymi zasadami,
3) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonywania czynności,
4) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie zostały
popełnione błędy,
5) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
6) ćwiczenie powtarzać trzykrotnie, aby móc pełnić rolę obserwatora, poszkodowanego,
ratownika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia praktyczne,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- koc lub mata, na której będzie można ułożyć poszkodowanego,
- środki ochrony indywidualnej: rękawice.
Ćwiczenie 3
Wykonaj wspólnie z koleżanką/kolegą resuscytację krążeniowo-oddechową. korzystając
z fantomu.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przyjąć rolę ratownika lub obserwatora,
2) jako ratownik wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem,
3) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność i kolejność wykonywania czynności,
4) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie zostały
popełnione błędy,
5) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami,
6) ćwiczenie powtarzać, aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia praktyczne,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- fantom,
- maseczka do sztucznego oddychania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
5.13. Apteczka pierwszej pomocy
5.13.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj przeglądu apteczki pierwszej pomocy znajdującej się w Twojej szkole.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dokonać przeglądu apteczki, uwzględniając miejsce przechowywania apteczki, jej
zawartość, termin przydatności znajdujących się w niej medykamentów,
2) spisać krótki protokół z dokonanego przeglądu, zamieszczając w nim  o ile to konieczne
 propozycję doposażenia apteczki o nowe leki, środki medyczne czy zmianę miejsca
przechowywania,
5) wziąć udział w dyskusji.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie,
 dyskusja,
Środki dydaktyczne:
- apteczka pierwszej pomocy znajdująca się na wyposażeniu szkoły.
- karki papieru
- długopisy/ołówki.
Ćwiczenie 2
Zaproponuj miejsce przechowywania apteczki pierwszej pomocy, która będzie się
znajdowała w mieszkaniu osoby w wieku ok. 50 lat, poruszającej się na wózku inwalidzkim.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) określić, w jakich miejscach można przechowywać apteczkę w opisanej wyżej sytuacji,
2) propozycje zapisać na kartce,
3) efekty pracy zaprezentować i przedyskutować z innymi,
4) zgodnie z wnioskami z dyskusji  skorygować zaproponowane miejsce.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 burza mózgów,
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- karki papieru,
- długopisy/ołówki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
6. EWALUACJA OSI
GNI
Ć UCZNIA
Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Stosowanie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy
Test składa się z 20 zadań, z których:
- zadania 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 są z poziomu podstawowego,
- zadania 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań 0 lub 1 punkt
Za każdą prawidłową odpowiedz
uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz
lub jej brak
uczeń otrzymuje 0 punktów.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:
- dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu ponadpodstawowego,
- dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,
- dobry  za rozwiązanie co najmniej 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu
ponadpodstawowego,
- bardzo dobry  za rozwiązanie co najmniej 18 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu
ponadpodstawowego.
Klucz odpowiedzi: 1. a, 2. b, 3. a, 4. a, 5. d, 6. b, 7. b, 8. c, 9. d, 10. b, 11. b,
12. a, 13. c, 14. c, 15. d, 16. a, 17. b, 18. c, 19. b, 20. d.
Plan testu
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna
zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz

1 Wymienić akty prawne regulujące kwestie
A P a
bezpieczeństwa i higieny pracy
2 Określić podstawowe obowiązki osoby kierującej
pracownikami w zakresie zapewnienia A P b
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
3 Określić obowiązki kierownictwa instytucji
A P a
w zakresie profilaktycznej ochrony zdrowia
4 Scharakteryzować zasady zarządzania
B P a
bezpieczeństwem i higieną pracy
5 Określić warunki dopuszczenia do pracy A P d
6 Zastosować środki ochrony indywidualnej
C P b
w zależności od zagrożenia
7 Wskazać sposób postępowania w przypadku
B P b
zagrożenia pożarowego
8 Wskazać sposób postępowania w przypadku
B P c
zagrożenia pożarowego w mieszkaniu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
9 Wskazać oznaczenie drogi ewakuacyjnej B P d
10 Omówić zasady organizacji stanowisk pracy
B P b
zgodnie z zasadami ergonomii
11 Prawidłowo postąpić w sytuacji nagłych
B P b
wypadków
12 Scharakteryzować cel i podejmowanej akcji
B P a
udzielania pierwszej pomocy
13 Scharakteryzować przebieg prawidłowo
B P c
zorganizowanej akcji ratunkowej
14 Wskazać sposób postępowania przy ocenie
C P c
drożność dróg oddechowych
15 Wskazać sposób postępowania przy sprawdzeniu
C P d
oddechu
16 Wskazać sposób postępowania w przypadku
C PP a
uszkodzenia czaszki
17 Wskazać sposób postępowania w przypadku
C PP b
krwotoku
18 Przeprowadzić resuscytację krążeniowo-
C PP c
oddechową
19 Wyposażyć apteczkę pierwszej pomocy
C PP b
w zależności od jej przeznaczenia
20 Zorganizować stanowisko pracy zgodnie
D PP d
z zasadami ergonomii
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu omów uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Zwróć uwagę na samodzielne rozwiązanie zadań testowych.
4. Każdemu uczniowi przekaż instrukcję, zestaw zadań testowych, kartę odpowiedzi.
5. Udzielaj odpowiedzi na wszystkie pytania organizacyjne, związane z przeprowadzanym
testem.
6. Na 10 minut przed zakończeniem sprawdzianu przypomnij o upływającym czasie.
7. Po upływie czasu sprawdzianu poproś uczniów o odłożenie przyborów do pisania i zbierz
karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących prowadzenia profilaktyki i promocji zdrowia.
5. Udziel odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Zaznacz jedną prawidłową
odpowiedz
X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową).
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonania zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudności, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Materiały dla ucznia:
 instrukcja,
 zestaw zadań testowych,
 karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Najważniejszym polskim aktem prawnym, regulującym m.in. kwestie bezpieczeństwa
i higieny pracy jest
a) Kodeks pracy.
b) Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 grudnia 1998 r.
w sprawie trybu dokonywania wpłat na Fundusz.
c) Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie
szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.
d) postanowienia układów zbiorowych.
2. Osoba kierująca pracownikami zobowiązana jest
a) dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład
w miejscu pracy.
b) egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa
i higieny pracy.
c) wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy
wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu.
d) chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki
i techniki.
3. Kierownictwo każdej organizacji w ramach profilaktycznej ochrony zdrowia
zobowiązane jest do
a) informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną
pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
b) zorganizowania apteczki pierwszej pomocy.
c) zapewnienia pierwszej pomocy w sytuacji wystąpienia wypadku przy pracy.
d) wezwania odpowiednich służb w sytuacji wystąpienia wypadku przy pracy.
4. Skuteczne zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy polega głównie na
a) przewidywaniu i zapobieganiu pojawiania się problemów.
b) minimalizowaniu skutków nieszczęśliwych wypadków przy pracy.
c) umiejętności radzenia sobie z pojawiającymi się problemami.
d) umiejętnym tuszowaniu skutków zaistniałych problemów.
5. Pracownicy, którzy nie odbyli odpowiedniego przeszkolenia w zakresie bhp
a) mogą podjąć pracę, ale tylko pod nadzorem inspektora bhp w danym miejscu pracy.
b) mogą pracować, ale tylko przez okres jednego tygodnia, po tym terminie muszą
przejść odpowiednie szkolenie.
c) mogą wykonywać tylko prace na stanowiskach, na których występuje minimalne
ryzyko zawodowe.
d) nie mogą przystąpić do pracy.
6. Rękawice medyczne, przy użyciu których dokonano sortowania odpadów medycznych
a) można wykorzystać ponownie, podczas zabiegów pielęgnacyjno-higienicznych.
b) należy wyrzucić do odpowiedniego pojemnika.
c) po ich uprzednim umyciu można wykorzystać podczas asystowania przy zabiegach
terapeutycznych.
d) można wykorzystać w każdym celu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
7. Do gaszenia płonącej instalacji elektrycznej pod napięciem należy użyć
a) hydrantu.
b) gaśnicy proszkowej.
c) wody.
d) koca gaśniczego.
8. W przypadku wybuchu pożaru w budynku należy
a) szybko otworzyć okno lub zbić szybę w płonącym pomieszczeniu.
b) otworzyć równocześnie drzwi i okno.
c) nie otwierać okna, ani drzwi.
d) nie podejmować żadnych działań, czekać na przyjazd straży pożarnej.
9. Miejsce zbiórki do ewakuacji oznaczone jest znakiem
a)
b)
c)
d)
10. Jedna z zasad ergonomii zaleca
a) prowadzenie regularnych szkoleń pracowników z zakresu bhp i ergonomii.
b) zmniejszanie obciążeń wysiłkiem fizycznym, poprzez takie rozmieszczenie
elementów na stanowisku pracy, aby wszystko było możliwie w zasięgu rąk, to
znaczy często używane przedmioty powinny być na  wyciągnięcie ręki , a bardzo
często używane przedmioty powinny być w zasięgu przedramion.
c) zapewnienie pracownikom niezbędnych informacji i szkoleń nt. zasad ochrony przed
zagrożeniami.
d) podejmowanie działań w zakresie zarządzania bezpieczeństwem pracy.
11. Osoba, która nie posiada wykształcenia medycznego i jest świadkiem wypadku powinna
a) wezwać pogotowie ratunkowe i do jego przyjazdu nie podejmować żadnych działań.
b) udzielić pierwszej pomocy poszkodowanym.
c) nie podejmować żadnych działań, obserwować całe zdarzenie i na bieżąco
informować dyżurnego pogotowia ratunkowego o sytuacji w miejscu wypadku.
d) udzielić pomocy poszkodowanym, ale tylko na ich wyraz
ne żądanie.
12. Udzielanie pierwszej pomocy ma na celu
a) podjęcie czynności mających na celu podtrzymanie życia poszkodowanego.
b) przetransportowanie poszkodowanego do punktu ratownictwa medycznego.
c) podanie poszkodowanemu leków przeciwbólowych.
d) podanie poszkodowanemu czegoś do picia i wezwanie pogotowia ratunkowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
13. A
ańcuch ratunkowy to
a) stalowa lina lub łańcuch, który wykorzystywany jest podczas demontażu pojazdów
samochodowych, w których zostali uwięzieni poszkodowani w wypadku.
b) instrukcja postępowania podczas ratowania życia, stworzona dla potrzeb tylko
i wyłącznie specjalistycznych służb ratowniczych.
c) algorytm opisujący przebieg udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach.
d) element wyposażenia samochodowej apteczki pierwszej pomocy.
14. Oddychającego pacjenta z wyczuwalnym tętnem jednak nieprzytomnego układamy
w pozycji
a) na wznak.
b) siedzącej.
c) bocznej ustalonej.
d) półleżącej.
15. Ocenę oddechu sprawdza się przy pomocy
a) kontroli tętna na tętnicy szyjnej.
b) kontroli tętna na przegubie lewej ręki.
c) obserwacji, czy w jamie ustnej i gardle nie znajdują się ciała obce.
d) 3-elementowego schematu: słuch, czucie, wzrok.
16. W przypadku uszkodzenia czaszki należy
a) nie tamować krwawienia z ran głowy, okryć ranę jałowym opatrunkiem.
b) zastosować opatrunek uciskowy.
c) poszkodowanego ułożyć na wznak, aby nogi miał powyżej poziomu głowy.
d) poszkodowanego ułożyć w pozycji bocznej ustalonej.
17. Uciskowy opatrunek zakładamy na
a) otwarte złamanie.
b) pojedynczą ranę, z której krew wypływa ciągłym strumieniem.
c) krwotok z rozległej powierzchni rany.
d) ranę powstałą w wyniku poparzenia.
18. Podczas resuscytacji krążeniowo-oddechowej częstotliwość ucisku mostka powinna
wynosić
a) 60 na minutę.
b) 80 na minutę.
c) 100 na minutę.
d) 120 na minutę.
19. Na wyposażeniu apteczki pierwszej pomocy nie powinien/powinna się znalez
ć
a) opatrunek jałowy.
b) skalpel.
c) maseczka do sztucznego oddychania.
d) latarka.
20. Oświetlenie najlepsze dla oka ludzkiego to
a) sztuczne pojedyncze białe.
b) sztuczne pojedyncze żółte.
c) sztuczne ogólne.
d) naturalne słoneczne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..& & & & & & & ..
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie
pierwszej pomocy
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Test 2
Test praktyczny nisko symulowany do jednostki modułowej  Stosowanie
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy
Zadanie praktyczne polega na udzieleniu pierwszej pomocy osobie potrąconej przez
samochód. Wszystkie czynności, które uczeń wykona w ramach zadania praktycznego są
z poziomu podstawowego.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następującą
ocenę szkolną:
- dopuszczający  uczeń uzyskał co najmniej 5 punktów, w tym przynajmniej po 1 punkcie
za wezwanie pogotowia i przeprowadzenie resuscytacji krążeniowo-oddechowej,
- dostateczny  uczeń uzyskał co najmniej 7 punktów, w tym przynajmniej po 1 punkcie za
wezwanie pogotowia i przeprowadzenie resuscytacji krążeniowo-oddechowej,
- dobry  uczeń uzyskał co najmniej 10 punktów, w tym przynajmniej po 2 punkty za
wezwanie pogotowia i przeprowadzenie resuscytacji krążeniowo-oddechowej,
- bardzo dobry  uczeń uzyskał co najmniej 13 punktów, w tym przynajmniej 2 punkty za
przeprowadzenie resuscytacji krążeniowo-oddechowej.
Każde kryterium oceniane jest w skali 3 stopniowej:
0  nie wykazuje umiejętności,
1  wykazuje umiejętność w ograniczonym zakresie, ale pozwalającym na wykonanie zadania,
2  wykazuje umiejętność w pełnym zakresie.
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania,
poinformuj o zasadach oceniania wykonanego testu.
3. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie. Podczas wykonywania
czynności związanych z resuscytacją krążeniowo-oddechową korzystają z pomocy
koleżanki/kolegi.
4. Przygotuj dla uczniów niezbędny do wykonania zadania sprzęt.
5. Każdemu uczniowi przekaż treści zadania praktycznego.
6. Odpowiedz na wszystkie pytania dotyczące spraw organizacyjnych.
7. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na przygotowanej karcie oceny. Uwzględnij
podane kryteria i sposób punktowania.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z treścią zadania praktycznego.
3. Przed rozpoczęciem wykonywania zadania spytaj o wszystkie sprawy, które nie są dla
Ciebie jasne.
4. Ze sprzętu dostępnego w pracowni skompletuj potrzebny do wykonania zadania.
5. Do wykonania zadania wykorzystaj fantom oraz pomoc kolegi/koleżanki.
6. Niektóre twoje działania będą miały charakter symulowany  mów o tym, co robisz lub
co zrobisz w sytuacji rzeczywistej.
7. Na wykonanie zadania masz 20 minut.
8. Twoja praca będzie przez nauczyciela oceniana.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Materiały dla ucznia
 instrukcja dla ucznia,
 treść zadania praktycznego,
 dostępny w pracowni sprzęt potrzebny do wykonania zadania.
Zadanie praktyczne
Na przejściu dla pieszych uległa wypadkowi starsza kobieta. Objawy u poszkodowanej
wskazują na zagrożenie życia, nie odpowiada na pytania, tętno i oddech zanikają, widoczny
uraz głowy objawia się krwawieniem.
1. Wykonaj czynności związane z przystąpieniem do udzielania pierwszej pomocy.
2. Wykonaj resuscytację krążeniowo-oddechową.
3. Wykonaj opatrunek na ranę głowy.
4. Odpowiedz na poniższe pytania:
- Jakie objawy świadczą o konieczności podjęcia resuscytacji krążeniowo-
oddechowej?
- Jaki powinien być stosunek oddechów do uciśnięć przy wykonywaniu resuscytacji
krążeniowo-oddechowej?
- Do jakiego momentu należy prowadzić resuscytację krążeniowo-oddechową?
- Co świadczy o skuteczności postępowania podczas prowadzenia resuscytacji
krążeniowo-oddechowej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
KARTA OCENY UCZNIA
Imię i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie
pierwszej pomocy
Kryterium Punkty
Zabezpieczenie miejsca wypadku i ocena sytuacji
Ocena stanu poszkodowanego
Wezwanie pogotowia
Utrzymanie drożności dróg oddechowych
Ocena stanu krążenia
Podjęcie resuscytacji krążeniowo  oddechowej
Ułożenie poszkodowanego
Ocena skuteczności podjętej akcji ratowania życia
Zatamowanie krwotoku z głowy
Dobór środków opatrunkowych
Opatrzenie rany głowy
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
7. LITERATURA
1. Baranowicz W.: Wytyczne w zakresie ochrony przeciwpożarowej oraz wzór instrukcji
bezpieczeństwa pożarowego dla obiektów szkół. MEN, Warszawa 1997
2. Buchfelder A., Buchfelder M.: Podręcznik pierwszej pomocy. PZWL, Warszawa 1993
3. Gałusza M.: Poradnik bhp dla pracodawców oraz osób kierujących pracownikami.
Wydawnictwo Tarbonus, Tarnobrzeg 2007
4. Górska E.: Ergonomia  projektowanie, diagnoza, eksperymenty. Wyd. Politechnika
Warszawska, Warszawa 2002
5. http://www.ciop.pl/ (08.06.2007 r.)
6. http://www.ochronapracy.pl (07.06.2007 r.)
7. http://www.pip.gov.pl/ (09.06.2007 r.)
8. http://www.ratownictwo.waw.pl/ (09.06.2007 r.)
9. Jurczyk W., A
akomy W.: Stany zagrożenia życia. FHW  Słomczyński G., Kraków 2002.
10. Koradecka D. (red.): Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Tom 1 i 2. CIOP, Warszawa
1999
11. Nauka o pracy  bezpieczeństwo, higiena, ergonomia. Pakiet edukacyjny dla uczelni
wyższych. Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 2000
12. Nowak B.: Niepełnosprawni  wymagania techniczno budowlane. Państwowa Inspekcja
Pracy Główny Inspektorat Pracy, Warszawa 2003
13. PN-92/N-01256/01 - Znaki bezpieczeństwa. Ochrona przeciwpożarowa
14. PN-92/N-01256/02 - Znaki bezpieczeństwa. Ewakuacja
15. Salwa Z.: Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych. Wydawnictwo Prawnicze PWN,
Warszawa 1999
16. Szlązak J., Szlązak N.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. Uczelniane Wydawnictwo
Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków 2005
17. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94
z póz
niejszymi zmianami
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47